Fit spolians spolium. [12]

OVID.
... Carpitque & carpitur una.
Suppliciumque sui est.

PLAUT. TRIN.
Amoris artes eloquar, quemadmodum expediant, nunquam
Amor quemquam nisi cupidum hominem postulat se in plagas
Coniicere: eos cupit, eos consectatur, subdole blanditur, ab re
Consulit, blandiloquentulus, Harpago.

69 ↓

Die steelt, die queelt. ¹

Ick vont eens op een tijdt de liefste sitten slapen,
Ick sagh haer rooden mont ick bleefer op staen gapen, ²
Dies kreegh ick stelens lust. Maer wat een dievery!
Ick stal een kus van haer, maer sy een hert van my.
De muys ontrent het speck die eet met groot verlanghen, ³
Sy vat en wort ghevat; sy vanght en wort ghevanghen:
Siet wat een vreemde streeck! wat kunstjes weet ghy lief!
Ghy sit gherust en slaept, en steelt noch uwen dief. ⁴ ⁵ ⁶

Fit spolians spolium.

Forte super viridi Phyllis mea fronde sedebat,
Occulerat placidus lumina victa sopor.
Accedo, labra iungo labris; dumque oscula furtim
Paucula surripio, me rapit illa mihi.
Dum vorat, occulto trahitur sic piscis ab hamo,
Musque perit, gratum dum petit ore cibum.
Improba, furandi quis te neget esse peritam,
Cum vigil, in somno, fur tibi praeda cadat?

En prenant, surpris.

Qui chasse au parq d'amour a bien dessein de prendre,
Mais las! va prisonier, sans y penser, se rendre.
En prenant les appasts se prenent les souris:
Voicy la chasse, amy, ou le veneur est pris.

It savoures but of little gaine,
When theeves of thefte doe first complaine.

I lately founde my love a sleepe, amongst the flowers greene,
And gazinge on her corall lips, her cheekes, and closed eyne:
To stealinge then was I inclynde, a pettie theeverie,
It was a kisse I stole from her, shee stole a harte from mee.
Like as the silly mouse, the bayte of bacon to obtaine,
And catchinge it is caught her selffe, and so is put to paine,
Even so my love by this strange thefte, shee sleepinge at her ease
Yet robbs the theeffe, so dubble gaine, shee makes of mee alwaies.

70 ↓

Naer langhe loopen, moetmen't bekoopen. ⁷ ⁸

Ick was voor desen vry, ick gingh al waert my luste, ⁹ ¹⁰
En als ick woelen mocht dat was mijn soetste ruste; ¹¹
Nu was ick in het graen, en dan ontrent het meel,
Mijn t'huys was overal, want holen had ick veel:
Ten lesten sagh ick hier dit lecker beetjen hanghen, ¹²
Ick proefdet maer een reys, en siet ick was ghevanghen: ¹³
Nu sit ick hier en kijck. O vrienden niet te mal; ¹⁴ ¹⁵
'Een die gheduerigh loopt raect eenmael inde val'. ¹⁶

71 ↓

Nimia libertas fit servitus.

Liber eram, memini, per amoena vireta ferabar;
Nec mihi grata quies, nec satis una domus;
Polline distento prae polline grana placebant,
Saepe merum pepulit, saepius unda sitim.
Huc tandem nidore novo me pellicit esca,
Quam, miser! ut coepi lingere, captus eram:
Libertas nocuit. fit stulta licentia carcer,
Omnia dum lustrat musculus antra, perit.

A la fin, se prend le fin.

Ma bouche auparavant n'estoit que trop friande,
Voulant, par chasque fois, eschanger de viande;
Me voila pris en fin: j'ay maintenant ma part?
Maint pert sa liberté helas! pour peu de lard.

TEREN. ADELF.
Uxorem duxi, libertatem perdidi.

Plutarch. de Educat. Lib. in fin.
Danda est opera ut, qui voluptatibus nimis dediti sunt, & reprehensionibus minus obtemperantes, matrimonio devinciantur, quod tutissimum iuventutis vinculum est.

NIMIA LIBERTAS FIT SERVITUS.

Pecudes, quae vel e stabulo vel vinculis emittuntur, maiori cum impetu evagantur, quam quae nunquam alligatae, aut inclusae fuerunt. Id adolescentibus saepe usu venisse compertum est; ii enim, ut ferulam timere desierunt, a labore proclives ad libidinem, in omnem fere lasciviam erumpunt;

Imberbis iuvenis, tandem custode remoto,
Gaudet equis, canibusque, & aprici gramine campi,
Cereus in vitium flecti, monitoribus asper,
Utilium tardus provisor, prodigus aeris,
Sublimis, cupidusque, & amata relinquere pernix

Tales, ut tandem lascivire desinant, in vincula nuptiarum coniiciendos, & pedicis nuptialibus alligandos ablegent ii, quibus ista cura incumbit, rebus ad hoc ita prudenter dispositis, ut casu magis, aut ipsorum facto, quam parentum consilio, eo delati videantur. Idque eo modo aliquando factitatum memini, non optimo semper successu. Quanto melius erit si ii, qui dimissi a paedagogis suo relinquuntur arbitrio, non obiiciant imperium, sed mutant principem, & loco paedagogi (ut prudenter Plutarch.) rationi in posterum pareant! utinam id agat iuventus nostra, animoque infigat aureum illud Senecae,

Minimum debet libere, cui nimium licet

Het Vee, dat langhe ghesloten ¹⁷ of ghebonden heeft gestaen, plach vry wat onbesuyselder ¹⁸ henen te loopen als andere, 'twelck de vryheyt gewoon is. 'tGaet veeltijts so mette jonghe luyden, de welcke soo saen zy haer hant de placke ontogen hebben, ¹⁹ ghemeenlijck ²⁰ terstont in alle wulpsheyt ²¹ uytbersten.

Een Ionck ghesel los vanden dwangh,
Rijt, jaecht, en vlieght, ²² en gaet zijn gang;
Licht om verleyden, ²³ stuer, ²⁴ en quaet
Op elck die hem ten besten raet.
In nutte dinghen gantsch onvroet, ²⁵
Opsnapper ²⁶ van zijns vaders goet.
Gantsch moedich, vol van sotte waen,
Vol lusten, die terstont vergaen. ²⁷

De sulcke tijdelijck ²⁸ ten houwelijck te besteden, ²⁹ en (somen seyt) een block aen't been te doen, is den raet van sommige, maer sulcx en geluckt niet altijt ten besten. 'tWare daerom te wenschen dat de Ionckheyt, nu zijnde uytten dwanck der Scholen, de reden ³⁰ voor haer School-vrou ³¹ woude aennemen, want gelijck Seneca ³² seyt:

Die meest mach doen zijn eyghen sin,
Die dient hem ³³ meest te binden in.

72 ↓

Op eene stont, komt straf, en sond'. ³⁴

Soo haest de snoode rat het speck heeft aenghegrepen, ³⁶ ³⁷
Soo sluyt haer oock de val, daer staetse dan benepen; ³⁹ ⁴⁰
Wat is nu vanden roof? want met de valle slough, ⁴¹
Soo was dat haer de schrick door al de leden jough.
Tis niet ghenoegh gheseyt, nae sonden komen plaghen;
Een boos-wicht lijt terstont, en voelt gewisse slaghen; ⁴²
Want op den eyghen stont dat hy de sonde doet, ⁴³
Soo comter metter daet een beul in sijn ghemoet. ⁴⁴

73 ↓

Poena, comes sceleris.

Ah quoties falsae nos ludit imaginis error!
Mus sibi dum fingit prandia, carcer adest.
Et vorat, & capitur; nec erit mihi dicere promptum,
Quid prius eveniat num sapor, anne dolor.
Mus peccator homo est; quisquis mala gaudia carpit
Corpore, quod pectus mordeat, intus habet.
Poena voluptatis comes est dolor ipsa voluptas;
Impurus nunquam gaudia pura tulit.

PROVERB. 11. 2.
L'orgueil est il venu? aussi est venue l'ignominie.

Si tost que la Soury ronger le lard s'avance,
La voilà prinse au corps, tout a la mesme instance.
Le creve-c?ur est prest a l'homme qui faict mal:
La peine & le peché marchent d'un pas esgal.

GENES. 2. 17.
De ligno autem scientiae boni & mali ne comedas, in quocunque enim die comederis ex eo, morte morieris.

PROVERB. 11. 21.
De main en main le meschant, ne demeurera point impuni.

POENA, COMES SCELERIS.

Omnes, quas mundus propinat, voluptates apibus non dissimiles esse, non immerito dixerim, fronte blandiuntur, postica pungunt, de sese iudicent alii, ad me quod attinet, non memini quidquam mihi unquam accidisse, cui voluptatis nomen merito tribuendum censeam. Unicus sane dolor corpus magis afficit, quam voluptates mille. Quid mirum? semper aliquis dolor voluptati, dolori nulla voluptas inest. Nullum mortalibus gaudium purum est. Id si verum in doloribus hisce temporalibus ac momentaneis, quanto magis id locum obtinebit in aeternis. Haec si vera, cum particula aliqua corporis affligitur, quanto veriora si corpus universum: si dolor unius articuli, ut puta dentis, intolerabilis nonnemini videatur, quid de exquisito animae simul ac corporis supplicio cogitandum est? statuamus igitur nullam hic voluptatem puram esse, vel si uspiam aliqua, certe, nisi in conscientiae puritate, non inveniri; nam quemadmodum corpus voluptatum capax non est, nisi bene temperatum, ita nec animus, nisi conscientia rite purgata.

Ten is niet ongherijmt, de wereltsche wellusten ⁴⁵ metten byen te verghelijcken, also de selve beyde de soeticheyt inde mondt, de bitsicheyt ⁴⁶ en bitterheydt inde steert draghen. Yeder oordeele van sich selven, wat my belangt, ick derf ⁴⁷ seggen dat my noyt yet bejeghent ⁴⁸ is, dat te rechten den naem van wellust mochte gegeven werden. Een eenige ⁴⁹ droefheyt, gaet ons veel dieper in, ⁵⁰ als dusenderley genuchten. Ist wonder? daer en is gheen vreucht, die niet altijts wat onsoets ontrent haer en heeft: weedom ⁵¹ daer en tegens en heeft nimmermeer een soete bete, maer is over al haer selfs gelijck. Het welcke indien ⁵² plaetse heeft in tijdelijcke pijne, wat sal't zijn, daer het geheele lichaem te lijden sal hebben? ⁵³ Indien de pijne van een tant, ofte ander kleyn lit, onlijdelijck ⁵⁴ wert gheacht, wat sal't zijn daer lijf en ziele gesamentlijck inde uytersten weedom sullen liggen? daer en is dan hier ⁵⁵ geen blytschap te verwachten die recht suyver en onvermengt is: ten ware in een oprecht gesuyvert gemoet: want, gelijck een onguer ⁵⁶ en ongesont lichaem niet bequaem en is om wellust te pleghen, en in deselve smaecke te vinden, so mede ⁵⁷ in ons gemoet, indien het niet ghesuyvert en zy, van doodelijcke wercken. ⁵⁸

Facsimile Images

Translations

Literature

Koopmans Koopmans, Cats’ Sinne- en minnebeelden, 48
Van Es Van Es, Zedekundig vermaan, 32-35.

Sources and parallels

Sweerts, Tien vermakelikheden, HL. titelprent
, HL. E3v
Bargagli, Dell'imprese, HL. 262
Visscher, Sinnepoppen [web], bk/embl. II/31
Openhertighe herten, HL. 38
Fit spolians spolium. [11] (in: Jacob Cats, Proteus (1618)) [Compare]
A partial parallel for the pictura (mirrored background): Mes pleurs mōn feu decelēt. [27] (in: Daniël Heinsius, Ambacht van Cupido, from: Nederduytsche poemata (1616)) [Compare]
A partial parallel for the pictura: some elements in the background are the same (gallery, castle): Animæ felicitas [96] (in: Jan Suderman, De godlievende ziel (1724)) [Compare]
A parallel (and probably source) for the pictura (background): Mes pleurs mon feu decelent [3] (in: Daniël Heinsius, Quaeris quid sit Amor (c. 1601)) [Compare]
Parallel (probably source) of the pictura in: Il mal mi preme, & mi spaventa il peggio [20] (in: Daniël Heinsius, Quaeris quid sit Amor (c. 1601)) [Compare]
A parallel (and probably source) for the pictura (background): Mes pleurs mon feu decelent [3] (in: Daniël Heinsius, Emblemata amatoria (1607/8)) [Compare]
Parallel (and probably source) for the pictura in:Il mal mi preme, & mi spaventa il peggio [20] (in: Daniël Heinsius, Emblemata amatoria (1607/8)) [Compare]
Porteman 1975, 204. The rhyme of the French subscriptio on page 69 inspired the poet of the Antipathia.Muscipula Amoris [34] (in: Ludovicus van Leuven, Amoris divini et humani antipathia (1629)) [Compare]
Porteman 1975, p. 212. Mouse in a mouse trap, title of Latin subscriptio is same as motto, in:Muscipula Amoris [34] (in: Ludovicus van Leuven, Amoris divini et humani antipathia (1629)) [Compare]

References, across this site, to this page:

Muscipula Amoris [34] (in: Ludovicus van Leuven, Amoris divini et humani antipathia (1629))
Muscipula Amoris [34] (in: Ludovicus van Leuven, Amoris divini et humani antipathia (1629))
Fit spolians spolium. [11] (in: Jacob Cats, Proteus (1618))
Mes pleurs mon feu decelent [3] (in: Daniël Heinsius, Quaeris quid sit Amor (c. 1601))
Il mal mi preme, & mi spaventa il peggio [20] (in: Daniël Heinsius, Quaeris quid sit Amor (c. 1601))
Mes pleurs mon feu decelent [3] (in: Daniël Heinsius, Emblemata amatoria (1607/8))
Il mal mi preme, & mi spaventa il peggio [20] (in: Daniël Heinsius, Emblemata amatoria (1607/8))
Mes pleurs mon feu decelent. [27] (in: Daniël Heinsius, Ambacht van Cupido (1613))
Mes pleurs mōn feu decelēt. [27] (in: Daniël Heinsius, Ambacht van Cupido, from: Nederduytsche poemata (1616))
Animæ felicitas [96] (in: Jan Suderman, De godlievende ziel (1724))

Iconclass

A mouse in a trap about to take the bait

rodents: mouse (+ animal(s) being hit, shot, caught) [25F26(MOUSE)(+621)]
mouse trap [34D111]
hôtel, i.e. small palace in city [41A111]
garden buildings [41A62]
ornamental plants [41A67]
foodstuffs; still life of foodstuffs [41C6]
fat, lard [41C695]
proverbs, sayings, etc. (with TEXT) [86(FIT SPOLIANS SPOLIUM)]

Comments

De beluste muis die denkt het begeerde spek buit te kunnen maken, is zelf buit geworden en al wie te hevig verliefd is, kan zich hieraan spiegelen. Want je kunt dan wel een kus stelen, het gevolg is dat je je hart erdoor gevangen geeft. Met deze les opent Cats' amoureuze uitleg van de prent.

Daarna wordt dit gegeven binnen de context van het huwelijk geplaatst, met Plutarchus tot twee keer toe als autoriteit: de verbintenis in de echt is de meest veilige band die men de jeugd kan wensen. Gelet op het beeld van de muis zal de roep 'O vrienden niet te mal' gezien dienen te worden als waarschuwing voor voortijdig genoten sex. Voortijdig wil in dit verband zeggen, voor het huwelijk. ⁷⁴

Nu de minnaar eenmaal geproefd heeft, zal hij moeten trouwen. Want wie teveel vrijheid neemt, raakt zijn vrijheid kwijt. En ook al biedt een huwelijk niet altijd de oplossing, het is wel de levensvorm waarbinnen de wellust gereguleerd kan worden. De verliefde die eens in de val moet lopen, doet ook denken aan Cats' voorstelling van het huwelijk als fuik. Sinds de oudheid zijn allegorische uitbeeldingen van de echt bekend, niet alleen in de vorm van een valstrik, maar ook als juk op de schouders of blok aan het been. Het belangrijkst is, aldus Cats in zijn prozacommentaar, om je in deze zaken door je gezonde verstand te laten leiden. ⁷⁵

Van de hand van Hieronymus Sweerts verscheen in 1678 te Amsterdam het ironisch werkje De tien vermakelikheden des houwelyks waarin de jonge echtgenoot het slachtoffer is van de verlangens van zijn vrouw. De amoureuze uitleg en de uitbeelding op de titelprent bij Sweerts sluiten bij de uitleg van Cats aan. Te zien is namelijk hoe een nar lachend wijst op een in een val gevangen muisje (of rat). ⁷⁶

Het nagenoeg samenvallen van de zonde en de straf bepaalt de laatste uitleg. Reeds vanaf het moment dat de zondige mens tot zijn fout vervalt, zal hij erdoor gekweld worden en zijn zielerust kwijt zijn, zo stelt Cats. Hiermee sluit hij direct aan bij het citaat uit Spreuken. Om de bestraffing hier op aarde en in het hiernamaals voor te blijven, kan de mens zich maar het best afkeren van de wereldse genoegens en zich beheersen. Van werkelijke vreugde kan pas dan sprake zijn, wanneer de mens een zuiver geweten heeft. ⁷⁷

Reeds in de eerste Alciato-uitgave uit 1531 komt een muis voor die in een val met een stelpal is gelopen. Het achterlijf hangt er half uit en het motto wijst op de bestrafte gulzigheid van het beestje: 'Captivus ob gulam'

Afbeelding 12.1

. De kans dat Cats juist deze voorstelling gekend heeft, is niet groot. Omdat de ontwerper het onderschrift verkeerd had gelezen, beeldde hij in plaats van een oester per abuis een muizeval af; de fout werd hersteld en men verving de houtsnede in latere edities (vgl. afb. 25.1). ⁷⁸ Verder komt een zoekende muis voor op het devies 'Por buscar de comer' (Om eten te zoeken) in de verzameling Dell' imprese van Scipione Bargagli

Afbeelding 12.2

. Prent en opschrift vertonen overeenkomst met Cats' versie. ⁷⁹

Toch is er een nauwere relatie met een andere voorganger. Mogelijk voor de voorgrond, maar in ieder geval voor de achtergrond van de embleemprent heeft Cats direct teruggegrepen op twee afbeeldingen bij Daniel Heinsius, te vinden in Quaeris quid sit amor? Een gelijkende muizeval waar nu evenwel een bang muisje niet uit durft te komen vanwege een kat die er verlekkerd voor zit

Afbeelding 12.3

. Terwijl het met loofgewelf overdekte wandelpad, de berceau, (met uitzondering van een kussend paartje) evenals het gebouw nagenoeg identiek zo voorkomen op de gravure met het motto 'Mes pleurs mon feu decelent'. Hierop wakkert Cupido op de voorgrond vuur aan in een smeltoven

Afbeelding 12.4

. Afgezien van de vraag of Cats de val al dan niet aan Bargagli of Heinsius ontleende, vormt deze combinatie van beeldelementen een voorbeeld van selectieve imitatie. ⁸⁰

Een geheel ander type val, een zogenaamde wurgval, komt voor in Roemer Visschers Sinnepoppen. 'Steeckt u in gheen gat of sieter deur' staat er boven de gevangen muis. Het bijschrift raadt een vooruitziende blik aan voor lieden die iets riskants moeten ondernemen waar veel geld mee gemoeid is en waarvoor ze zich in de schulden moeten steken. Meestal schieten vrienden immers deerlijk tekort wanneer de zaken slecht gaan

Afbeelding 12.5

. ⁸¹

Een directe navolging van Cats werd opgenomen onder het motto 'Coeur mal-heureux' in de bundel Openhertighe herten

Afbeelding 12.6

. Het onderschrift luidt:

Ie paije en la prison la peine d'un larcin,
Un chat de mon mal-heur sera le médécin.

En in een gedeeltelijke navolging van deze bundel, namelijk J.J. Starters Steeck-boecxken, ofte 'tVermaek der jeugdelijker herten luiden de bijschriften naast een, wederom bewerkt, prentje:

Aen de Jonghmans.
Gelijck het Muysjen in de Val
Beklemt, benauwt wordt over al;
Soo is mijn Hert beklemt van druck,
En vreest altijdt voor ongeluck: Het geen ick vrees komt my steets t'huys,
Seer selden ben ick sonder kruys.

Aen de Dochters.
Och was mijn Hertjen eens bevrijt
Van dat het dus besloten leydt!
Soo was ick vry. Maer hoe ick ren,
Ick geensins my verlossen ken,
Den Ingangh tot de Min was soet,
Maer 't in zijn, is als bitter Roet. ⁸²

Cats laat zes emblemen verderop, in nr. XVIII, als pendant nogmaals een knaagdier figureren. Hoewel hier is gebleken hoe onaangenaam het zitten ín de val kan zijn, wordt daar beklemtoond dat het erbuiten ook niet alles is.

In de schilderkunst was de gevangen muis een zeer geliefd thema. Het ziet er wel naar uit dat alle voorbeelden van na 1618 dateren, en dus van later datum zijn dan Cats' embleemprent. Op grond van de muisemblemen heeft men de schilderijen meer dan eens een amoureuze betekenis toegekend, als beeld voor de gevaren van de begeerte in de liefde. In geval van Cats dus met weglating van de beide andere uitleggingen. ⁸³

Notes

queelt : lijdt (pijn), treurt

gapen : met open mond (uit verlangen of opgetogenheid) staan kijken; (tevens een grapje met rooden mont ?), WNT IV, 274, 2, C. Ik denk hier niet zozeer aan 'uit nieuwsgierigheid', zoals WNT IV, 273, 2 b bij deze plaats geeft; vgl. immers ook r. 5.

ontrent het speck : als hij bij het spek is. Gezien dit voedsel zal het wel een huismuis ( mus musculus domesticus ) en geen veldmuis zijn. De laatste eten voornamelijk planten. Vgl. Klijn 1979, 11-14.

⁴

sit ... slaept : zit rustig te slapen

⁵

steelt : hebt te pakken

⁶

noch : toch

⁷

Naer : Na

⁸

't bekoopen : ervoor boeten. Vgl. r. 8.

⁹

Ick : Cats laat de in de val gelopen muis spreken.

¹⁰

waert : waarheen het

¹¹

woelen : rondsnuffelen, wroeten

¹²

beetjen : hapje

¹³

maer een reys : een keertje, amper

¹⁴

Nu ... kijck : Nu zit ik hier (maar wat) te kijken

¹⁵

niet te mal : doe niet te [zo] dwaas

¹⁶

Iemand die voortdurend op pad is, laat zich eens beetnemen. Deze variërende omschrijving van het motto, met behulp van aanhalingstekens als een sententie aangegeven, lijkt geen specifiek citaat (vgl. Stoett, 2322. 'In de val lopen', met o.a. een verwijzing naar Bredero's Lucelle, en WNT XVIII, 250, III, 4, a). Vgl. ook de tegenovergestelde gedachte in Erasmus, Adagia, V, I, 4: 'Mus non uni fidit antro'; een muis is niet voor één gat te vangen. Zie: Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden

], 229-233, nr. CXXVII.

¹⁷

ghesloten : opgesloten, op stal

¹⁸

onbesuyselder : Deze vorm van 'onbesuisder' komt niet in het WNT voor.

¹⁹

soo ... hebben : zodra ze niet meer op de vingers getikt kunnen worden. Het woord saen werd in ADW uit 1658 veranderd in 'haest'

²⁰

ghemeenlijck : gewoonlijk

²¹

wulpsheyt : onbezonnenheid

²²

vlieght : snelt

²³

licht om verleyden : gemakkelijk te verleiden

²⁴

stuer : (afwijzend) nors

²⁵

onvroet : zonder verstandig inzicht

²⁶

Opsnapper : verkwister

²⁷

Bewerking van het Horatius-citaat, zie noot 11.

²⁸

tijdelijck : tijdig

²⁹

ten ... besteden : uit te huwelijken

³⁰

reden : Rede, gezond verstand

³¹

School-vrou : leermeesteres

³²

Seneca : Zie noot 14.

³³

hem : zich

³⁴

Op hetzelfde moment dat de zonde begaan wordt, volgt de straf. ³⁴

³⁵

Mogelijk ontleend aan Plutarchus, Moralia ('De sera numinis vindicta'), 553 F waar hij onder meer in gaat op Plato's Nomoi ('Leges'), V (728 C) en Hesiodus' Opera et dies ( Erga kai hemerai ), 265. Ook Montaigne haalt (zonder verwijzing) in zijn Essais ('De la conscience'), II, V deze plaats aan: 'Hesiodus corrigeert de uitspraak van Plato, dat 'de straf de zonde op de voet volgt'. Hij zegt namelijk dat ze op hetzelfde ogenblik ontstaat als de zonde. Wie straf verwacht, ondergaat die al; en wie straf heeft verdiend, verwacht haar.' Vert. De Graaff [Montaigne, Essays

], 429; het origineel in de ed. Villey [Montaigne, Essais

], I, 367. Vgl. verder Harrebomée, II, 310.

³⁶

snoode : boosaardige

³⁷

rat : Cats gebruikt rat en muis door elkaar. In de klassieke literatuur en de bijbel ontbreekt een taalkundig onderscheid tussen de beide knaagdieren. ³⁷

³⁸

Zie 't Hart [Hart, Ratten

], 33 en T. Vriends, Muizen en ratten. Den Haag s.a.

³⁹

sluyt ... val sluyt : klapt de val dicht; of: : sluit ... in ( WNT XIV, 1963, A, 2, b). In het laatste geval heeft haer betrekking op de rat.

⁴⁰

benepen : ingesloten, gevangen

⁴¹

met : op hetzelfde ogenblik dat

⁴²

gewisse : werkelijke, harde

⁴³

op ... stont : op hetzelfde moment

⁴⁴

comter ... gemoet : krijgt hij werkelijk wroeging

⁴⁵

wellusten : genietingen

⁴⁶

bitsicheyt : mogelijkheid om te steken, vijandigheid. Ripa maakt dezelfde opmerking om het gedrag van de vleier te karakteriseren (1644, 556b).

⁴⁷

derf : kan

⁴⁸

bejeghent : overkomen

⁴⁹

eenige : enkele

⁵⁰

gaet ons [...] in : treft, kwetst ons

⁵¹

weedom : smart

⁵²

Het welcke indien : Indien dit

⁵³

daer ... hebben : Nl. in de hel (vgl. daer ... liggen, r. 11-12).

⁵⁴

onlijdelijck : ondraaglijk

⁵⁵

hier : Nl. in het leven op aarde.

⁵⁶

onguer : schrikwekkend, onaantrekkelijk

⁵⁷

so mede : zo is het ook gesteld

⁵⁸

doodelijcke wercken : doodzonden, of: ondeugden die dodelijk zijn voor het gemoed van de mens (vgl. WNT III, II en III, 2868). Cats brengt deze kwestie ook ter sprake in XLVIII.C.6.

⁵⁹

Dit kan een zinspeling zijn op de overgroeide galerij op de prent; vgl. ook parq d'amour (A.3, r. 1). Op een prent bij Heinsius waarop deze gravure van Cats teruggaat

Afbeelding 12.3

, is onder het gebladerte wel een minnaar vol overgave bezig een kus aan zijn geliefde te ontstelen. Het is verleidelijk te denken dat Cats deze versregels met de afbeelding van Heinsius in het achterhoofd heeft geschreven.

⁶⁰

Vgl. voor dit beeld in amoureuze betekenis: P.C. Hooft, Emblemata amatoria 1611, nr. XXIX. Ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria]

, 134-135 en 199-200.

⁶¹

Bij Ovidius gaat het over de Jaloezie, dus eigenlijk: zij; bij Cats heeft de regel betrekking op de minnaar.

⁶²

Vert.: Nederlandse emblemata 1983, 72. Vgl. de vertaling van Hemelrijk sr. 1967, 73. Het citaat wordt ook aangehaald door Langius (95 B).

⁶³

Vgl. Vaenius, Emblemata Horatiana 1607, 84-85: 'Nimius paupertatis metus libertati noxius' (Al te grote angst voor armoede is schadelijk voor de vrijheid), gebaseerd op Horatius, Epistulae, I, 10, 39-41.

⁶⁴

Een verwijzing naar de verschillende gebouwen op de pictura? Zie voor de muis die meel eet -in de volgende regel- ook embleemprent LXXXV in Vondels Vorstelijke warande der dieren. Amsterdam 1617.

⁶⁵

Vgl. Meurier Meurier, Trésoir

, 71: 'En la fin, cognoit on le bon & le fin'; en Meurier Meurier, Dictionaire

: ' Fin : schalc, loos; Homme fin : een loos, listigh oft practijckigh man'.

⁶⁶

'Duxi uxorem: quam ibi miseriam vidi!' (Ik ben getrouwd met een vrouw: wat een ellende heb ik daar meegemaakt!). Ook aangehaald door Langius (1430 B).

⁶⁷

'Πειρατ?ον δ? το?ς τ?ν ?δον?ν ?ττους κα? πρ?ς τ?ς ?πιτιμ?σεις δυσηκ?ους γ?μ? καταζε?ξαι, δεσμ?ς γ?ρ ο?τος τ?ς νε?τητος ?σφαλ?στατος.' Vgl. ook de vertaling in Nederlandse emblemata 1983, 72; en bovendien B.5, r. 10-14.

⁶⁸

Horatius, Ars poetica, 161-165. Vert. Schrijvers 1980, 35-37. Twee keer haalt Langius dit citaat aan (23 B en 698 A).

⁶⁹

Een verwerking van het Plutarchus-citaat onder B.4.b.

⁷⁰

Deze stoïsche gedachte verwijst naar Moralia ('De recta ratione audiendi'), 37 D-E. Plutarchus overhandigt zijn geschrift aan Nicander en zegt dat hij, nu hij volwassen is en verlost van zijn onderwijzers uit zijn kinderjaren, moet leren zelf kritisch te luisteren naar mensen die hem willen overreden: 'Maar gij, die vaak vernomen hebt dat 'God volgen' hetzelfde wil zeggen als 'de Rede volgen', gij moet erkennen, dat voor de weldenkenden de bevordering van knaap tot man niet betekent een verlossing van heerschappij, maar een verandering van meester, daar zij in plaats van een gehuurde of gekochte leidsman een goddelijke levensgids krijgen nl. de Rede [...].' Vertaling Koster Plutarchus, Bloemlezing Moralia

, 29. Ook aangehaald door Erasmus, Parabolae (Ed. Margolin Erasmus, Parabolae

, 160, r. 998-999; ed. Mynors 1978, 175, r. 27-29), evenals tweemaal door Langius (1113 A en 737 B), die het ongetwijfeld via Erasmus heeft gevonden. Cats heeft het op zijn beurt hier weer vandaan.

⁷¹

Troades, 336 (het zijn de woorden van Agamemnon). Cats heeft nimium licet, Seneca 'multum licet'.

⁷²

In de bijbel staat: 'Hand aan hand zal de boze niet onschuldig zijn.' WNT V, 1846, I, I, F geeft voor de bepaling 'hand aan hand' als exegetische 'kanttekening': 'Niet alleen in syn eygen persoon, maer oock in sijne nakomelingen.'

⁷³

Dit is een bekende en populaire val, waarin het dier levend wordt gevangen. Een voorbeeld hiervan staat reeds afgebeeld in een Hebreeuws manuscript uit omstreeks 1450, en rond 1910 was dit type in Nederland nog in gebruik. Zie C. Roth, 'Medieval illustrations of mouse-traps.' In: The Bodleian Library record 5 (1954-1956), 244-251, en Klijn Klijn, Ratten, muizen en mensen

, 33-62: 'Vallen en klemmen', i.h.b. 44-47, afb. 41, 68-72 en 81. Later beeldt Van de Venne de val af op een ontwerp van de prent 'Siet hoe ick Katten vang, om te veilen Muise-prang' (Hollstein XXXXV, 20, nr. 10). Vgl. verder ook embleemprent XVIII.

⁷⁴

Vgl. de woorden van de molenaarsvrouw in Bredero's Klucht van de molenaer : 'Maer dewijl hy het muysje in't valletje of in't huysje joech, // So wast heur onmogelijck datse mit heur tong ien kruysje sloech. In: G.A. Bredero's Kluchten. Ed. J. Daan. Culemborg 1971, 159, r. 145. Vgl. Royalton-Kisch 1988, 106 en noot 254 ook in verband met de uitbeelding van de rattenvanger. Vgl. EW, 130, 2 (s.v. muis), het gezegde het spek weghebben met o.a. de betekenis 'zwanger zijn' ( EW, 187) en het analoge 'de kater aan de kaas laten komen' ( EW, 81).

⁷⁵

Zie o.a. Kent en versint 1989, 138-153 en 188-196; verder Hazelzet 1990. Zie voor andere voorbeelden van de liefde als een strijd: Portretten van echt en trouw 1986, 122, noot 8; 30-31 en 70-72, cat. nr. 3.

⁷⁶

Het boek, een vrije bewerking van de vijftiende-eeuwse tekst Les quinze joies de mariage, wordt door de bezorgers E.K. Grootes en R. Winkelman gekenmerkt als een komisch-ironische waarschuwing aan het adres van mannelijke trouwlustigen om zich niet al haastig in het huwelijk te storten (Ed. Amsterdam 1988, 113; vgl. ook Kent en versint 1989, 193, afb. 237). Het ziet er niet naar uit dat Cats' voorstelling van de gevangen muis ontleend is aan illustraties in de Franse uitgaven van deze tekst.

⁷⁷

Vgl. Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus

, 528 (VIII, XV), nr. 228-229 en Segal 1988, 177. Een geheel andere symboliek van de muizeval is die welke Augustinus herhaaldelijk heeft gebruikt. Wanneer hij spreekt over de verlossing van de mens door het offer van Christus doet hij dat door middel van deze metafoor om de noodzakelijkheid van de incarnatie uit te leggen. Het lichaam van Christus is het aas voor de duivel, die door het te willen pakken, zijn eigen ondergang bewerkstelligt. Sermo ('De ascensione Domini'), CCLXIII: 'Muscipula diaboli, crux Domini: esca qua caperetur, mors Domini' (Het kruis van de Heer was de muizeval voor de duivel; de dood van de Heer het aas waarmee hij werd gevangen). In: Oper omnia, V-1. Paris 1841, 1210 [1] ( PL XXXVIII). Zie hierover: M. Schapiro, '"Muscipula diaboli". The symbolism of the Mérode altarpiece.' In: The art bulletin 27 (1945), 182-187; over de zowel erotische als diabolische symboliek: p. 186. Een reactie op dit artikel, en dan met name over de voorstelling van de val, schreef I.L. Zupnick, 'The mystery of the Mérode mousetrap.' In: The Burlington magazine 108 (1966), 126-133. Vgl. verder ook Martinus Koning in zijn Lexicon hieroglyphicum (Koning Koning, Lexicon

-1727, III, 208).

⁷⁸

[E3v]. Deze prent is wellicht geïnspireerd op een houtsnede in Piero de Crescenzi, In commodum ruralium cum figuris libri duodecim. S.l. s.a. [ca. 1495], XII, XXXVI, 'De muribus capiendis', fol. CXLiiiirecto-verso.

⁷⁹

Ed. Venezia 1594, 262.

⁸⁰

Deze echo was al eerder opgemerkt door Harms en Freytag Harms, Außerliterarische Wirkungen

, 44. Vgl. voor een soortgelijke combinatie van twee prenten tot één nieuwe: . Quaeris, S.l., s.a. [1601], nrs. 3 en 4 (beide ook in de uitgave Emblemata amatoria 1612). Boven de muis: 'Il mal mi preme e mi spaventa il peggio', met de paradoxale positie van het dier als metafoor voor de petrarkistische minnaar die niet kan leven ín de liefde, maar ook niet daarbuiten (vgl. Nederlandse emblemata 1983, 33). Heinsius kan de prent en de uitleg weer ontleend hebben aan Maurice Scève's Délie (Paris 1564, nr. 33). Zie ed. Charpentier Scëve, Délie

, 297 en 215, nr. CCXCIV (met afb.): 'La prison m'est dure, encore plus liberté'. Het onderschrift besluit:

Car en quittant Amour et ses délices,
Par Mort serais en ma joie surpris.
Parquoi enclos en si douteuses lices,
Captif je reste, et sortant je suis pris.

Vgl. voor dit embleem ook Praz Praz, Seventeenth-Century Imagery

, 97 en Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria]

, 195. Theodor de Bry volgde Heinsius' Cupido voor de oven na in zijn Emblemata saecularia. Oppenheim 1611, nr. 26: 'Est cor amatoris plenum simul ignis et undae' (Het hart van een minnaar is tegelijk vol vuur en water). Vgl. Praz Praz, Seventeenth-Century Imagery

, 88. Een overeenkomstige wandelgang staat afgebeeld op een gravure van de 'Lauwerhof', de tuin achter de drukkerij van de Van de Vennes te Middelburg ( Zeeusche nachtegael 1623, III, 21). Wellicht heeft Cats zich ook voor het dode lichaam op embleemprent LI door Heinsius laten inspireren.

⁸¹

Ed. Amsterdam 1614, II, XXXI. Vgl. ook V.B.6. Het is dit type val dat in de zeventiende-eeuwse schilderkunst vaak is weergegeven (zie onder andere Klijn Klijn, Ratten, muizen en mensen

, 54-56, afb. 81, en 88-90). Een variant op het thema bezorgde Johan de Brune in zijn Emblemata 1624, 109, nr. XIV. Een al te nieuwsgierige man heeft door een luikje willen gluren maar wordt hardhandig in zijn kraag gevat; een blaffende hond staat achter hem. Het onderschrift besluit:

En steeckt u in geen gat, als ghy eerst deur-ziet.
Neus-wijsheyd baert veel zorgh, en kommerlick verdriet.

Vgl. ook Cats' opmerking in Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 29 (= ADW 1712, I, 557):

Die 't hooft licht steeckt in alle gaten
Die kander licht sijn oiren laten.

Aernout van Overbeke tekende de volgende mop op: 'Iemant sag een dief hangen. R. 'Nu sie ick dat men wel seyt: 'steeckt u hoofd in geen gat of siet er eerst deur' en ick sie hier dat 't vast gaet.' In: Anecdota sive historiae jocosae. Een zeventiende-eeuwse verzameling moppen en anecdotes. Ed. R. Dekker en H. Roodenburg. M.m.v. J. van Rees. Amsterdam 1991, 114, nr. 638 (Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut, 16).

⁸²

Openhertighe herten. S.l. s.a., nr. 38; uitgegeven door de Antwerpse graveur en prentdrukker Cornelis Galle (1578-1650). Zie ook en . Van de bundel bestaat zowel een Franse als een Nederlandse versie die eraan voorafging. Van de laatste, waarschijnlijk uitgegeven op initiatief van Crispijn de Passe de Oude, zijn slechts twee exemplaren (in particulier bezit) bekend. Hierin luidt het onderschrift (het distichon in romein, onder de ets; het gedicht op de tegenoverliggende pagina, fol. E6r en [E5v]:

Gelijck een Muys sit vast, besloten in een val,
Soo is mijn Hart benout, het gelt mijn overal.
Mijn Hart is so beklemt van sorgh, voor ongeluck,
Mijn dunckt ick sit int midts, van alle sware druck:
Ick sie een saack verd'in, ick kraack altijt qua noten
Alst Muysjen in de Val, soo is mijn 't Hart besloten:
Geen dingh stelt mijn Hart licht, en so swaar als ick 't set
Veel erger, ende quaat, so valt het in mijn Net.

Een uitgebreide bespreking van de bundel in Van Vaeck Van Vaeck, Openhertige herten

. Volgens hem zijn de Nederlandse bijschriften vaak luchtiger en komisch-satirischer van toon. Starter is geciteerd naar de uitgave Amsterdam 1725, 94-95.

In de Stirling Maxwell library te Glasgow bevindt zich een ongedateerd manuscript met honderd ovale embleemtekeningen op perkament. De teksten bestaan alleen uit motto's die op banderolles zijn aangegeven. Op één ervan vinden we Cats' thema terug: onder het motto 'Spes lucri trahit in discrimina mille' (Hoop op winst lokt velen naar het gevaar) staan drie muizevallen waar negen muizen in, op, tegen, voor en achter zitten (Sign. SMM 5, nr. 5).

⁸³

Zie o.a. Gerard Dou, Meisje met muizeval (vgl. Martin Martin, Leven van Gerrit Dou

, 218, nr. 233; 226, nr. 273 en 242, nr. 353); Dominicus van Tol, Kinderen met een muizeval (Amsterdam, Rijksmuseum); Quiringh Gerritsz van Brekelenkam, De muizeval, 1660 (Amsterdam, Rijksmuseum); Adriaen van der Werff, Jongen met een muizeval, 1676 (Londen, Richard Green Galleries); Adriaen van der Werff, Jongen met muizeval (Londen, The National Gallery); Abraham Snaphaen, Jonge vrouw met muizeval, 1682 (Leiden, Stedelijk Museum 'De Lakenhal'); Willem van Mieris, De dode muis, 1693 (Antwerpen, Museum Ridder-Smidt van Gelder). Masters 1984, 357: 'The subject of a figure with a mousetrap and a cat was first popularized among the Leiden fijnschilders by Dou, who depicted a pretty girl at a window with these and other love symbols.' Zie ook Leidse fijnschilders 1988, 220-221, cat. nr. 74 en 235-236, cat. nr. 80.