← Content: PreviousContent: Next →

Ex morte levamen. [47]


beeld047

Back to top ↑
278 ↓
Cyprae. de Iur. Connubior. cap. 9.
Nuptias impares (ita nuncupant iuristae matrimonium senis decrepiti & floridae virginis L. si maior C de Legit Haered) praeter alia multa incommoda inducere votum captandae mortis, tragicus exitus non raro docuit, hinc nuptiae Sophoclis & Alcippes huiusmodi dicteriis exagitatae leguntur;
Noctua ut in tumulis, super utque cadavera bubo,
Talis apud Sophoclem nostra puella sedet.

279 ↓
Een out man in't jonck meyskens schoot,
Ey waer hy doot! 1
Een groen en weligh dier stont lestmael om te paren 2
Met yemant rijc genoech, maer in sijn leste jaren;
Het dacht mijn wonder vremt, dies vraegd ic hoe het quam,
Dat sy een dorren bloc tot haer geselschap nam: 3
Sy sprac van stonden aen: veel heefter waer genomen 4 5
Dat van eens esels been de beste fleuyten comen 6
So rasch hy maer en sterft. 'tFy (dacht ick) loosen schijn! 7 8
Ghy trout, en wenscht terstont om ongetrout te zijn.

Ex morte levamen.
Nuper, ubi pelago muris Flissinga resistit,
Decrepito fuerat nupta puella seni:
Cur vetulo sociaris hero, lepidissima? dixi;
Haec, ut erat prompta garrulitate loquax,
Hoc mihi responsum dedit: ossibus, inquit, aselli
Cum iacet exsangui corpore pressus humo,
Tibia iucundo componitur optima cantu.
Desierat; nec me quaerere plura iuvat.

Joye & support, apres la mort.
Un jour ie demandois a une allegre dame,
Pourquoi un gros vieillart avoit gagné son ame,
Ne scais tu, me dit-on, que quant un asne est mort
De ses os decharnez fort bonne fluste sort?

An oldeman in a younge womans arme
The sooner dead, the lesser harme.
A wanton Gyrle once marryed was unto a lame olde man;
Who little hadd to give content. Which made mee question than,
How't came that shee so wedded was? who mee this answere gave,
That of dead Asses bones are made, the best pypes that wee have
When they in th'earth a while have layne. As likewise have I reade
That so longe as the Scorpion lives, for nought is good: But deade
A Soveraigne med'cyne is, thus I, therewith beinge well a paide,
My Answere had. Adieu quoth I, and so I left that mayde.

280 ↓
Spaert, manneken, spaert,
Datter een ander wel af vaert. 10
Soo langh een esel leeft, soo draeght hy sware packen,
En eet noch evenwel alleen maer distel-tacken: 11
Maer steect hy eens de moort, daer fleuytmen op het been, 12
Daer raest de malle jeught, en hippelt onder een. 13 14
Spaert, vrecke vader, spaert; u soontje komt ten lesten 15
Dat schinct, en drinct, en klinct, dat geeftet al ten besten, 16 17
Dat singht, en springht, en vinct, dat vogelt, jaegt, en vist; 18
Ontydelick gespaert, onnuttelick ghequist. 19

281 ↓
Avarum excipit prodigus.
Dum tibi vita manet, miserandae sortis aselle,
Non intermisso membra labore gemunt:
Interea tribulis & amara vesceris herba,
Vixque datur gelido fonte levare sitim:
Sed morere, infoelix, mox tibia festa sonabit,
Et tua pastor ovans ducet ad ossa choros.
Quaerat avarus opes, iam prodigus imminet haeres,
Qui male congestas dilapidabit opes.

De pere gardien, fils garde-rien.
Tes jambes, par travail, te craquent, pauvre beste,
Et peu apres ta mort serviront a la feste,
Des flustes & haut bois. D'un pere espargneur,
Sort ordinairement un fils trop gaspilleur.
Horat. Lib. 2. Od. 14.
Absumet haeres caecuba dignior,
Servata centum clavibus & mero
Tinget pavimentum superbo,
Pontificum potiore coenis

Idem.
Sed quia perpetuus nulli datur usus & haeres
Haeredem alterius, velut unda supervenit undam,
Quid vici prosunt, quidve horrea, quidve calabris
Saltibus adiecti lucani?

AVARUM EXCIPIT PRODIGUS.
Alutarium piscem coenum fodere memorant, sargum autem piscem, qui eum sequitur, excitatum pabulum devorare. vix aliter in vita humana sese res habere notatum est: homines nimirum attentos ad rem, qui coenum fodiendo, id est, vilissimis quibusque ac laboriosissimis ministeriis indies operam dare solent, sargos sequi, id est, liberos vel haeredes plerumque habere ignavos ac prodigos, qui opes, multo cum sudore vix unciatim collectas, celerrime diglutiant, nec raro in unius scorti marsupium effundant, atque ita (ut Sen. verbis utar) quidquid longa series multis laboribus, multa Dei indulgentia struxit, id unus dies spargit, ac dissipat,
Longique perit labor irritus anni.
Bene igitur sapiens Eccl. 2. 18. Detestatus sum, inquit, omnem industriam meam, qua sub sole studiosissime laboravi, habiturus haeredem post me, quem ignoro utrum sapiens an stultus futurus sit. Estne quidquam tam vanum? & tandem concludens, Nonne melius est, ait comedere & bibere, & ostendere animae suae bona de laboribus suis? hoc etenim de manu Dei est.

Den seem-visch 20 21 is ghewoon het slick om te wroeten, maer de visch sargus 23 (die hem veeltijts volgt) isser knap 24 by, en slockt het aes, dat een ander opghejaeght en bearbeyt heeft, gierichlijck 25 int lijf. Het gevalt veeltyts so onder den menschen, dat nae een slick-wroetende seemvisch, dat is, nae een deunen 26 en wreckigen 27 spaerder, die uyt vuylheyt 28 zyn goet te samen heeft geraept, volcht een verterende sargus, dat is, een quistighe opsnapper, 29 die het verspaerde goedt, onnuttelijck door de billen slaet, 30 en dickwils t'eender reyse 31 inden schoot van een hoere of haer dochter uytstort, al wat met moeyte en commer in veel jaren by den anderen 32 is versamelt. 33 Den wijseman 34 heeft dan wel gheseyt, Eccl. 35 2. 18. My verdroot alle mijns arbeyts, die ick onder de sonne hadde, dat ick dien eenen mensche laten moeste, die na my zijn soude, en wie weet of hy wijs of dul 36 zijn sal? Eyndelijck besluyt hy, seggende: isset den een mensch niet beter dat hy ete en drincke, en dat hy zijn Ziele wel doe van synen arbeydt? Ia sulcx sach ick dat van Godes handt comt.

282 ↓
PROVERB. 15. 16.
Eenen goeden moet is een daghelijcx wel-leven.
Al is een esel plomp, al weet hy niet te springen, 37
Noch leertmen na de doot sijn dorre schenckels singen; 38 39
Een herder neemt het been, en maecter fleuyten van, 40
Waer door hy gantsch het wout tot vreugde trecken kan.
Wat is van kost en konst? van veel of luyt te stellen? 41
Stelt maer en stilt u hert, geen druck en sal u quellen. 42 43
Waer recht vernoeghen woont daer is ghestage lust, 44
'k En weet geen beter vreught, dan als de ziele rust.

283 ↓
Aequus animus, commendat omnia.
Ossibus ex asini fit tibia; silva remugit;
Exultat saturas dux gregis inter oves.
Ecquid opus lituis? sibi mens est aequa levamen,
Gaudia de placido pectore sponte fluunt:
Sit casa parva domus, sit fictilis olla supellex,
Hic etiam sapiens, quo sibi plaudat, habet.
Aula gemit, cythara licet aureus instet Iophas,
Caula fremit plausu, dum, Melibaee, canis.

1. TIM. 6. 6.
La pieté, avec contentement d'esprit est un grand gain.
Ta flute, gai berger, n'est que des os des bestes,
Si resiouit pourtant vos gens aux jours de festes,
O grand don du Seigneur tranquillité d'esprit!
Le c?ur estant en paix un peu nous resiouit.
PROVERB. 15.
Secura mens quasi iuge convivium.

PLATO. TIM. CAP. 13.
Laetitia pura in solis animae bonis invenitur, ideo sapiens in se gaudet non in iis, quae circa se sunt.

HEBR. 13. 5.
Que vos m?urs soient sans avarice, estans contens de ce que vous avez presentement.

AEQUUS ANIMUS COMMENDAT OMNIA.
Tria fere hominum genera nundinas frequentare compertum est, emptores, venditores, spectatores: Duo priores emendis vendendisque mercibus toto nundinarum tempore occupatissimi, anxie discrutiantur. Tertium demum genus bene ac iucunde agit, &, non nisi oculis, cuncta delibans, voluptatem ex omnibus, ex nullo molestias domum refert. Nundinarum, id est, mundi, sive rerum externarum tantum spectatores philosophos esse, vult Pithagoras; Christianos, viri boni. Habere opes ac possidere, at non ab eisdem haberi aut possideri, vere sapientis est: id vero unicuique nostrum continuo eveniet, si non ad ambitionem, sed ad necessitatem omnia habeamus. Arridet, etiam hic, Democriti dictum, ille foelicem dicebat eum, qui cum exiguis pecuniis hilaris esset, infoelicem, eum qui inter magnas opes tristaretur. Quid si totum orbem terrarum possideamus, ecquid commoditatis ex tanta rerum congerie habituri sumus, praeterquam ex iis, quae utendo nostra facimus? de reliquis nihil habituri praeter solum aspectum. Atqui voluptatem, quae ex visu est, aeque de alienis, atque de tuis capere nihil vetat. Qui ad naturam vivit nunquam pauper; qui ad vota, nunquam dives est.

Daer zijn veeltijdts drie soorten van menschen die de jaer?marckten besoecken, te weten, koopers, verkoopers, en gapers. 45
De twee eerste zijn den gantschen tijdt des jaer-marts door, elcx int syne sorchvuldelijcken 46 besich:
De derde soorte isser best aen, 47 want, niet als metter ooghe alles overloopende, 48 draecht van gheen 49 eenighe quellinghe ofte storenisse 50 naer huys.
Pithagoras 51 treckt dit tot 52 de wijs-gierighe van synen tijdt, en noemt die, begapers vande jaermarckten, dat is, bloote 53 beschouwers van de wereltsche dinghen. Andere Godtsalighe 54 mannen eyghenen sulcx, met beter recht, nu de rechte gheloovighen toe.
Goederen te besitten, ende vande selve 55 niet beseten te werden, is een werck van Godsalighe wijsheyt.
En tot sulcx ware wel te komen, indien wy, niet op giericheydt ende eergiericheydt, maer op noodtdruft 56 alleene het ooghe sloeghen. Cost en kleederen hebbende, vernoecht u daer mede, seydt de apostel. 57
Neemt 58 dat gantsch de wereldt ons eyghen ware, wat ghemack of ghenut 59 sal ons uyt sulcken onghemeten 60 hoop goederen ghewerden, anders als 'tghene dat wy door het ghebruyck eyghentlijck het onse maken? van al de rest en hebben wy niet meer als alleenlijck het ghesichte, 61 62 ende 'tselve is gheoorloft, so wel van eens anders goedt te nemen, als van u eyghen. Wat valter te segghen? die na de nature leeft is noyt arm, die na de begheerlijckheydt, nimmermeer rijcke.

Back to top ↑

Facsimile Images


278

279

280

281

282

283

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A man playing a flute made from(?) a bone of the dead donkey which is lying on its side, exposing its fleshless ribs; a bone and saws on the ground

    Back to top ↑

    Comments

    In dit embleem staat allereerst de kwalijke, want bedrieglijke houding van een loszinnig meisje tegenover een oude man centraal. Zij wil hem als echtgenoot, maar nog voor het huwelijk hoopt ze dat hij spoedig zal sterven, zodat zijn geld en goed aan haar te beurt zullen vallen. Het smadelijke en schadelijke van de ongelijke liefde, door Cats al eerder in de Sinne- en minnebeelden ter sprake gebracht en verfoeid, was een geliefd thema in de zestiende- en zeventiende-eeuwse literatuur en beeldende kunst. 79 De ezel stond in dit opzicht in een kwade reuk en paste binnen het beeld van de onwelvoeglijke liefde; de spreekwoordelijke stomheid van de ezel is hier van toepassing op zo'n oude vent. 80
    De tegenstelling tussen het harde lot tijdens het leven van de ezel en de vrolijkheid die het beest teweeg brengt na zijn dood, wordt in de tweede uitleg als les aan de vrek voorgehouden. Hij moet er vanaf zien om zijn gehele leven alles maar op te willen potten, want de kans is groot dat zijn nakomelingen of erfgenamen als hij dood is al zijn zuur gespaarde geld er in korte tijd lichtzinnig doorheen zullen jagen. Cats geeft daarvoor het voorbeeld dat van een bezit vergaderende vader bijna altijd een bezit vergooiende zoon komt en hij vergelijkt dit vervolgens met het gedrag van de moeizaam zoekende mul en de slokkerige brasem. Om dit alles nog eens te onderbouwen verwijst hij tot twee keer toe naar het werk van Horatius.
    Tot slot wordt de tijdens zijn leven zo logge ezel, die pas na zijn dood anderen laat dansen en plezier hebben, gebruikt als beeld voor de mens voor wie het leven draaglijk is, omdat hij tevreden is met zijn positie. Wie genoegen neemt met eenvoudige omstandigheden bezit innerlijke rust en hem zal dan ook vreugdevolle kalmte ten deel vallen. Ware blijdschap is niet afhankelijkheid van wat iemand bezit of van zijn status, maar het overkomt de gelovige die zielerust heeft.
    Uitbeeldingen met het motief van het ezelsbot zijn schaars, maar verrassend genoeg publiceert Florentius Schoonhovius in hetzelfde jaar als Cats een embleem over precies dit onderwerp. Hoewel het niet op voorhand uitgesloten kan worden, is het nauwelijks denkbaar dat er binnen zo'n korte tijd sprake kan zijn van imitatie. De duidingen van beide auteurs lopen ook sterk uiteen.
    'Indoctus ipse alios iuvo' (Al ben ik zelf onontwikkeld, ik help anderen) luidt het motto boven een aanzienlijk verstijfde, dode, ezel die inmiddels drie poten heeft afgestaan. Een jongeman (met zijn zaagje nog in de hand) zit er vlak naast, geleund tegen een boom, op een fluit te spelen. In tegenstelling tot de ezel bij Cats, zit die bij Schoonhovius nog goed in zijn vel

    Afbeelding 47.1
    . Het onderschrift geeft een onverwachte parallel:
    Ezels zijn onervaren in het zingen, toch leveren ze botten
    die uiterst geschikt zijn voor fluiten;
    Zo moeten ook mensen die veel bezittingen hebben,
    de jonge studenten met geld helpen.
    In de bijbehorende commentaar wordt een beroep gedaan op de rijken om zich dienstbaar op te stellen en studenten financieel bij te staan. Augustus verwierf toch ook onsterfeljke roem door Vergilius te steunen. Aan de hand van talrijke verwijzingen naar en citaten uit klassieke auteurs onderbouwt Schoonhovius deze gedachte. 81
    Al eerder werd ingegaan op het thema van het ezelsbot zoals dat is weergegeven door Jan Steen in zijn schilderij Meisje biedt een oude man botten aan (waarschijnlijk na 1674), in de collectie van het Poesjkin Museum te Moskou

    Afbeelding 47.2
    . 82 Defoer wees als eerste op de overeenkomst tussen dit schilderij en het embleem van Cats. Volgens hem mocht Steen veronderstellen dat de beschouwer destijds de tot de hoofdhandeling van het schilderij gemaakte bespotting van de oude man begreep. De kromgegroeide sukkel wordt immers in een van sexuele symbolen overladen huiskamer door een jonge vrouw een uit botten gemaakte fluit aangeboden. 83
    Bij de uitbeelding van de ongelijke liefde draait het bijna altijd om het geld waarnaar hetzij openlijk, hetzij stiekem wordt getast. 84 In het gedicht van Cats geeft het meisje met zoveel woorden aan dat de fluit van de bruidegom voor haar pas na zijn dood betekenis krijgt. De enige reden waarom het welich dier dan toch trouwt, is ook hier om er uiteindelijk financieel beter van te worden. De hardnekkigheid waarmee men deze manier van doen van zowel jonge vrouwen als oude mannen, als verwerpelijk van de hand heeft gewezen, kan topisch genoemd worden. Voor het precieze begrip van het schilderij van Steen had men Cats' duiding wel nodig, want een aanwijzing dat dit specifieke motief algemeen bekend was, lijkt niet voorhanden.
    Al in de oudheid wordt de ezelsbotfluit genoemd; zowel Plutarchus als Plinius brengen hem ter sprake. De eerste laat Aesopus zeggen dat de moderne fluitmakers in plaats van botten van herten, die van ezels gebruiken omdat die nu eenmaal beter klinken. Waarna de fabeldichter een raadseltje citeert:
    'Door mijn oor te vullen met een hoorndragend been heeft een dode ezel mij getroffen.'
    Hij verbaast er zich vervolgens over dat de ezel, die anders zo onbehouwen weinig melodieus is, ons voorziet van een verfijnd en mooi klinkend bot. Hierop zegt Neiloxenus dat men in Naucratis al langer fluiten van ezelsbot gebruikt en dat de mensen uit Busiris er van walgen. Maar dat doen zij al van de klank van een trompet waarvan ze eveneens vinden dat die lijkt op het gebalk van een ezel. Vanwege de boosaardige godheid Typhon (Set), die trekken heeft van een ezel, wordt het dier door de Egyptenaren dan ook met hoon en belediging bejegend. 85 Ook Cats koppelt in zijn uitleg de fluit aan de smadelijkheid.
    Wanneer Plinius spreekt over de toepassing van het bot vermeldt hij dat in zijn tijd een dergelijke fluit niet voor religieuze rituelen maar voor theatervoorstellingen werd gebruikt. Deze vermelding wijst eveneens op een gereserveerde houding tegenover het instrument. 86 Volgens de tekst in de editie 1618 zijn het schrijvers die beweren dat van de beenderen van pas gestorven ezels de beste fluiten gemaakt worden (een mogelijke aanwijzing dat Cats zich voor het gegeven baseerde op een schriftelijke bron). 87
    Albert Flamen verwerkte een dode ezel, met wederom zijn dienstbaarheid aan de muziek in combinatie met verliefde lieden op leeftijd, in zijn Devises et emblesmes d'amour, moralisez. 'Post funera bellat' en 'Il combat apres sa mort' luiden de beide motto's, waartussen, in een landschap, een dode ezel is afgebeeld

    Afbeelding 47.3
    . Het bijschrift legt uit dat de ezel zelfs na zijn dood strijd voert omdat zijn vel uitstekend dienst doet om trommels mee te bespannen. Zo moeten de 'vieux Amans' die wel veel praatjes hebben maar uiteindelijk tot weinig in staat blijken, als taak op zich nemen anderen te ondersteunen bij het voeren van de strijd. De morele interpretatie gaat in op hen die werkelijk strijden, ook na hun dood, zoals de martelaren. 88
    Tot slot een voorbeeld van een bewerking van Cats' embleemprent, gebruikt als titelprent van de alchemistische bundel Vervolg van 't cabinet der mineralen, of de goude son der philosophen door Goossen van Vreeswyk. In de plaat zijn nu allerlei tekens toegevoegd. Uit het lijstje met verklaringen blijkt dat in de lucht de symbolen 'Aurum, Sol, Gout' en 'Argentum, Luna, Silver' zijn aangebracht; op de fluitspeler 'Sulphur, Swavel' en onder de ezel 'Gecalcineerde wijn-steen'

    Afbeelding 47.4
    . 89

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Ey ... doot : Ach, als hij maar dood zou zijn. Vgl. voor het motief van de ongelijke liefde de commentaar.
    2
    groen ... dier : jong en loszinnig meisje
    3
    dorren bloc : uitgedroogd, zwaar, stuk hout (als straftuig aan een been of hals vastgemaakt). Figuurlijk: dat wat iemand bezwaart, meestal in toepassing op de liefde; hier dus als beeld voor de oude man. Vgl. WNT II, II, 2905, 3.
    4
    van stonden aen : meteen daarop
    5
    veel heefter : velen hebben (er)
    6
    eens esels been : het bot van een ezel
    7
    'tFy : Schaam je
    8
    loosen schijn : wat een bedrieglijk voorkomen, doortrapt bedrog. Ook Ovidius ( Ars amatoria, II, 271-272) spreekt zijn afkeer uit over mensen die enkel uit zijn op een testament en bejaarden proberen te lijmen: 'Schurken paaien met geschenken bejaarden zonder nageslacht: dat zij zelf snel mogen sterven, die geven opdacht hun meer wacht!' 8
    9
    Turpiter his emitur spes mortis et orba senectus.
    A, pereant, per quos munera crimen habent!
    Vert. Kat [Ovid, Minnekunst], 50. Vgl. eveneens embleem I.B.4.
    10
    Datter ... vaert : opdat een ander het er goed van zal hebben
    11
    distel-tacken : de disteletende ezel is spreekwoordelijk, vgl. o.a. 'Geef een ezel haver, hij loopt naar de distels', en 'Al is een ezel beladen met goud hij eet toch distels'. Het laatste is bewerkt tot embleem in Alciato onder het motto 'In avaros'. Zie: Emblemata. Lyon 1550, 93. Vgl. ook een van de prenten in De Dene, Warachtighe fabulen der dieren. Brugge 1567, 174.
    12
    Maer ... moort : maar als hij eenmaal gestorven is. Van Vloten tekende bij deze tekstplaats ontstemd aan dat het hem moet zijn: 'In alle Cats' uitgaven staat onjuist en slordig steeckt hy, enz. dat geen zin heeft' ( Alle de wercken. Zwolle 1862).
    13
    raest : gaat (luidruchtig) tekeer
    14
    hippelt onder een : danst met elkaar
    15
    vrecke : gierige
    16
    klinct : heft het glas (vgl. de combinatie 'drinken en klinken')
    17
    geeftet ... besten : betaalt alles
    18
    vinct ... vist : gaat op vangst naar vinken etc. Hier ook: hoerenjagen, coïre. Zie WNT XXI, 873, 5; EW 218-219 en 222 (s.v. 'vinken' en 'vissen'); evenals de annotatie bij B.6, r. 7-10.
    19
    Niet op het goede moment gespaard, onnuttig verspild.
    20
    seem-visch : Dit woord komt bij mijn weten in het Nederlands nergens anders voor. Bij Plinius (vgl. noot 7) is sprake van een vis behorend tot de familie van de Zeebarbelen ( Mullidae ), in het Nederlands de mul of rode mul, want hij zegt dat de vis zich onderscheidt door dubbele kindraden aan de onderlip ('et barba gemina [...] inferiore labro'). Een harder heeft geen kindraden dus die is het niet. Met dank aan S.J. de Groot te Santpoort.
    21
    De verwarrende naam bij Cats kan te maken hebben met het door elkaar haspelen van op elkaar gelijkende namen, maar voor andere soorten; een oude wetenschappelijke naam voor een hardersoort is namelijk Mugil alatus. Cats heeft evenwel niet in Plinius zelf gekeken, maar de woorden via Erasmus' Parabolae overgenomen. In deze vaker gebruikte tussenbron staat immers precies dezelfde, afwijkende vorm Alutarium piscem (zie ed. Margolin [Erasmus, Parabolae], 286, r. 58-60; ed. Mynors 1978, 253, r. 25-29). Langius (476 B) nam deze vorm van Erasmus over, Cats ontleende het citaat aan de Polyanthea, vertaalde het, en langs deze weg belandt de zeemvis in de Nederlandse literatuur. Het ziet ernaar uit dat deze benaming is ontstaan doordat Cats op eigen gezag Alutarium in verband heeft gebracht met het woord 'aluta', wat zeemleer kan betekenen. 21
    22
    Afbeeldingen van de vissen in C. Gesner, Vollkommenes Fischbuch. Frankfurt am Main 1670, 27-28, 49 en 53 ( ed. princ. 1563). Vgl. ook Couch [Couch, A history] -1863, I, 209-219, i.h.b. 210.
    23
    sargus : zeebrasem
    24
    knap : vlug. Bij Ripa houdt de uitbeelding van Bedrog het visje sargo vast (1644, 30b).
    25
    gierichlijck : begerig
    26
    deunen : zeer zuinige
    27
    wreckigen : gierige
    28
    vuylheyt : gierigheid ( WNT XXIII, 1237, 5, dp, hapax). Wel speelt hier, in de parallel met de modderwroetende vis, de gedachte mee dat de handelwijze, uitermate bedenkelijk (troebel) is.
    29
    opsnapper : verspiller
    30
    door ... slaet : verkwist, WNT II, II, 2690. Vgl. ook Harrebom#eacute;e, I, 58: 'Hij heeft zijn goed door de billen gelapt'. Een interessante en beeldende zegswijze, ook gelet op het vervolg van de zin.
    31
    t'eender reyse : in #eacute;#eacute;n keer
    32
    by den anderen : bij elkaar
    33
    een quistighe ... versamelt : Het kwijtraken van al het geld is een vast motief in de waarschuwende teksten over het bezoek aan het bordeel. Zie o.a. J.H. B#ouml;se, 'Had de mensch met #eacute;#eacute;n vrou niet connen leven ...' Prostitutie in de literatuur van de zeventiende eeuw. Zutphen 1985; en Cats ADW 1712, I, 538, 540 en 542. Vgl. ook Spreuken 6:26 en het verhaal van de verloren zoon (Lukas 15:11-24).
    34
    wijseman : Salomo
    35
    Eccl. : Prediker, zie noot 10 en 11.
    36
    dul : dwaas
    37
    plomp : log, lomp
    38
    Noch : toch
    39
    schenckels : botten
    40
    Ripa geeft 'Poema Pastorale (Harder-dicht)' een herdersfluit in de hand (1644, 89). De man op de prent ziet er niet specifiek herderlijk uit; dat is wel het geval op de gravure in de ed. 1629.
    41
    Waarom zijn kosten en kunsten nodig? Waarom zou je viool of luit laten stemmen? Deze regel bevat, tevens in combinatie met r. 6, een woordspeling. Sjieke instrumenten worden tegenover het eenvoudige (herderlijke) ezelsfluitje gezet; vgl. verder C.2, r. 7-8.
    42
    Stelt maer : Breng maar in de juiste toon. Hier ook een woordspeling met stellen en stillen (kom tot rust).
    43
    druck : leed
    44
    vernoeghen : tevredenheid
    45
    gapers : nieuwsgierigen
    46
    sorchvuldelijcken : bezorgd, bekommerd
    47
    best aen : het best aan toe, beter af
    48
    overloopende : overziend
    49
    van gheen : van geen enkele (jaarmarkt)
    50
    storenisse : ontevredenheid, hinder
    51
    Pithagoras : Zie noot 16.
    52
    treckt dit tot : past dit toe op
    53
    bloote : eenvoudige, ongehinderde
    54
    Godtsalighe : vrome
    55
    vande selve : door deze
    56
    noodtdruft : het voor het levensonderhoud noodzakelijke
    57
    Cost ... de apostel : Paulus in 1 Timotheus 6:8, 'Maar als wij voedsel en deksel hebben, wij zullen daarmede vergenoegd zijn'; vgl. ook XIII.C.1.
    58
    Neemt : Stel
    59
    ghenut : voordeel
    60
    onghemeten : onmetelijke
    61
    het ghesichte : dat wat er aan te zien is
    62
    na : naar, volgens
    63
    Dit is de enige plaats in de Sinne- en minnebeelden waar Cats een Zeeuwse locatie met name noemt. (Over andere Zeeuwse elementen in het werk van Cats: Meertens Meertens, Letterkundig leven in Zeeland, 281-283). Het kan zijn dat hij met deze opmerking, die niet voorkomt in het Nederlandse gedicht, werkelijk op een speciale storm doelt. In J. Buisman, Weer of geen weer. Meteorologie voor natuurvrienden. Herziene uitgave. Baarn 1978 worden in of vóor het jaar 1618 echter geen speciale weersomstandigheden vermeld. En het woord onlangs lijkt de Allerheiligenvloed, die in 1570 Zeeland trof, uit te sluiten. Ook is het denkbaar dat Cats' omschrijving strikt symbolisch moet worden opgevat. Het beeld dient dan om er de ondeugdzaamheid van de 'onstuimige' actie mee aan te duiden.
    Een contemporaine toespeling is evenmin uitgesloten. In de verzameling opmerkelijke en vermakelijke verhalen, getiteld De wintersche avonden, of Nederlandtsche vertellingen van Philologus Philiatros, a Ganda [= Jacobus Viverius]. Amsterdam 1615 komen verschillende anekdotes voor over vrijerij, liefde en huwelijk waarin wordt gezinspeeld op actuele gebeurtenissen, zoals: 'Daer was tot Middelburgh in Zeelandt eenen overspeelder met naemen Leliers, die noch onlanghs eene vrouwe ghetrouwt hadde ...' (p. 211; cursivering van mij, HL). Ook een Vlissingse vertelling over een oude man en een jong meisje kan in deze of een soortgelijke bundel zijn opgenomen. Overigens zou men ook kunnen vertalen: daar waar ( ubi ) Vlissingen met zijn muren [duinen] de zee weerstaat ( resistit ).
    64
    Ed. Frankfurt 1605, 302-303. Cats geeft alleen de laatste twee regels van het epigram dat Cypraeus aanhaalt. Zij fungeren eveneens als (spot)gedichtje binnen het onderschrift onder embleem CXVII in Andrea Alciato, Emblematum liber, dat als motto heeft: 'Senex puellam amans' (Een oude man, verliefd op een meisje). Op de pictura heeft een bejaarde man -die Sophocles op leeftijd moet voorstellen- zijn hand op de borsten van een meisje gelegd. Zij heet hier Archippe. Rechts ligt een dood lichaam uitgestrekt op de grond; een uil zit er bovenop. Zie voor een bewerking van dit embleem in Heinsius' Quaeris quid sit amor?, de commentaar bij embleem LI en

    Afbeelding 51.6
    . Cats lijkt met het woord schoot in zijn motto de laatste regel uit het bijschrift van Heinsius te hernemen:
    Het komt of vroech oft laet: ick vreesde voor de doot,
    En krijge voor mijn graf mijns alderliefsten schoot.
    In: Nederduytsche poemata. Amsterdam 1616, 92, nr. 48. Met de vermelde wettekst doelde Cypraeus op Corpus iuris civilis. Codex Iustinianus ('De legitimis heredibus'), VI, LVIII, 12 dat begint met 'Si maior ...' en waarin gesproken wordt over het 'nuptias impares'. Zie ed. P. Krueger. Berlin 1877, 286.
    65
    Meurier Meurier, Trésoir, 57 (met kleine variaties: 11, 56, 145 [= 143] en 145). Proverbia I, 198 en III, 230.
    66
    Vert. Van de Laar Horatius, Oden en Epoden, 72. Caecubum is een wijnstreek in zuidelijk Latium. Beroemd waren de feestmalen van de Saliërs, waar Horatius -in deze ode over de vergankelijkheid van al het aardse- op doelt (vgl. ook Ode, I, XXXVI en XXXVII).
    67
    De zin vervolgt bij Horatius: 'als Orcus (de god van de onderwereld) groot en klein wegmaait'. De streek Calabrië heette ook al in de oudheid de 'hak' van Italië; ten westen daarvan lag de bergachtige landstreek Lucanië. 's Winters liet men de kudden in Calabrië grazen, en wanneer het er in de zomer te warm werd, werden die verplaatst naar de bergweiden van Lucanië. Vgl. de vertaling van Van de Laar Horatius, Satiren en Brieven, 128 en 149 en WDO 548-549, 1520, en afb. 63. Het citaat wordt ook aangehaald door Langius (370 B).
    68
    Deze passage gaat terug op Plinius, Naturalis historia, IX, XXX, 65: 'Lutarium [...] semper comitatur sargus nomine alius piscis, et caenum fodiente eo excitatum devorat pabulum' (De mul vergezelt altijd een andere vis, genaamd zeebrasem; wanneer die aan het wroeten is, slokt hij het omhooggewoelde voer op). Vgl. echter ook de annotatie bij B.6, r. 1.
    69
    Epistulae morales, XCI, 6. Cats heeft Dei, Seneca 'deum' [= deorum, van de goden]. Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 324.
    70
    Ovidius, Metamorphosen, I, 273.
    71
    Detestatus ... vanam? : Ecclesiastes (Prediker) 2:18-19. Alternatieve vertaling van het slot: Omdat ik een erfgenaam zal hebben van wie ik niet weet of hij wijs zal zijn of dwaas. Dat is ook ijdelheid.
    72
    Nonne ... est : Ecclesiastes (Prediker) 2:24-25.
    73
    Vgl. Ovidius, Tristia, III, IV, 25-26:
    Bene qui latuit, bene vixit, et intra
    fortunam debet quisque manere suam.
    Wie in afzondering leeft, leeft goed en ieder behoort
    binnen de perken te blijven die de fortuin hem toewijst.
    74
    Zie voor de Carthaagse zanger Iopas: Vergilius, Aeneis, I, 740-741: 'cithara crinitus Iopas personat aurata, docuit quem maximus Atlas'. Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 19: 'De langgelokte Iopas tokkelde de gouden lier, onderwezen door de machtige Atlas.' In Cats' versregel is er sprake van een enallage: gouden hoort grammaticaal bij Iopas, qua betekenis echter bij citer (Vgl. ook de tekst van Vergilius).
    De herder Meliboeus, door Vergilius sprekend ingevoerd in zijn Eclogae (I, III, V en VII), geniet van het pastorale leven, zingt over zijn liefde en ziet er tevreden op toe hoe zijn vee zich ongemoeid voedt. Over deze traditionele tegenstelling tussen het herdersleven en het leven aan het hof, o.m. in het werk van Cats: M.B. Smits-Veldt en H. Luijten, 'Nederlandse pastorale poëzie in de zeventiende-eeuw: verliefde en wijze herders.' In: Het gedroomde land. Pastorale schilderkunst in de Gouden Eeuw. Tent. cat. Utrecht. Zwolle 1993, 58-75.
    75
    Aangehaald door Langius (705 B); niet teruggevonden bij Plato. Het kan behalve een aanhaling uit het boek Timaeus eveneens een uitspraak van Timaeus zijn; hij figureert ook elders in het werk van Plato.
    76
    De plaats waar Cats zich op baseerde, zal Erasmus' Colloquia ('Convivium fabulosum') zijn geweest. Zie: Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, I, 761 D-E: 'Pythagoras totum mercatum dividebat in tria hominum genera: quorum alii prodiissent ut venderent, alii ut emerent: hoc utrumque genus aiebat sollicitum esse, proinde nec felix: alios non ob aliud venire in forum, quam ut spectent quid illic proferatur, aut quid agatur: hos solos esse felices, quod vacui curis, gratuita voluptate fruerentur. Atque ad hunc modum dicebat Philosophum versari in hoc mundo, quemadmodum illi versarentur in mercatu' (Pythagoras onderscheidde in de mensen die zich met de handel inlieten drie soorten: de ene soort was op pad gegaan om te verkopen, de andere om te kopen; en beide groepen hadden volgens hem zorgen en waren daardoor ongelukkig. Andere lieden kwamen enkel naar de markt om te kijken naar wat er werd aangeboden of waarin werd gehandeld. Alleen die laatsten waren gelukkig omdat ze zorgeloos en belangeloos konden genieten. Zoals zij op de markt staan, zei hij, staan de filosofen in deze wereld).
    Vgl. bovendien Erasmus, Apophthegmata, VII, VII: 'Pythagoras. Dicebat, vitam humanam esse similem panegyri, hoc est, solenni hominum conventui: ad quem alii conveniunt certaturi, alii negociaturi, nonnulli spectatores modo futuri. Ac caeteros quidem omnes esse sollicitos, solum spectatorem tranquillum frui celebritate: hunc spectatorem aiebat esse Philosophum, qui non ob aliud in hoc mundi theatrum prodisset, quam ut naturas rerum ac mores hominum contemplaretur' (Pythagoras. Hij zei: het leven van de mens lijkt op een markt, een jaarlijkse bijeenkomst van mensen: daar komen sommigen om een geschil te beslechten, anderen om te handelen, en slechts weinigen om alleen maar toeschouwer te zijn. De anderen zullen allemaal zorgen hebben, alleen de toeschouwer geniet in alle rust van de drukte. Volgens hem is de filosoof deze toeschouwer, omdat hij om geen andere reden dit wereldtheater betreden heeft, dan om de natuur en haar vormen, en de gewoonten van de mensen te overdenken). In: Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, IV, 347 B; cursivering van Erasmus). Ook Montaigne maakte een toespeling op deze gedachte van Pythagoras. Zie Essais, I, XXVI. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 158.
    77
    Deze uitspraak, afkomstig van de filosoof en natuuronderzoeker Democritus van Abdera (ca. 460-ca. 370), wordt aangehaald door Stobaeus, Sententiae ('De foelicitate'), sermo CI. Ed. Orléans 1609, 552: 'Ε?τυχ?ς, ? ?π? μετρ?οισι χρ?μασιν ε?ϑυμε?μενος, δυστυχ?ς δ?, ? ?π? πολλο?σι δυσϑυμε?μενος' en 'Fortunatus est, qui cum exiguis pecuniis hilaris fuerit: infortunatus autem, qui inter magnas opes tristatur.' Cats citeerde de uitspraak via Langius (458 A). Zie ook H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker. Sechste, verbesserte Auflage. Ed. W. Kranz. Berlin etc. 1952, II, 205, nr. 286.
    78
    Ontleend aan Seneca, Epistulae morales, XVI, 7: 'Istuc quoque ab Epicuro est: "Si ad naturam vives, numquam eris pauper; si ad opiniones, numquam eris dives."' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 52: 'Ook wat volgt is door Epicurus gezegd: "Als je volgens de natuur leeft, zul je nooit arm zijn; als je volgens vooroordelen leeft, zul je nooit rijk zijn."' Zie voor de oorsprong van dit dictum: Epicurea. Ed. Usener Epictetus, Epicurea, 161, nr. 201. Cats kan het citaat -verkort en met kleine aanpassingen- hebben ontleend aan Langius (373 B). Die heeft: 'Si ad naturam vives, nunquam eris pauper. Si ad opinionem, nunquam eris dives.'
    79
    Zie (medaillon 3) en noot 27 aldaar. Cats komt herhaaldelijk op dit thema terug, zoals te lezen is in de volgende passage uit de Spiegel 1632, I, 38, nr. XIII:
    Mijn buer-man is bedaegt, mijn buerman heeft gebreke
    Die voor het meeste deel in oude lieden steken.
    Toch denkt de oude, hoestende, rochelaar een jonge maagd te kunnen krijgen:
    Soo komt de loose kuch hem bersten uyt den mont;
    Dies lacht het geestigh dier, en seyt, als in het jocken,
    Dat is geen fluytje, vrient, om vrijsters mee te locken.
    In ADW 1712, I, 499. Vgl. bovendien Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 53: ''Tis de grootste mis-slagh diemen doen kan (mijns oordeels) datmen om gelts of goets wille een onghevoegelick partuyr ter hant neemt.' In: ADW 1712, I, 565. Vgl. verder ook Arnisaeus, De iure connubiorum, VI, V, 5. Ed. 1636, 281; en Stad in Vlaanderen. Tent. cat. Brussel 1991, 518, nr. 309 C.
    80
    Zo vergeleek Gregorius n.a.v. Deuternomium 22:10 in zijn In librum primum regum, V, 12 de ezel met de vleselijke liefde: 'Quare et per Moyson dominus prohibens ait: 'Non arabis in bove et asino.' Asinus quippe est amor carnalis. Quia enim portat, quos amat, quasi forte est animal et, quia inordinate, id est non pro deo, diligit, lascivum In bove ergo et asino arari non potest: quia ad fructum aeternae mercedis anima non excolitur, si puritas amoris, quo deo coniungitur, inordinato proximi amore polluatur' (Daarom zegt de Heer vermanend via Mozes: 'Gij zult niet ploegen met een os en een ezel tegelijk', want de ezel is de vleselijke liefde. Omdat hij immers de mensen die hij mag, draagt, is hij als het ware een sterk dier en onzedelijk, omdat hij onbetamelijk, dat wil zeggen niet voor God, bemint. Met een os en een ezel samen kan daarom niet geploegd worden, omdat de ziel niet gevormd wordt tot de vrucht van het eeuwige loon, als de zuiverheid van de liefde -waardoor hij met God verbonden wordt- door een ongevoeglijke liefde tot de naaste bezoedeld wordt). Ed. P. Verbraken. Turnhout 1963, 423-424, r. 231-237 ( CC CXLIV). Vgl. ook Antonio Ricciardi, Commentaria symbolica ... Venezia 1591, 92, nr. 53. Zeer uitgebreid over de biologische bijzonderheden van de ezel en de muilezel is Gesner, Thierbuch 1563, XLv-LVv.
    81
    Sunt Asini cantare rudes, tamen ossa ministrant
    Quae fistulis aptissima;
    Sic quibus est res ampla domi, tenues studiosos
    Opibus iuvare convenit.
    In: Emblemata, partim moralia, partim etiam civilia. Gouda 1618, 194, nr. LXV. De prent is van Chrispijn van de Passe jr. De platen uit Schoonhovius werden hergebruikt door Van Zevecote in 1626. Zie Landwehr Landwehr, Emblem and Fable Books, 297, nr. 908.
    82
    Inv. nr. 2632, onder de titel Der kranke Alte. Met dank aan M. Senenko te Moskou. Vgl. verder De Vries De Vries, Jan Steen, 87, 101 en noot 66.
    83
    'Hij mocht rustig aannemen, dat de meeste Hollandse burgers van zijn tijd het werk van Jacob Cats goed kenden' (Defoer 1980-1981, 264. Hij geeft het schilderij de titel Ongelijke liefde ). 'Beentje moet oudtijds ook in gebruik zijn geweest voor een beenen fluitje, verg. Kwakkelbeentje', WNT II, I, 1299. Een kwakkelbeentje, of beenpijp werd gebruikt om vogels mee te vangen. 'Op iets benen' kan ook spotten betekenen. ( Ibid., 1315, en Cats, ADW 1712, I, 132).
    Over de dubbelzinnige betekenis van het woord fluit zal men niet hebben hoeven speculeren. De toepassing van de fluit als fallisch symbool wordt in het stuk van Steen door middel van verschillende significante gebaren en attributen ondersteund. Het blijft echter de vraag of het verband tussen de fluit en de symboliek van het bot van de ezel ook direct door de kijker werd gelegd.
    De woorden fluit en fluiten kennen een breed scala aan connotaties, waarvan een aantal in dit geval van toepassing zou kunnen zijn. Vgl. voor 'op de fluit spelen': niets krijgen, of: toekijken ( WNT III, II en III, 4582) en fluit voor het mannelijk lid ( Ibid., 4584, 12; EW, 52). In hoeverre fluit voor lichtzinnige vrouw, lichtekooi of trouwlustig meisje ( Ibid., 4585, III; EW, 52) hier in de betekenis meespeelt -volgens de toelichting in het WNT vooral in de Achterhoek gebruikt-, is niet duidelijk. Zie voor 'fluiten' in de betekenis van liegen en bedriegen ( Ibid., 4588 en 4589, 3).
    84
    85
    Zie Moralia ('Septem sapientium convivium'), 150 E-F. Vgl. ook Moralia ('De Iside et Osiride'), 362 F.
    86
    Naturalis historia, XI, LXXXVII (215) en XVI, LXVI (172). Vgl. voor het verband dat de Romeinen legden tussen aphrodisiaca en de ezel: HDA I, 525.
    87
    Ik heb geen bewijs gevonden dat men ze ook toen van ezelsbot maakte. Op zeventiende-eeuwse herberg- en herdersscènes komen blokfluitisten voor die een eenvoudig instrument bespelen, gemaakt van hout of been, aldus J. Koldeweij, '"Van eens esels been de beste fleuyten comen." De blokfluit in de Nederlandse kunst van de 17e eeuw.' In: Programmaboek Holland Festival oude muziek. Utrecht 1993, 52-62, i.h.b. 55. Het ezelsbot wordt niet genoemd in de paragraaf 'beensoorten' in de studie van C. Brade, Die mittelalterlichen Kernspaltflöten Mittel- und Nordeuropas. Neumünster 1975, 31-33 ('Knochenarten'). Zie voor de tekst in de editie 1618, Bijlage 2.
    88
    Ed. Paris 1672, 90, nr. XXIII. Vgl. voor het gebruik van het vel van de ezel als trommelvel: WNT III, II en III, 4333 en 4336.
    89
    Ed. Amsterdam 1675. Een overzicht van Cats-navolgingen bij Van Vreeswyk is te vinden op /V/.