← Content: PreviousContent: Next →

Flamma fumo proxima. [17]


beeld017

Back to top ↑
98 ↓
LUCRET. LIB. 6.
Sed fugitare decet simulacra, & pabula amoris
Abstergere sibi, atque alio convertere mentem.

OVID.
Sic, nisi vitaris quidquid revocabit amorem,
Flamma recandescit quae modo nulla fuit.

PLUTARCH.
Amor quamquam discedit aut tempore aut ratione victus, non tamen penitus relinquit animam remanetque in ea vestigium veluti silvae exustae aut fumantis.

99 ↓
Vlam eerst gheweken, haest weer ontsteken. 1 2
De vlam was eens gebluscht die in my plach te woelen, 3
Ick voelde, met vermaec, mijn eersten brant vercoelen,
Al watter over bleef was maer een cleyne vonck, 4
Soo dat mijn welich hert van enckel vreuchde spronck: 5 6 7 8 9
't Gheviel eer langhen tijt dat ick het vier ghenaecte, 10 11
My dacht, ten was gheen noot, soo icket niet en raecte;
Dus stont ick maer en keeck, en noch eer ick vertrac, 12
Een vlam viel uyt de vlam die mijnen rooc ontstac. 13

Flamma, fumo proxima.
Quisquis es, antiqui remove monumenta caloris,
A regno Dominae qui modo liber abis.
Vera nec ora vide, moveat nec imago salivam;
Nec digitis gemmas, quas tulit illa, gere.
Vulnus erit, leviter modo tacta sit, aegra cicatrix,
Ardorem revocat fomitis icta silex:
Fax extincta recens trahit, ah! trahit eminus ignem,
Et redit in flammam, quod vapor ante fuit.

Flambeau qui fume, tost se rallume.
As tu esteint l'amour? ne fay tant la bravade,
Sa flame, a ton flambeau jectant comme un ?illade,
(En cas que seulement l'approches tant soit peu)
D'un traict non apperceu te mettra tout en feu.

The sight of fire revives againe
The smokinge weike untoucht, certaine.
Late was I freede from th'fierie flame, which woulde mee haest have ended,
I felt a coolinge at my harte, my strength againe amended:
A sparke that I yet smoakinge had, was all that did remaine
For joy of such deliverance, my harte was glad and faine.
It hapned soe that in short tyme, a fire I did come reare,
I thought, so longe I toucht it not, I had no cause to feare,
I onely but lookt on, alas, her flame to mee-wardes tended
Wich kyndled streight my flame againe, and so my joy soone ended.

100 ↓
Eens ghebrant, haest ghevlamt.
Hoe licht ontsteect een licht dat eens te voren brande, 14
Die eens is licht geweest raect licht in nieuwe schande; 15 16
Een doove kool ontvonct als sy maer vier en rijct, 17 18
De tintel wort tot vier door al dat vier ghelijckt. 19
Hoe licht vervalt de mensch tot alle quade streken
Die van een slim ghebreck eerst onlancx is gheweken! 20
Een die sich waghen derf, eer dat hy recht ghenas, 21 22
Gheraeckt licht in het vuyl, daer hy te voren was. 23 24

101 ↓
De facili natura recurrit.
Ausa vapore levi tremulis alludere flammis
Fax extincta, novo protinus igne calet:
Pieriis fomes sua lumina reddit alumnis,
Vix bene scintillam cum dedit icta silex.
In veterem flecti quam cerea corda figuram!
Crimen in antiquum pectora sponte fluunt:
Dum veteris scintilla mali modo parva supersit,
Semper ad ingenium mens malesana redit.

En vertu novice, rechet bien tost en vice.
Si tu viens de chasser le vice de ton ame,
O ne t'approche pas a ta vieille flame;
Car bien que d'estre esteint te semble ce flambeau,
En l'approchant du feu, il brusle de nouveau.
IUVENAL.
... Ad mores natura recurret
Damnatos, fixa & mutari nescia.

Paul. in L. si unus, vers. Pactus, ff. de Pact.
Res de facili redit ad suam naturam.

DE FACILI NATURA RECURRIT.
Legem olim ab Atheniensibus latam fuisse in nautas, qui Athenis salaminam transmitterent, memoriae proditum est. Ea cautum erat, ut ei, qui semel infoeliciter navigasset, tamquam naufragio infami, navigatio in posterum interdiceretur. Et quidem eius plebisciti ratio inter alias, haec dari solet: Homines quam facillime in eundem impingere lapidem, ac in antiquum redire: cum plerumque, ex regula iuris, qui semel malus, semper praesumatur malus in eodem genere delicti. Id ob unicum lapsum Atheniensibus si ita visum decernere; quid de iis tandem statuendum erit, qui crebra vitiorum repetitione consuetudinem peccandi contraxisse, & peccata in naturam transtulisse videri possunt? tales (tametsi aliquando per intervalla melioris frugis spem de sese praebere videantur) non levi de causa in bonorum numerum transscribendos censent oculatiores. Remanet plerumque concussio aliqua, etiam post febrim. Mare post tempestatem etiam dum ea agitatur. qui diu in vinclis fuerunt, etiam soluti claudicant. Vitiis diu assueti, etiam cum ea deserunt, quaedam retinent vestigia, ac in eadem facile recidunt.

Daer zijn voormaels in Griecken-landt sekere keuren 25 gheweest, over de veerschepen tusschen Athenen en salamyne, mede brenghende dat alle schippers, die eenmael bevonden wierden hun schip omgheseylt 26 te hebben, dadelijck souden vervallen zijn uyt het schippers gilde, ende de vryheden van dien. In ghevalle 27 de Atheniensers een eenighe 28 misgrepe soo hooghe hebben opghenomen, wat sullen wy ghevoelen van de gene, die door menichvuldighe feylen, als 29 een ghewoonte van quaet doen hebben aen-ghenomen? Voorwaer schoon de sulcke by horten 30 somwylen eenighe teyckenen van beterschap schynen te toonen, soo en machmen op de selve evenwel niet staen. 31 De zee oock dan als den storm al ophoudt, blijft evenwel swalpende en dynende. Men ghevoelt noch al wat huyveringhe na de kortse. 32 Die langhe in banden 33 gheseten hebben, hincken veeltijdts oock los ghelaten zijnde. Menschen die eenighe slimme ghebreken eens hebben aenghehanghen, schoon sy haer oude rancken 34 verlaten, selden isset datse niet eenighe overblijfsels daer van en behouden, waer door sy lichtelijck tot haer vorighe parten 35 komen te vervallen.
Een beest met kunste tam ghemaeckt;
En dient niet al te veel gheraeckt;
Want schoon het nu al duyct, en swijgt,
Wanneer't zijn oude parten krijght
Soo isset weer al even fel,
En quetst zijn eyghen meester wel.
Die goet van quaet wort metter vaert, 36
Vervalt licht tot zijn ouden aert. 37

102 ↓
ESAI. 42. 3.
De glimmende wiecke en sal hy niet uytblusschen. 38 39 40
De ziel heeft menichmael haer eerste licht verloren,
Sy leyt als sonder glans, en niet ghelijc te voren,
'Tis maer een damp alleen, die als een teycken gheeft
Dat noch in eenich deel haer eerste wesen leeft;
Maer als wy 'thelder licht van Godes woort genaken 41
Soo wort de rooc een vlam, de geest begint te waken; 42
Hoe groot is dijne gunst ontrent de menschen, Heer,
De wieck die maer en rooct en blustje nimmermeer.

103 ↓
Dum spiras, spera.
Dum mihi fax tenuem vix spargit in aera fumum,
Fax, decor ille mei pectoris, alma fides;
Ad verbi, Pater alme, tui iubar ora reflecto,
Eque tua supplex lumina luce peto:
Sponte tui nobis venit obvia flamma favoris,
Flamma, vel extinctas docta ciere faces.
Quanta tua in miseros clementia, Rector Olympi,
Qui moribunda nova lumina luce beas!

MATTH. 5. 6.
Bien heureux sont ceux qui ont faim & soif de justice: car ils seront rassasiez.
Bien que la chair ait faict a ma foy grande bresche,
Tu n'esteins pas, mon Dieu, la my-esteinte mesche:
Quant je regarde a toy, mon jà debil flambeau
S'esclaircit derechef d'un lustre tout nouveau.
ESA. 9.
Habitantibus in regione umbrae mortis, lux orta est.

BERN. SERM. 7.
Si insurgant adversum me proelia, si mundus saeviat, si fremat malignus, si ipsa caro adversus spiritum concupiscat, in te sperabo, tu arundinem quassatam non franges.

DUM SPIRAS, SPERA.
Cum vitae nostrae decursus continuam peccatorum seriem prae se ferat, nihil miseris solatii restare, facile colligimus, nisi Deus quispiam nobis adsit, cui vita continua benevolentiae scaturigine placide decurrat. Talis autem in omni rerum natura solus tu, mitissime Iesu, cuius animum ab omni asperitate alienum quoties intueor, toties extra spem positus sperare tamen audeo. Moysen miracula edidisse legimus, sed Aegyptum afflixisse: Eliam, sed coelum clausisse: Elisaeum, sed belluas in pueros evocasse: Petrum, sed homines morte multasse: Paulum, sed Elymae visum ademisse. Tu vero, qui mel merum, aut piscium multitudinem in retia egisti, ut cibus largior homini suppeteret; aut aquam in vinum mutasti, ut potus liberior sufficeret: Tu motum paraliticis, visum caecis, sermonem mutis, sanitatem aegrotis, munditiem leprosis, mentem sanam daemoniacis, vitam mortuis reddidisti: In nullum tu durus, nisi in ventos, sed quia ii in homines duri: nisi forte in ficum, sed quia fructum non ferret: nisi forte in discipulos, sed cum poenas cogitarent. Licet ergo conscientia, peccatorum mole, ingruat, nunquam me desperatio ad laqueum, semper poenitentia ad Christum evocabit.

Nademael 43 ons gheheele leven niet anders en is, als een ghestreckte keten 44 van alderley sonden: soo hebben wy billicklijcken 45 te dencken, dat voor ons gheen troost voor handen en is, ten zy wy eenich Goddelijck wesen opsporen, wiens gheest in teghendeel niet anders en zy als gheheel ghenade en goedertierentheydt. Ende nadien sulcx by dy alleene te vinden is, Heere Iesu, soo willen wy op dy alleene hopen, oock dan, als wy buyten 46 hope zijn. Want siet! niet en is by dy oyt ghedaen, of gheseydt, als tot voordeel der menschen. Moyses 47 heeft ('tis wel waer) wonder-wercken ghedaen, maer Aegypten gheplaecht. Elias, 48 maer den hemel ghesloten. Elisaeus, 49 maer kinderen doen verslinden. Petrus, 50 maer menschen ghedoodt. Paulus, 51 maer Elymam met blindtheydt gheslaghen. Maer du, Heere Iesu, hebst dyne wonderdaden als van melck en honich doen overvloeyen: Hier hebdy, menichte van visschen 52 inde netten besloten, tot volheydt van spijse: daer, water in wijn 53 verandert, tot overvloet van dranck. De gheraeckte 54 hebdy beweginghe, de blinde 55 het ghesichte, de stomme 56 de sprake, de siecke 57 ghesondtheydt, de melaetsche 58 reynicheyt, de besetene 59 goede sinnen, de doode 60 'tleven gheschoncken. Over al zydy dan goedertieren gheweest, nerghens straf, 61 behalven teghens de winden, maer om dat die straf waren teghens de menschen. 62 Behalven teghens den vyghenboom, maer om dat die de menschen gheen vrucht en gaf: 63 behalvens teghens uwe jongheren, 64 maer om dat die de menschen wilden straffen. Niemandt is dan uwe vyandt, als die vyant is van de menschen. Mits welcken, 65 hoe groot mijn misdaden zijn, soo en sal my noyt de wanhope totten bast, 66 maer altijdt de hope tot Christum afleyden. 67

Back to top ↑

Facsimile Images


98

99

100

101

102

103

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    Hand from the clouds rekindling a candle with the help of a burning one

    Back to top ↑

    Comments

    Eenmaal verliefd geweest, blijft men licht ontvlambaar, ook al verwacht men dat niet. Dit beeld van de wederom opflakkerende liefde, gebaseerd op Ovidius' Remedia amoris, was vóór Cats al tot embleem verwerkt door Otto Vaenius in de Amorum emblemata . Op de prent is te zien hoe Cupido de bijna gedoofde pit opnieuw aanblaast tot een vlammetje, onder het motto 'Agitata revivo'

    Afbeelding 17.1
    . De amoureuze strekking: vermijd dat wat je liefde veroorzaakt, is bij beide dichters gelijk en de kans is dan ook groot dat Cats zich voor de eerste toepassing door juist dit embleem van Vaenius heeft laten inspireren. 88 Een echo van het embleem is te vinden in een passage in Cats' Spaens heydinnetje. Hier wordt de gemoedsgesteldheid van een jongeling die in de buurt van een bevallig zigeunerinnetje komt, verduidelijkt door middel van de volgende vergelijking:
    [...] Dies als hy naerder quam,
    Soo wert van desen roock terstont een helle vlam.
    Iuyst soo gelijck een keers te voren eens ontsteken,
    Waer van dien eygen stont het leven is geweken,
    Indiense maer een reys genaeckt een hellen brant,
    Is op den staenden voet in haeren eersten stant:
    Soo vaert de jonghelingh. 89
    Dat de kaars op de embleemprent op een sokkel staat, is wellicht op te vatten als een symbool voor de op een voetstuk geplaatste vrouw van wie een onontkoombare kracht uitgaat.
    In de tweede uitleg wordt gesteld dat iemand die lange tijd slechte paden bewandeld heeft, ook al is hij er eenmaal vanaf gebracht, weer makkelijk in het oude patroon zal vervallen. Iemands natuur verloochent zich niet en ondeugd wordt licht herhaald. De passage uit Juvenalis functioneert als belangrijk argument bij deze gedachte.
    Vervolgens -en dit stramien van twee keer een negatieve en daarna een positieve benadering van hetzelfde beeld past Cats vaker toe- staan in de derde toepassing de kaarsen voor de zondaar en de genadige God. De mens die vanwege zijn morele zwakheden bijna uitgedoofd was, wordt door het licht van God aangewakkerd en tot nieuwe luister gebracht. Deze metafoor zal teruggaan op Jesaja 42:3 (geciteerd als motto), op Johannes 1:4-5, 'Het Leven was het Licht der mensen. En het Licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft het niet begrepen' en op Johannes 8:12, 'Ik ben het licht der wereld; die Mij volgt, zal in de duisternis niet wandelen, maar zal het licht des levens hebben.' De reeks bijbelse voorbeelden in de prozacommentaar vormt er niet alleen een bewijs van dat zwakte overwonnen kan worden, maar geeft ook Gods ondoorgrondelijk handelen aan evenals zijn nooit aflatende goedheid.
    In dit religieuze verband is er enige overeenkomst te vinden in de embleembundel Monumenta emblematum christianorum van Georgette de Montenay. Onder het motto 'Surge, illucescet tibi Christus' (Sta op, Christus zal je verlichten) steekt Christus in eigen persoon een kaars met behulp van een andere kaars aan

    Afbeelding 17.2
    . Het Nederlandse onderschrift besluit in de polyglottische uitgave met de regels:
    Och Gott, laet u Licht, niet uytlesschen, in mijnen noot
    Maer latet my voorghaen, op al mijne weghen. 90
    Verder kwam Gulielmus Hesius onder nagenoeg hetzelfde motto als Cats, 'Dum spiro, spero', in zijn Emblemata sacra terug op het thema van de ene vlam die de andere ontsteekt

    Afbeelding 17.3
    . 91
    Vanwege de inzet op de sokkel zou men kunnen spreken van een embleem in een embleem, met als parallel motief dat de geringste beweging zorgt voor ontvlamming, aldus verwoord door Plinius: 'uit het kleinste vonkje ontstaat vuur'. 92 De embleemprenten X en XXIII in de Emblemata amatoria van P.C. Hooft, deels geïnspireerd op een impresa van Scipione Bargagli, hebben ook het beeld van de koude vuurkei waaruit een vlam wordt geslagen. In de petrarkistische liefdeslyriek komt dit motief vaak voor, met als favoriete toepassing dat juist tegenspoed de minnaar versterkt in zijn liefde. 93 Onder het motto ''t Isser niet in, en 'tkomter uyt' gebruikt Roemer Visscher het beeld van de vuursteen en het vuurijzer voor domme lieden die, wanneer ze worden gedwongen hun verstand te gebruiken, dikwijls slimmer blijken dan werd gedacht

    Afbeelding 17.4
    . 94
    Het vertrekpunt voor Cats' pictura kan -naast de al eerder genoemde passage uit de Remedia amoris - gezocht worden in Plutarchus' Moralia ('Consolatio ad uxorem'), 611 F. Erasmus gaf de vergelijking uit Plutarchus die hier ook wordt gegeven een plaats in zijn Parabolae 'Als een kaars die, wanneer je hem bij een vuur houdt als hij net is gedoofd, direct weer oplicht, keert de ziel die het lichaam rechtstreeks verlaat, gemakkelijk terug naar haar eigen natuur'. 95
    Variaties op het thema van de kaarsen zijn in de emblematiek te vinden bij Hernando de Soto en Diego de Saaverda Fajardo. Zij nemen allebei een prent op waar twee kaarsen aan een brandende worden aangestoken. 96 Cats zelf gaf in zijn Emblemata moralia nog een andere variant. De twee kaarsen die niet branden en elkaar ook niet zullen ontbranden, dienen om aan te geven dat een gearrangeerd huwelijk zonder liefde afgewezen moet worden:
    Want van twee kaerssen sonder vlam,
    Noyt eenig licht in huys en quam. 97
    Hoe het dan wel hoort, toont een prachtig embleem in Gabriel Rollenhagens Selectorum emblematum, centuria secunda, een bundel die enkele jaren voor de Sinne- en minnebeelden verscheen. Bij Rollenhagen ligt, onder het motto 'Amore mutuo', de nadruk op de wederzijdse liefde, hier verbeeld door een paar dat elkaar indringend aankijkt en door de twee gekruiste, brandende, fakkels; boven hen een van liefde brandend mensenhart

    Afbeelding 17.5
    :
    Moeder natuur heeft meisjes liefde voor de jongens
    ingeprent en in jongens zit de brandende wederliefde. 98

    Back to top ↑

    Notes

    1
    eerst : kort geleden, pas
    2
    haest : weldra
    3
    vlam : vlam of vuur van de liefde, hartstocht ( WNT XXI, 1455, 11, b)
    4
    vonck : Vgl. Ripa [Ripa, Iconologia] over de ontvonkende geest bij het zien van de geliefde en het ontvonken bij de vereniging der liefde (386a en 530a, ook onder verwijzing naar Plautus; zie het motto van A.2).
    5
    welich : gelukkig ( WNT XXV, 1085, 7)
    6
    Vgl. Cats in 1632:
    7
    Stuyt de min, in haer begin.
    8
    Blust de voncke voor de vlam
    9
    In: ADW 1712, I, 494.
    10
    eer langhen tijt : weldra, binnen korte tijd
    11
    het vier : Beeld voor de (ge)liefde, vgl. r. 1 en 8.
    12
    stont [...] en keeck : stond te kijken
    13
    de vlam : Tevens een metafoor voor de beminde (vgl. WNT XXI, 1456). In dit embleem valt het gebruik van de annominatio op; voorbeelden van deze stijlfiguur in de woordspelingen met vlam, licht en straf (vgl. B.1 en C.6 ).
    14
    ontsteect : ontvlamt
    15
    is licht geweest : lichtzinnig, losbandig (in zijn uitingen) is geweest; WNT VIII, II, 1948, III, 14
    16
    Cats speelt hier vier keer met het woord licht.
    17
    doove kool : (vuur)kool, die is opgehouden te branden, maar zonder geheel uit- of opgebrand te zijn; smeulend dus ( WNT III, 2888, 6)
    18
    rijct : reikt, of ook: ruikt?
    19
    tintel : tondel (of tonder), een licht ontbrandbare stof, meestal bestaande uit de geprepareerde hoed van de tondelzwam of uit de gedoofde kool van een -linnen of katoenen- weefsel ( WNT XVII, I, 183)
    20
    slim ghebreck : slechte, bedenkelijke neiging; ondeugd
    21
    sich waghen derf : zich durft blootstellen aan risico's
    22
    recht : geheel, echt
    23
    Gheraeckt ... vuyl : Op te vatten als: vervalt gemakkelijk tot gedrag dat in zedelijke zin verwerpelijk is ( WNT XXIII, 1224, II, 2).
    24
    daer : waar(in)
    25
    keuren : verordeningen, zie noot 13
    26
    omgheseylt : ze al zeilende hebben laten omslaan ( WNT X, 803, II, 2, dp)
    27
    In ghevalle : Indien
    28
    eenighe : éénmaal begane
    29
    als : als het ware
    30
    by horten : met tussenpozen
    31
    soo ... staen : toch kan men op hen (of: op die tekens van beterschap) geen staat maken, hen (ze) niet vertrouwen ( WNT XV, 89, 3, b, dp)
    32
    kortse : koorts
    33
    in banden : in (voet)boeien
    34
    rancken : streken
    35
    parten : loze trekken, streken
    36
    metter vaert : in korte tijd
    37
    Een beest ... ouden aert : Mogelijk een vertaling of bewerking van een (klassiek) gedicht -of een verhaal uit de fabelliteratuur- zoals Cats die ook elders in Proteus geeft. Vgl. b.v. het verhaal van de hond die zijn eigen meester bijt ( Emblemata 1967, 560). Later maakte Cats dit type herdichtingen van citaten voor Johan van Beverwijcks Schat der gesontheyt.
    38
    Jesaja 42:3, 'De rokende vlaswiek zal Hij niet uitblussen.'
    39
    glimmende : gloeiende, smeulende
    40
    wiecke : Volgens het WNT (XXV, 2370, I, 2) een lont of pit om te branden. Gebruikt als zegswijze: men moet de ijver of de goede gezindheid, ook al vertoont die zich zwak, niet smoren, of: men moet hen die dreigen te bezwijken en zich verootmoedigen, sparen (vgl. ook Stoett, 2428).
    41
    'thelder ... woort : Vgl. Psalm 19:9, 119:105 en 119:130.
    42
    begint te waken : wordt wakker om tot God te bidden, of: wordt zich (weer) bewust van de zorg die hij in acht moet nemen voor een zuiver geloof ( WNT XXIV, 664, 2, b; 667, 6, b)
    43
    Nademael : Aangezien
    44
    een ghestreckte keten : een nooit ophoudende, aaneengeschakelde opeenvolging
    45
    billicklijcken : met reden
    46
    buyten : zonder
    47
    Moyses : Mozes wordt door Jaweh geroepen het volk dat in slavernij verkeert, uit Egypte te leiden. Aanvankelijk weigert de Farao het volk te laten gaan, maar tenslotte geeft hij toe vanwege de plagen die het land teisteren. Zie voor Gods wonderen en de tien plagen: Exodus 3 en 7-12.
    48
    Elias : Elía, profeet in de dagen van Achab, verzocht aan God om het niet meer te laten regenen; een verwijzing naar 1 Koningen 17. In Lucas 4:25, 'Er waren vele weduwen in Israël in de dagen van Elía, toen de hemel drie jaren en zes maanden gesloten was, zodat er grote hongersnood werd over het gehele land' (vgl. ook Jakobus 5:17-20).
    49
    Elisaeus : Nadat de profeet Elisa, opvolger van Elía, het water van de stad Jericho heeft gezuiverd, gaat hij op weg naar Beth-El. Onderweg wordt hij bespot door kleine jongetjes die hem voor kaalkop uitmaken. 'En hij keerde zich achterom en hij zag ze, en vloekte hen, in de naam des Heeren. Toen kwamen twee beren uit het woud, en verscheurden van hen twee en veertig kinderen' (2 Koningen 2:24).
    50
    Petrus : Als apostel doet Petrus vele wonderen en predikt hij te Palestina. Cats doelt hier op Handelingen 5:1-8 waar wordt verhaald hoe Anasias en zijn vrouw Saffira bewust en op onrechtmatige wijze land hebben verkocht. Nadat Petrus ze bestraffend heeft toegesproken, en erop heeft gewezen dat ze de Geest des Heren verzocht hebben, vallen beiden dood neer.
    51
    Paulus : Verwijzing naar Handelingen 13:6-12. Wanneer de tovenaar Bar-Jezus (wiens naam in vertaling Elymas was) probeert de stadhouder van Pafos van het geloof af te keren, vervloekt Paulus de bedrieger die daarop blind wordt.
    52
    visschen : Mattheus 14:13-21; Markus 6:30-44; Lucas 9:12-17; Johannes 6:1-15
    53
    water in wijn : Johannes 2:1-12
    54
    gheraeckte : de door verlamming, beroerte of anderszins getroffene ( WNT IV, 1614, 2, dp). Zie Mattheus 9:1-8; Markus 2:1-13; Lukas 5:17-26; Johannes 5:1-15.
    55
    blinde : Mattheus 9:27-31; 20:29-34; 21:14; Markus 8:22-26; 10: 46-52; Johannes 9
    56
    stomme : Mattheus 9:32-38; Markus 7:37; Lucas 11:14
    57
    siecke : Mattheus 9:18-26; Markus 6:5; Lucas 9:6
    58
    melaetsche : Mattheus 8:1-4; Markus 1:40-45; Lucas 5:12-16; 17:11-19
    59
    besetene : Mattheus 8:28-34; Markus 1:21-28; 9:14-29; Lucas 4:33-37
    60
    doode : Johannes 11:1-46, i.h.b. 43-44. Vgl. ook Mattheus 9:18-26. Zie voor opsommingen van wonderbaarlijke genezingen: Mattheus 4:24; 11:5; 12:22; 15:30-31; Lukas 7:22.
    61
    straf : wreed, streng
    62
    behalven ... menschen : Zie Mattheus 8:26; Markus 4:39; Lucas 8:24. Vgl. ook Psalm 107:29.
    63
    Behalven ... gaf : Zie Mattheus 21:18-22; Markus 11:12-26 (en vgl. Lukas 13:6-9).
    64
    jongheren : discipelen. Vgl. Mattheus 19:13-14.
    65
    Mits welcken : Daarom
    66
    bast : strop ( WNT II, 1055, 6), hier dus: zelfmoord
    67
    afleyden : doen gaan, richten
    68
    Toespeling op Plautus, Curculio, 53: 'Semper tu scito, flamma fumo est proxima' (Bedenk altijd dit: waar rook is, is vuur). Vgl. ook Walther, 2, 140, nr. 9627a.
    69
    Is deze waarschuwing een verwijzing naar het Ovidiusverhaal over Pygmalion? Hierin wordt immers verteld hoe deze beeldhouwer, smoorverliefd op een door hem gemaakt beeld van een vrouw, haar onder meer ringen met edelstenen ('digitis gemmas'; Metamorphosen, X, 264) aan haar vingers schuift.
    70
    Het gedicht is gebaseerd op Ovidius, Remedia amoris, 723-734:
    Si potes, et ceras remove: quid imagine muta
    Carperis? hoc periit Laodamia modo.
    Et loca muta nocent; fugito loca conscia vestri
    Concubitus; causas illa doloris habent.
    'Hic fuit, hic cubuit; thalamo dormivimus illo:
    Hic mihi lasciva gaudia nocte dedit.'
    Admonitu refricatur amor, vulnusque novatum
    Scinditur: infirmis culpa pusilla nocet.
    Ut paene extinctum cinerem si sulpure tangas,
    Vivet et e minimo maximus ignis erit,
    Sic, nisi vitaris quidquid renovabit amorem,
    Flamma redardescet, quae modo nulla fuit.
    Vertaling: Als je kunt, doe dan de portretten die je van haar hebt weg; waarom ontroert jou een zwijgende afbeelding? Op deze manier is Laodamia weggekwijnd. Ook plaatsen waar gezwegen wordt zijn schadelijk; vermijd de plekken waar jullie de liefde bedreven hebben; zij veroorzaken verdriet. 'Hier was ze, hier lag ze: in die kamer sliepen we; hier gaf ze me 's nachts overvloedige vreugde.' De herinnering bewerkstelligt dat de liefde weer opgerakeld wordt en de wond opnieuw opengereten: voor de zwakken is de kleinste fout pijnlijk. Zoals een bijna gedoofd kooltje zal opleven, wanneer je het in aanraking brengt met zwavel, en van een erg klein in een ernorm vuur verandert, dien je datgene wat je hartstocht doet oplaaien te vermijden: zo gloeit, als je niet alles wat je liefde kan hernieuwen vermijdt, de vlam die zojuist uit was, weer op.
    Vgl. voor een analoge gedachte eveneens Seneca, Epistuale morales, LXIX, 3.
    71
    Vgl. de vertaling van Timmerman Lucretius, Over de natuur, 162. In de regels eraan voorafgaand, 1061-1062, staat:
    En is wat gij liefhebt afwezig, dan staat er het beeld van
    toch u voor ogen, de lieflijke naam waart rond om uw oren [...].
    Enkele regels verderop (1069-1071) gebruikt ook Lucretius de beeldspraak met de vlam:
    De waanzin vlamt dag-aan-dag feller omhoog en
    steeds drukken zwaarder de smarten, wanneer gij de eerste verwonding
    niet door weer nieuwe liefdes-verwondingen tracht te verdoven.
    72
    Cats heeft revocabit en recandescit, Ovidius 'renovabit' en 'redardescet', wat voor de vertaling geen gevolgen heeft. Ook aangehaald door Langius (96 A) en Vaenius, Amorum emblemata 1608, 136 . Het gedicht onder A.2 gaat ook op de context van dit citaat terug.
    73
    '[...] ?ν δ? κα? λ?ξ? κα? διαλυϑ?, χρ?ν? μαρανϑε?ς ? λ?γ? τιν? κατασβεσϑε?ς, ο?πω παντ?πασιν ?ξαπ?λλακται τ?ς ψυχ?ς ?λλ' ?ναπολε?πει πυρ?καυτον ?λην κα? σημε?α ϑερμ?, καϑ?περ ο? κεραυνο? ο? τυφ?μενοι' (Maar als de liefde vermindert en vervaagt, of wegsterft met het voorbijgaan van de tijd, of uitdooft door een of andere rationele overweging, vertrekt zij niet geheel en al uit de ziel, maar laat er sintels achter en sporen van hitte, zoals ook bliksemschichten smeulen op de plaats waar ze zijn ingeslagen). Tevens geciteerd door Stobaeus, Anthologium, IV, 20, nr. 69. Ed. Wasmuth en Hense Stobaeus, Anthologium, IV, 470-471.
    Het grootste gedeelte van het citaat komt ook voor in Vaenius' Amorum emblemata 1608, 164 : 'Amor [...] discedit [...] nec penitus liberam relinquit animam [...] fumantis' (De liefde verdwijnt niet helemaal en laat de geest van iemand wiens liefde nasmeult niet geheel vrij). Het overige gedeelte van ditzelfde citaat is terug te vinden bij Cats onder VI.A.4.a. Mogelijk ontleende hij de aanhaling aan deze embleembundel, want ook op andere plaatsen is invloed aanwijsbaar. Het is denkbaar dat de (beide) dichters (eenzelfde) Latijnse versie van Plutarchus of een Stobaeus-uitgave hebben geraadpleegd. Voor Cats ligt dan Langius voor de hand.
    74
    Een combinatie van het Juvenalis-citaat onder B.4.a en dat van uit de Digesta onder B.4.b. Vgl. verder Horatius, Epistulae, I, X, 24: 'Naturam expelles furca, tamen usque recurret' (Verjaag de natuur met een riek, terugkomen blijft zij toch) en Walther, 1, 48, nr. 412b.
    75
    Pieriis wil zeggen: wat bij de Pierides hoort. De Pierides zijn de negen dochters van Pieros, de koning van Emanthia, die hen de namen van de Muzen gaf (zie PRE, Suppl. VIII, 495-496 en Emblemata 1967, 1781). Hier blijkbaar bedoeld als metafoor voor de vonk der inspiratie (aan de dichters), omdat de Pierides meestal gelijkgesteld worden met de Muzen.
    76
    Vgl. de vertaling van d'Hane-Scheltema 1984, 173. Het gaat in deze passage over de aard van slechte lieden. Juvenalis dicht dat hij geen mensen kent die zich tevreden hebben gesteld met één misdaad; een schurk vervolgt zijn spoor tot in de gevangenis. De gedachten die Cats naar voren brengt in B.5 en B.6 gaan terug op de context van dit citaat.
    77
    Deze regel is afgeleid van Paulus' Edictscommentaar. Wat de jurist er stelt over een concrete situtatie is hier teruggebracht tot een adagium. In de ed. Parijs 1540, I, fol. 73r: 'Nec discendum est deteriorem conditionem dotis fieri per pactum. Quoties enim ad ius lex naturae eius tribuit, de dote actio redit: non fit causa dotis deterior: sed formae suae redditur' (Niet kan worden gesteld dat door de afspraak de rechtstoestand van de bruidsschat slechter wordt. Immers wanneer de actie tot teruggave van de bruidsschat [actio de dote] terugvalt op het rechtsregiem dat de natuurwet daaraan heeft toebedeeld, wordt de rechtstoestand van de bruidsschat niet slechter, maar wordt deze tot haar eigen gedaante teruggebracht). Vgl. ook ed. Mommsen Mommsen, Digesta, 30.
    Reeds vanaf de Late Middeleeuwen herformuleerde men dit soort omschrijvingen in de vorm van adagia, die ook terug te vinden zijn in de verzameling Sententiae sive loci communes utriusque iuris ... Köln 1568. Cats kan het citaat aan deze juridische bloemlezing hebben ontleend. Op pagina 99 staat namelijk: 'Res de facili revertitur ad suam naturam', gevolgd door de afkorting 'ff. de pac. l. si unus §. quod & in specie dotis'. Twee pagina's verderop vindt men bovendien de andere rechtsregel die onder B.5 wordt aangehaald.
    78
    Een directe verwijzing naar Aeschines, (Contra Ctesiphontem), [III], 158: '?με?ς δ?, ? ?νδρες ?ϑηνα?οι, ο?κ α?σχ?νεσϑε, ε? ?π? μ?ν το?ς πορϑμ?ας το?ς ε?ς Σαλαμ?να πορϑμε?οντας ν?μον ?ϑεσϑε, ??ν τις α?τ?ν ?κων ?ν τ? π?ρ? πλο?ον ?νατρ?ψ?, το?τ? μ? ?ξε?ναι π?λιν πορϑμε? γεν?σϑαι, ?να μηδε?ς α?τοσχεδι?ζ? ε?ς τ? τ?ν ?λλ?νων σ?ματα' (Jullie schamen je er niet voor dat jullie een wet hebben aangenomen, mannen van Athene, die van kracht is voor de mannen die de boten over de zeestraat naar Salamis varen; als een van hen per ongeluk een boot in de straat laat kapseizen, staat jullie wet hem niet toe langer veerman te zijn, opdat niemand zorgeloos met Griekse levens omgaat). In: The speeches of Aeschines. Ed. C. Darwin Adams. London etc. 1919, 431; in: Demosthenes et Aeschinis [...] Opera. Orléans 1607, 296, C. De politicus Aeschines van Athene (ca. 390-ca. 315) werd bekend vanwege zijn redevoeringen. Met dank aan F.J.A.M. Meijer te Leiden die mij op het goede spoor naar de juiste bron zette.
    79
    Verwijzing naar Digesta ('De accusationibus et inscriptionibus'), XLVIII, 2, 7, 3 en de bijbehorende glosse. Zie: ed. Mommsen Mommsen, Digesta, 791. Over deze populaire regel: H. Kiefner, 'Semel malus semper praesumitur esse malus.' In: Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische abteilung 78 (1961), 308-354; voor de teksten: 311. Vervolgens is de regel neergelegd door Bonifacius VIII in 'De regulis iuris' van het Liber sectus decretalium, V, 12, 5, regula 8. Zie ed. Antwerpen 1569, 223; en ed. Antwerpen 1573, 809-810.
    De kans is groot dat Cats de sententie heeft ontleend aan de verzameling Sententiae sive loci communes utriusque iuris ... Köln 1568, 101. Het citaat onder B.4.b komt althans in deze bloemlezing twee pagina's eerder voor en ook twee andere juridische verwijzingen zijn erin terug te vinden.
    80
    Geciteerd naar Plutarchus, Moralia ('De liberis educandis'), 6 F, maar dan analoog aan Erasmus' bewoordingen in Parabolae 'Qui diu in vinculis fuerunt, cum solvuntur, tamen claudicant adhuc nec ingredi possunt; ita diu vitiis assueti, etiam cum ea deserunt, quaedam retinent vestigia'. Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 144, r. 728-729; ed. Mynors 1978, 164, r. 3-4. Zo ook precies overgenomen door Langius (133 B) waar Cats het citaat vandaan gehaald zal hebben.
    81
    Ofwel: Zolang er leven is, is er hoop. Vgl. Walther, 1, 838, nrs. 6723-6724, resp.: 'Dum spiro, spero, mea spes est unica Christus' (Zolang ik leef, hoop ik, mijn enige hoop is Christus) en 'Dum spiro, spero, sed dubito deinde, quis ero' (Zolang ik leef, hoop ik, maar ik weet niet wat ik daarna zal zijn). Jacobus à Bruck gebruikt het motto 'Dum spiro, spero', in Emblemata moralia et bellica. Strasbourg 1615, VIII; het was ook de lijfspreuk van Gomarus. Vgl. Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 68.
    82
    Evenals andere zeventiende-eeuwers gebruikt Cats een klassieke aanspreekvorm, 'Rector Olympi' (de woordcombinatie treft men o.m. aan in Seneca's Hercules furens, 205 en Phaedra, 960) jegens de christelijke God. Erasmus had dit gebruik bekritiseerd in zijn Dialogus Ciceronianus (1528): 'Quid faciet? quo se vertet hic ille superstitiose Ciceronianus? An pro patre Christi dicet, Iuppiter Optimus Maximus [...]' (Wat moet hij doen? In welke bochten moet die bijgelovige ciceroniaan zich wringen, moet hij soms de vader van Christus de hoogste en grootste Jupiter noemen). In: Opera omnia I, 2. Ed. P. Mesnard. Amsterdam 1971, 641, r. 9-10. Vgl. ook XX.C.2, r. 1.
    83
    Vgl. Romeinen 7:5.
    84
    In: Opera. Ed. Leclercq en Rochais Bernard, Opera, IV, 439, r. 16-18. Vert. Werken ('Toespraken over de mysteriën van Onze Heer. Van quadragesima tot advent'), IV. Asten 1957, 85-86. Bernardus verwerkt hier Psalm 26. Het citaat is eveneens te vinden via de Index sententiarum, opgenomen in de ed. Venezia 1575, sub 'Sperare in Domino' [= H1r]. Ook Langius citeert deze plaats (1243 B), echter zonder de aanvullende verwijzing naar Mattheus.
    85
    Dit tweede deel, in romein gezet, is een verwijzing naar Mattheus 12:20, ook door Bernardus geciteerd, maar dan in De septem donis spiritus sancti, 5: 'Arundinem conquassatam non confregit.' In: Opera. Ed. Leclercq en Rochais Bernard, Opera, VI-1, 49, r. 5. Het vervolg in Mattheus: 'en de rokende vlaswiek zal Hij niet uitblussen', komt overeen met het motto boven C.1 uit Jesaja 42:3. Het is spreekwoordelijk in het Nederlands (Stoett, 2428).
    86
    De beschrijving is gebaseerd op het motto boven A.1 en de bijschriften. Cats gebruikt in het Latijn en Frans telkens het woord fakkel ( fax en flambeau ), wat in deze context soms opgevat moet worden als 'vlam' of gelezen kan worden als 'kaars'.
    87
    Ook wel tintelkot of tintelton genoemd, vgl. WNT XVII, 184 en 1026; Weyns Weyns, Volkshuisraad, 39-41; vgl. verder B.1, r. 4. Zie over deze manier van vuur maken: W.T. O'Dea, The social history of lighting. London 1958, i.h.b. het hoofdstuk 'Getting a light', 233-242.
    88
    Ed. Antwerpen 1608, 136-137; ook Vaenius citeerde Ovidius. De twee brandende fakkels die op het openingsembleem van Thronus cupidinis de onderlinge liefde verbeelden, vormen een parallel met deze twee brandende kaarsen (Amsterdam 1620, I). Vgl. ook de context van het citaat uit Lucretius in noot 6. Justus de Harduwijn dichtte in De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613): 'O wel-besneden handt, die om mijn pijn t'herlanghen // Ontsteeckt van nieus de torts, die eens was uyt ghewaeyt! Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 80, nr. IIII, r. 7-8.
    89
    Ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 61-62, r. 707-713.
    90
    Ed. Frankfurt am Main 1619, 258-260, nr. LVII. Vgl. Openbaring 22:5. Het oorspronkelijke gedicht luidt:
    Si Jesus-Christ, n'eust esclairé nostre ombre,
    Comme cestuy, nous serions endormis,
    Et reputez d'entre les morts au nombre;
    Mais de sa grace il ne l'a point permis.
    Puisqu'il nous a hors de tenebres mis,
    Et donné foy pour à luy nous conduire.
    Prions tousiours que n'y soyons remis,
    Et que sur nous sa clarté face luire.
    Anna Roemers Visscher maakte er later het volgende bijschrift bij:
    So lang als Cristus niet met melijdent ghesicht
    Aensiet de arme mensch en weer ontsteeckt het licht
    Door Sondt gheblasen uijt. soo lang machmen hem tellen
    Onder de dooden en gevangens vander Hellen.
    O onbegrijplicke Ghenaede die ons weckt
    Door t' levende Geloof dat ons wt duijster treckt
    Int' licht en doet met ernst ons bidden en begeeren
    Ach Godt wilt nimmermeer u Aenschijn van ons keeren.
    Ed. Beets Visscher, Gedichten, I, 69.
    91
    Ed. Antwerpen 1636, II, 158, nr. II. Onder verwijzing naar Job 17:12. Zie voor een mogelijk op van Cats geïnspireerde passage in het gedicht Hercules (1658) van Georg Stiernhielm (1598-1672): Van Wijk Van Wijk, Några, 99.
    92
    Vgl. in dit verband de inzetten op de drie titelprenten uit 1618 en de hoekmedaillons van de embleemprenten I en II. Plinius, Naturalis historia, II, CXI (239): 'minimis crescat scintillis'; vgl. ook Seneca, Epistulae morales, XVIII, 15.
    93
    Zie voor het motief bij Hooft: Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 96-97, 122-123, 159 met verwijzingen naar Petrarca en Claude Paradin, en 185. Een variant is te vinden in Vaenius' Amorum emblemata 1608, 159 . In La morosophie van Guillaume de la Perrière (Lyon 1553, nr. 53) komt een prent voor waarop een man in een kamer voor een ronde tafel staat. Met een vuurslag slaat hij boven een opvangbakje tegen een steen. Het Franse onderschrift geeft als uitleg dat men zonder inspanning de waarheid niet aan het daglicht laat treden.
    94
    Sinnepoppen. Amsterdam 1614, III, LVIII.
    95
    'Quemadmodum ad ignem, si extinctum subito facem admoveas, statim redaccenditur, sic animus si statim evolet a corpore, facile redit in suam naturam.' Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 126, r. 436-437; ed. Mynors 1978, 152, r. 14-16. Volgens Margolin is het één van de meest gebruikte beelden in de zestiende-eeuwse devieskunst, emblematiek en drukkersmerken, maar hij geeft geen enkel voorbeeld. Langius nam het citaat letterlijk zo over (812 B) en Cats kan het dus bij hem zijn tegengekomen.
    96
    Emblemata 1967, 1372-1373 en 1375.
    97
    ADW 1712, I, 143. Eerder, in 1618, opgenomen in de Maechden-plicht, 72-73, nr. XXXVI, onder het motto 'Twee even geck, Eeuwich gebrek', en hier met als verwante uitleg dat een vrouw nooit gedwongen mag worden te trouwen; een uitspraak van Vives ondersteunt deze gedachte.
    98
    Ed. Arnhem 1613, nr. 44:
    Virginibus, natura parens, insevit amorem
    In pueros, pueris mutuus ardor inest.
    Vooraan in de bundel werd ook een Frans bijschrift opgenomen (B4r).