← Content: PreviousContent: Next →

Ex vulnere pulchrior. [9]


beeld009

Back to top ↑
50 ↓
OVID. DE REMED. AMOR. LIB. I.
Discite sanari, per quam didicistis amare:
Una manus vobis vulnus opemque feret.
Vulnus, Achillaeo quae quondam fecerat hosti,
Vulneris auxilium pelias hasta tulit.

DAN. HEYN. MON. EL. II.
Elevat una undas pectoris, una domat.

51 ↓
Die wont maeckt ghesont. 1 2
De naeld' is u pinceel, die schildert frisse rosen, 3
Van zijde maeckje veruw, en doet het linnen blosen; 4 6
Ghy opent, ende sluyt, ghy heelt oock datje steeckt, 7
Ghy gheeft meer alsje neemt, ghy maeckt oock datje breeckt. 8
Ick prijse dit beleyt; ick noem het soete rancken, 9 10
Maer handelt my alsoo, ick sal u des bedancken: 11 12
Vriendin ick ben ghequetst door uwen soeten mont
O gheeft my doch behulp met dat my gaf de wont. 13

Ex vulnere, pulchrior.
Pungere te dicam, vel pingere? nescio, Phylli,
Pungis & hac ipsa, stamina pingis acu:
Fulget, io, sana cute pulchrior ipsa cicatrix,
Dumque nocet, bysso fert pia cuspis opem.
Cum tua respiciat tenuem clementia pannum,
Mene magis dura conditione premes?
Corda mihi pungis; nec deprecor, o mea, punge
Phylli, genas labris tu modo pinge tuis.

Ce que blesse, me dresse.
Tu fais, au blancq satin, maint trou par ton aguille,
En picquant peins, Margot, que tu es belle fille!
Tout, que tu as blessé, en est gentil & sain:
O que me traicte ainsi, Margot, ta belle main!

This I accounte for no torment
Because my woundes give ornament.
Your needle is the pensill, and youre coloures are fine silke,
The ground-worke of your fragant fielde, more whyter is then milke;
You open, and you close againe, you cure that which you wounde,
You give more then you take, and still your worke is perfect founde.
The needle bores a hole, and with your silke the same is filde
Then come sweet-harte deale so with mee, and graunt all that I wilde;
You know my deadly wounde proceedes by vertue of youre face
Then give consent, come cure my grieffe, and helpe my woefull case.

52 ↓
Ruyckende kruyden, stinckende luyden. 14
Wanneer ick nu en dan een vrijster sie bordueren,
Soo leer ick even daer een deel gheslepe kueren. 15 16 17
Besiet, o soete jeught besiet een loosen treck, 18 19
Ontrent het meeste gout daer is de meeste pleck. 20 21
Wat isser menigh mensch alleen met schijn behanghen!
Wat isser menigh oogh alleen met schijn te vanghen!
Maer tis niet altijt schoon, dat al te schoone blinckt,
Die altijt soete rieckt, tis seker datse stinckt. 23

53 ↓
Non bene olet, qui bene semper olet.
Quem situs infecit Phyllis tegit arte colorem,
Quod micat aurato stamine, menda fuit.
Quid picti fictique iuvant mendacia vultus?
Hanc natura fugit, quae petit artis opem.
Crimen habet formosa nimis: quae spirat odores,
Crede mihi, vitium quod tegit, ore gerit.
Non nativus honos, sed picta videtur imago,
Semper ubi roseo vernat honore cutis.

Dessoubs la couverture, se trouvera l'ordure.
Les fautes du satin cacher par artifice
As bien appris Margot: ou l'or est, gist le vice.
Tout que te semble beau plus qu'ordinairement,
De n'estre beau par tout tu trouveras souvent.
IUVENAL.
Sed quae mutatis inducitur, atque fovetur
Tot medicaminibus, coctaeque siliginis offas
Accipit, & madidae; facies dicetur, an ulcus?

TERTUL. DE CULTU FOEMIN.
Quantum a nostris disciplinis aliena sunt, faciem fictam gestare, quibus simplicitas omnis indicitur: effigiem mentiri quibus lingua non licet! appetere quod datum non sit, quibus alienis abstinendum! speciem exercere, quibus studium pudicitiae est; edite mulieres Christianae, quomodo praecepta Dei custodiatis, lineamenta non custodientes.

NON BENE OLET, QUI BENE SEMPER OLET.
Insolita omnia merito suspecta esse, prudentiores monent. Nunquam, nisi gravi de causa, in sordido splendorem, in prodigo parsimoniam, in hoste amicitiam aliquis expertus est; nunquam gratuita in superbo comitas, in avaro liberalitas fuit. Nota est pistoris dulciarii frequens fallacia, cui ambustam placentae partem densiori saccharo tegere, nota acu-pictricis puellulae fallax solertia, cui pannum, parte qua decolor aut maculosus, auro obducere moris est. Nunquam bona fide (ait Seneca) vitia mansuescunt; submittunt feritatem, magis quam exuunt, &, quum minus exspectaveris, exasperantur; torvitas mitigata cito in naturam suam recedit. Acute, ut omnia, Tacitus, certissimum saevae cogitationis indicium est, inquit, in irato homine, irae occultatio. Tu, cui haec eveniunt, cave canem; & hostem veterem difficulter amicum, amicum veterem non facile hostem fieri certo tibi persuade.

'Tis een streeck 24 van voorsichtigheyt alle ongewoone dinghen voor verdacht te houden. Niemant en heeft oyt, sonder merckelijcke oorsaken, 25 besetheyt in een sloef, 26 sparigheyt in een opsnapper, 27 vriendelickheyt in sijn vyandt gesien: noyt en werter heusheyt 28 by den trotsen, mildicheyt by den gierighen te vergheefs 29 ghepleecht. Daer de taerte meest verbrant is, stroyt den pasteybacker het meeste suycker: 30 daer het satijn meest ghepleckt is, voecht den borduerwercker het meeste gout. De gebreken der menschen en werden noyt ter goeder trouwen getemt, 31 seyt Seneca, 32 sy houden veel eer haren aert en wreetheyt in, alse 33 die afleggen, en alsmen der minst op verhoet is, so breken sy weder uyt, en wandelen den ouden karre-pat. 34 Wanneer een gram mensche, seyt Tacitus, 35 sijn gramschap inkropt, let dan vry op u stuck, 36 want 'tis een ghewis teycken van een wreet voornemen.

54 ↓
IACOB. 1. 12.
Salich is den man die versoeckinghe verdraecht, want als hy beproeft sal zijn, sal hy de kroone der heerlijckheyt ontfanghen. 37
Die aen het wit satijn gheeft hondert duysent steken, 38
En meynt noch evenwel de sijde niet te breken. 39
Want als de sneghe maeght haer naelde wederhout, 40 41
Waer eerst de steke was, daer is dan enkel gout.
O! stelt u weerde ziel om met ghedult te draghen 42
Al wat van boven komt. Al zijn het harde slaghen,
Ten brenght u gheen verderf. Des Heeren wonder hant
Gheneest, oock alse quetst; en koelt oock, alse brant. 43

55 ↓
Sanat, quod perculit.
Non tibi fert animus tua serica perdere, quamvis
Mille foraminibus serica, virgo, notes:
Quod laceravit acus, rutilo mox splendet in auro,
Pulchrior ex ipso vulnere tela redit.
Quos premis, Alme Deus, non opprimis; arrige mentem,
Qui gemis aetherea vulnera facta manu:
Perfer, erit sana cute pulchrior ipsa cicatrix;
Et dabit haud dubiam vulneris Auctor opem.

D'un costé Dieu oingt, de l'autre il poingt.
Tu fais au blancq satin dix mille troux, m'amie,
De tout cela pourtant ton c?ur ne s'en soucie;
L'ouvrage en est plus beau. Dieu par son chastiment
Guarit le c?ur humain, sa playe sains nous rend.
AUGUST. SUP. PSALM. 21.
Intelligat homo medicum esse Deum, & tribulationem medicamentum esse ad salutem, non poenam ad damnationem, sub medicamento positus ureris, secaris, clamas: Non audit medicus ad voluntatem, sed audit ad sanitatem.

Perkin. Tract. de Spirit. Desert.
Dei gratia incipit, perficitur, ut plurimum; per contraria.

APOCALYP. 2. 10.
Ne crain rien des choses que tu as a souffrir: Sois fidelle jusques a la mort; je te donnerai la couronne de vie.

SANAT, QUOD PERCULIT.
Quod in bysso virgo acu-pictrix, id in nobis agit Deus. Quem, precor, unquam honoravit magnus ille opifex, quem non ante oneravit? Quem unquam e suis aut gratia spirituali imbuit, aut honore corporali egregie decoravit, nisi praemissa, in utroque, insigni aliqua calamitate? Non ante patriarcha Iacob opulentus, & ingenti famulitio, tanquam exercitu, stipatus ad suos rediit; quam solus bacillo innixus in exteras regiones profugus abiisset. Non ante Iosephus regali splendore emicuit, quam carceris squallore sorduisset. In spiritualibus: non ante Paulus impios a morte revocavit, quam in piorum mortem consensisset; Ecclesiam non propugnavit, quam eam oppugnasset; lucem denique Evangelii, nisi caecus, non vidit. Quid multa? utiles sunt fidelibus afflictiones, etiam animi. Si quando ergo affligi te contigerit, O mens pia, corpore, sive animo in solatium tui hoc, aut simile, argumentum deprome, Deo est propositum me honorare, infamia enim afficior: me firmare, quippe debilitor: divitiis me cumulare, in paupertatis angustias detrudor: gaudio me afficere, doloribus cruciandum me tradidit. Nam ut ait:

Ghelijck een maghet met haer borduyrwerck, so handelt de goede Godt metten mensche. Wie heeft hy oyt vereert, die hy te voren niet belast en hadde? wie vande sijne heeft hy oyt tijdelijck oft gheestelijck gheseghent, 44 die hy te voren in beyde niet en hadde besocht? 45 den oudtvader Iacob en is niet eer met vrouwen, kinderen, knechten, maechden, en vee als met een heyrlegher omringhelt totte sijne ghekeert, voor hy met een staff alleene inde handt veltvluchtich 46 was vertrocken. 47 Ioseph en is niet eer tot conincklijcken glans verheven gheweest, voor hy in't duyster des kerckers was nederghelaten. 48 In gheestelijcke saecken: Paulus en heeft niet eer de goddeloose uyt den doodt ghetoghen, 49 voor hy inde dood vande Godtsalighe hadde bewillicht: hy en heeft voor Godes kercke niet eer ghestreden, voor hy die wel heftelijck te voren hadde bestreden: hy en heeft het licht des Evangeliums niet ghesien, dan doen hy steke-blint gheworden was. 50 Om kort te maecken, den Godtsalighen strecken 51 selfs hare swaricheden, 'tzy in ziele of in lichame, gantsch en al ten goede: ende daerom mach een Christelijck ghemoet wel sekerlijck aldus reden kavelen: 52 de Heere wil my tot eeren verheffen, en waerom doch? 53 want my wert oneere aenghedaen. Hy wil my verstercken, want ick ghevoele mijne swackheyt. Hy wil my verrijcken, want hy besoeckt my met armoede: hy wil my verblijden, want hy treft my met droefheden. Siet daer! een seltsame, doch een vaste, maniere van reden cavelen vande kinderen Gods.

Back to top ↑

Facsimile Images


50

51

52

53

54

55

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Koopmans Koopmans, Cats’ Sinne- en minnebeelden, 47.
  2. De Bodt Bodt, Op de raempte, 18-19, afb. 18-19.
  3. Franits Franits, Vertues.
  4. Franits Franits, Paragons of virtues.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A woman embroidering with Cupid's assistance

Back to top ↑

Comments

De minnaar die gefascineerd toekijkt hoe zijn vriendin de borduurkunst beoefent, vormt het vertrekpunt van het embleem. Het overdrachtelijk gebruik van de zoete rozenranken voor de rozemond van de geliefde (die vaak als eigennaam ook Rosemont krijgt), maakt duidelijk waardoor de jongeman wordt gekweld. Hij voelt wel de wonden die de (ge)liefde hem bezorgt, maar ontbeert het vervolg, waardoor de genezing uitblijft. Deze om genezing smekende, gewonde, minnaar is een figuur die binnen de petrarkistische lyriek vaker optreedt; de citaten uit Heinsius en Ovidius lijken hem hier in zijn volharding te steunen. Dat de aanhaling uit Remedia amoris aan de basis heeft gelegen van de amoureuze toepassing, is zeer wel mogelijk.
In plaats van een zeventiende-eeuwse jongeman, die op andere prenten in de bundel in een dergelijke situatie wordt voorgesteld, is Cupido toeschouwer van de handeling. Wellicht speelt hierbij de overeenkomst tussen de naald van de geliefde en de pijlen van Cupido mee: zij liggen in ieder geval nogal nadrukkelijk op de voorgrond. 73
Cats' tweede uitleg beklemtoont dat de schone schijn bedriegt en de schoonheid gebreken ontveinst. Zoals gouddraad afzichtelijke plekken bedekt, dekken mooie dingen gebreken af. Het prozagedeelte breidt de toepassing met betrekking tot de lichamelijke verfraaiing van vrouwen (ondersteund door uitspraken van Tertullianus en Juvenalis), uit tot de ondeugd van het veinzen in het algemeen, waarbij Seneca en Tacitus als autoriteiten worden aangehaald. Wie, zo luidt de boodschap, niet bedacht is op veinzerij, kan wel eens bedrogen uitkomen.
De slagen die God de mens toebrengt, brengen hem, wanneer hij die als beproefde ziel lijdzaam ondergaat, uiteindelijk genezing. Hij heeft immers de heerlijkheid in het vooruitzicht. Tegenover het volharden in het lijden staat het eeuwig leven als beloning. Dat is de strekking van de derde toepassing. Reeds Augustinus vergeleek Gods pijnlijke maar heilzame ingrijpen, met dat van een arts en naar analogie wordt God nu voorgesteld als borduurder. Bijbelse geschiedenissen laten zien dat voor velen beproevingen tot eer hebben geleid.
Cats' embleemprent heeft thematische verwantschap met een van de afbeeldingen in de Nederduytsche poemata uit 1616, waarop Heinsius Cupido een plaats achter het spinnewiel heeft toebedeeld, terwijl een jonge vrouw toekijkt. Ook hier symboliseert de minnegod de minnaar, die zich geheel in de ban van zijn geliefde -hij aanbidt haar zo intens dat hij haar in alles volgt- zet aan dit uitgesproken vrouwelijke werk

Afbeelding 9.1
. Het onderschrift besluit:
Ick worde als ghy sijt. ick geef u lijf en sinnen,
Ick volge naer u doen. Godin, daer ick op bou,
Ick kom u soo na by, dat ick begin te spinnen,
En daer ick was een man, daer ben ick nu een vrou. 74
In de bundel Amoris divini et humani antipathia vindt men onder hetzelfde motto als bij Cats een vroege navolging met enkele opvallende veranderingen. De twee figuren, nu in de open lucht, zijn van plaats gewisseld en Amor is getransformeerd in 'Amor divinus', de goddelijke liefde. Hij zit nu te borduren en in plaats van aan een bloem, werkt hij aan een doorschoten en vlammend hart

Afbeelding 9.2
. Het onderschrift luidt:
Tels sont les points de ce brodeur,
Qu'en poignant, il façonne un coeur. 75
Een dergelijke verwerking kan beschouwd worden als een aangepaste vorm, speciaal geschikt voor godsdienstige uitleg. Het is wel vaker in Proteus dat de embleemprent, hetzij door aanwezigheid van Cupido, hetzij door bepaalde details, een uitgesproken amoureuze betekenis draagt, terwijl hij toch een drievoudige duiding krijgt. Een verandering als in Amoris divini et humani antipathia heft zo'n discrepantie tussen afbeelding en uitleg op. 76 Een verklaring voor de nadruk op de liefde in veel gravures kan gezocht worden in het feit dat in de 1618-uitgave de prenten alleen in de eerste, amoureuze, afdeling waren opgenomen. Die vormde toen nog een aparte categorie.
Over het bloemmotief op Cats' prent nog het volgende. Bloemen, vazen met boeketten, losse takken of grotere ranken vormden geliefde onderwerpen voor hen die met zijde schilderden. Deze motieven zijn te zien op twee andere prenten in het werk van Cats en op het borduurwerkersembleem in Jan Luikens Spiegel van het menselyk bedryf. 77 Eén van de twee maagden op het 'Maeghde-wapen', opgenomen in het Houwelyck, houdt een borduurraam in haar hand (zie afb. 10). Zij symboliseert de 'Leer-sucht'. Ook andere zeventiende-eeuwse prenten geven aan dat borduren, het schilderen van anjers, rozen en andere versieringen met bloemen op een borduurraam, beschouwd werd als vast onderdeel van de opvoeding voor jonge vrouwen. 78 In Maeghden-plicht en Houwelyck schrijft Cats uitgebreid over de problemen betreffende de vrijerij en deugdzaamheid bij jonge, ongetrouwde vrouwen, met als doel ze voor te bereiden op het huwelijk. Het werd belangrijk geacht dat huwbare meisjes stilstonden bij morele overwegingen en dat ze praktische huiselijke bekwaamheden ontwikkelden die ze binnen hun toekomstige taak als huisvrouw en als moeder nodig zouden hebben. Kuisheid, zedigheid, ingetogenheid, gehoorzaamheid en ijver krijgen telkens weer aandacht als essentiële deugden, en naai-, borduur- en kantwerk worden hiervan als toonbeeld beschouwd. 79
Een mogelijke navolging van Cats -waarschijnlijk via Amoris divini - is te vinden in Caelum empyreum in festa et gesta sanctorum ... van Henricus Engelgrave, onder het motto 'Dum pungor, pingor'

Afbeelding 9.3
. 80

Back to top ↑

Notes

1
Die : Wie
2
wont : verwondt
3
die ... rosen : Vgl. de prent.
4
veruw : verf. Bekend is de uitdrukking 'schilderen met zijde' voor borduren en Cats gebruikt ook de omschrijving 'Naelde-schildery' voor een borduurwerk ( ADW 1712, II, 196). 4
5
Vgl. Schilderen met gouddraad en zijde. Tent. cat. Utrecht 1987 en De Bodt 1987.
6
doet [...] blosen : geeft (een rode) kleur, of: brengt tot bloei (vgl. WNT II, II, 2927, 5 en 6)
7
datje : datgene wat je
8
maeckt : herstelt
9
dit beleyt : deze handelwijze
10
soete rancken : aangename slimmigheden ( WNT XII, III, 290, 9 en 291-293)
11
handelt my : behandel mij, ga met mij om
12
des : daarvoor
13
gheeft [...] behulp : help
14
Ruyckende : Welriekende. Vgl. verder r. 7-8 van het gedicht.
15
even daer : juist, met de bijgedachte: terwijl je het daar niet zou verwachten
16
een deel : nogal wat
17
gheslepe kueren : listige streken
18
loosen : bedrieglijke, slimme
19
treck : bewerking ( WNT XVII, I, 2397, I, 5, a); of: manier van doen, handigheid ( Ibid., 2422-23; verder WNT IX, 40-41)
20
meeste (het tweede in de versregel): grootste
21
pleck : vlek, smet 21
22
Ook elders spreekt Cats over het wegwerken van smoezelige plaatsen in een lap stof met behulp van de borduurnaald:
Of, schoon daer blijft een kleyne vlek [...]
Om dat men met een gulden draet
De vuyle plaetsen over gaet.
( ADW 1712, I, 243).
23
Cats lijkt zich hier te beperken tot de vrouw; vgl. ook B.2, r. 5. Deze regel is een vertaling van het motto boven B.2 en B.5, afkomstig van Martialis. De 1618-versie van dit gedicht wordt geciteerd door Mattheus Brouërius van Niedek in zijn Zederyke zinnebeelden der tonge. Amsterdam 1716, 82.
24
streeck : eigenschap (vgl. WNT XV, 2146)
25
merckelijcke oorsaken : duidelijke redenen
26
besetheyt in een sloef : deftigheid bij een ongemanierd iemand; of: bedrijvigheid bij een luiwammes (vgl. WNT XIV, 1855-1856, s.v. 'slof')
27
opsnapper : verkwister
28
heusheyt : vriendelijkheid
29
te vergheefs : zonder reden
30
Daer ... suycker : In Spiegel 1632, II, 55 geeft Cats de zegswijze: 'Op een verbrande vlaye dient suycker gestroyt' ( ADW 1712, I, 584).
31
getemt : bedwongen
32
Seneca : Zie noot 13.
33
alse : dan dat ze (of: wanneer)
34
wandelen ... karre-pat : gaan weer op hetzelfde spoor verder
35
Tacitus : Zie noot 14.
36
stuck : zaak
37
Jakobus 1:12.
38
Die : Zij die
39
En meynt noch evenwel [...] niet : heeft toch niet de bedoeling
40
sneghe : handige
41
wederhout : doorhaalt (deze betekenis niet in het WNT )
42
weerde : waardevolle
43
Vgl. Hebreeën 12:10, 'Maar Deze kastijdt ons tot ons nut, opdat wij Zijn heiligheid zouden deelachtig worden.'
44
tijdelijck ... gheseghent : met aardse (wereldse) of geestelijke goederen gezegend
45
besocht : beproefd
46
veltvluchtich : voortvluchtig.
47
den oudtvader ... vertrocken : Zie noot 19.
48
Ioseph ... nederghelaten : Zie noot 20.
49
ghetoghen : getrokken
50
Paulus ... was : Zie noot 21.
51
strecken : hier: dienen, werken ... uit
52
reden kavelen : redeneren
53
en waerom doch : en waarom dan wel (of: waaruit concludeer ik dat?)
54
Telephus, de zoon van Hercules, raakte gewond en werd genezen door de speer van Achilles. Die speer was op de berg Pelion gesneden. Cats heeft Achillaeo en niet 'Herculeo'. De eerste twee regels worden ook geciteerd door Vaenius, Amorum emblemata 1608, 168 .
55
In: Poematum nova editio. Leiden 1606, 159. Cats vermeldt boek II, maar kan -in zijn kopijhandschrift- ook het juiste boek XI bedoeld hebben.
56
Martialis, Epigrammata, II, XII, 4. Ook aangehaald door Montaigne in zijn Essais ('Des senteurs'), I, LV. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 314. Montaigne citeert tevens Plautus, Mostellaria, 273: 'Mulier tum bene [recte] olet, ubi nihil olet' (Een vrouw riekt goed, wanneer ze in het geheel niet riekt). Vgl. verder Walther, 3, 220, nr. 17301a.
57
Of, maar minder waarschijnlijk: heeft in haar mond een onvolkomenheid, die ze verbloemt; het zou dan betekenen dat ze uit haar mond stinkt.
58
Vgl. Meurier Meurier, Trésoir, 197; Proverbia I, 252 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 417 (o.v.n. Gruterus): 'Soubs couverture d'or // Poison gist et dort.'
59
Vert. d'Hane-Scheltema 1984, 80.
60
'Quam autem a vestris disciplinis et professionibus aliena sunt, quam indigna nomini Christiano, faciem fictam gestare quibus simplicitas omnis indicitur! Effigie mentiri quibus in lingua non licet, appetere quod tuum non sit quibus alieni abstinentia traditur, adulterium in specie exercere quibus studium pudicitiae sit! Credite, benedictae, quomodo praecepta dei custodietis, liniamenta eius in vobis non custodientes?' In: Opera, II. Ed. A. Kroymann. Wien 1942, 79-80, r. 23-30 ( CSEL LXX). De tekstfout in de overgang naar de laatste regel bij Cats ( est; edite voor: 'sit; credite'), is in de vertaling aangepast.
61
Vgl. Justus Lipsius, De constantia, II, 14: 'Mendicum aliquem in fabula vides, qui regis personam sustinet, auratum & pulchrum. Vides, sed non invides: quia latere sub auro illo scis scabiem, paedorem, sordes.' Ed. Antwerpen 1584, 120. Vert. Schrijvers 1983, 114: 'Op het toneel zie je wel eens een bedelaar die, fraai in goudbrokaat gehuld, de rol van koning speelt; je kijkt, maar niet met scheve ogen, want je weet dat het goud schurft, vuil en smerigheid bedekt.'
62
Cats schuift wat met de woorden van Seneca en voegt ook iets toe. In zijn Epistulae morales, LXXXV, 8 zegt Seneca: 'Tigres leonesque numquam feritatem exuunt, aliquando summittunt, et cum minime expectaveris, exasperatur torvitas mitigata. Numquam bona fide vitia mansuescunt.' In de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 274: 'Tijgers en leeuwen verliezen hun wilde aard nooit, maar soms onderdrukken zij die; en op een moment dat je er het minst op verdacht bent, treedt hun wildheid, die getemd leek, grimmig aan de dag. Ook als ondeugden zich kalm houden zijn ze nooit te vertrouwen.'
63
Alleen het laatste gedeelte van wat Cats aanhaalt, komt van Tacitus. Vgl. Agricola, 39: 'saevae cogitationis indicium erat.'
64
Vgl. Psalm 147:3, 'Hij geneest de gebrokenen van hart.'
65
Meurier Meurier, Trésoir, 54 (en 61): 'D'un costé Dieu poind, de l'autre il oinct.'
66
Ed. Dekkers en Fraipont Augustinus, Enarrationes, 124. Het citaat komt precies zo voor bij Langius (1315 B).
67
De titel vervolgt: Ad omnes dormitantes Evangelicos perterrendos, & ad eos qui propter peccata sua ingemiscunt, consolandos appositissima ; het tractaat is opgenomen als onderdeel van 'Opuscula theologia varia'. Zie: Opera theologia. Genève 1611, 1023-1032 [exemplaar UBL 562 A 8]. Cats citeert niet letterlijk maar doelt op de volgende passage, die reflecteert op Psalm 77:8-10: 'Hoc autem inde contingit: quia Dei opera sunt in mediis contrariis. Sputum & lutum contemperata, si rem ratione metiaris, oculos excaecabunt: Christus vero ea tanquam caecos illuminandi media & instrumenta adhibuit [...]. Huic operi cognatum & affine quid animadvertitur in opere gratiae ad salutem [...]. Ut uno verbo omnia expediam, hoc axioma teneto: Dei charismata electis propria, in contrariis & per contraria media, inchoari, augeri, illustrari' (1028).
Het tractaat komt niet voor in de Nederlandse vertaling van het theologische werk van Perkins: Opera theologica [...] vervattende verscheiden leersame ende troosteleyke tractaeten ende uytleggingen vertaelt door Vincentium Meusevoet ... Amsterdam 1615, maar is wel opgenomen in 'Eene verklaringe van eenige geestelyke verlatingen, dienende tot verschrikkinge van alle traage belyders, en tot vertroostinge der gener, die treuren om haare zonden', dat onderdeel uitmaakt van Een verhandeling [...] strekkende tot verklaringe of yemant zy in den staat der verdoemenis, of in den staat der genade [...]. Amsterdam 1663. Hier wordt de passage als volgt vertaald: 'Dit geschiedt, om dat de Heere zeer dikwijls in en door het eene tegen-strijdige een ander werkt. Slijk en speekzel t'zamen-gemengt, zoude naa [alle] reden, eenes Menschen oogen verduysteren: Maar Christus heeft het gebruikt, als een middel om den blinden het gezichte te geven [...]. Het zelfde blijkt in het werk der genade ter zaligheyt [...]. In een woordt merkt dit stuks, Dat de genaaden Gods, die den Uytverkoorenen eygen zijn, begonnen, vermeerdert, en openbaar gemaakt worden, in of door het gene haar tegen-strijdig is.' In: Alle de werken van Mr. Wilhelm Perkins. Drie dln. Amsterdam 1659-1663, III, 165-171, het citaat op 168-169 [exemplaar UBL Th 337].
Zie voor deze Engelse protestantse theoloog (1558-1602) die voornamelijk werkte in Cambridge: The work of William Perkins. Ed. I. Breward. Appleford etc. 1970. Perkins schreef talrijke werken over de gratie Gods. Vgl. in verband met het gegeven citaat ook de afsluiting van Chapter XLII van A golden chain, or the description of theology (ed. prin. 1590 als Armilla aurea ): 'That grace and faith are [...] thereby declared and made manifest; that all the works of God are by contrary means.' Over Perkins eveneens H. Heppe, Geschichte des Pietismus und der Mystik in der Reformirten Kirche, namentlich der Niederlande. Leiden 1879, 24-28.
68
Verwijzing naar Genesis 27-33. De staf zou kunnen verwijzen naar Genesis 29:10 waar Jacob de schapen van Laban drenkt, of zijn vermeld om de tegenstelling aan te geven tussen het niets waarmee hij vertrok en zijn latere rijkdommen.
69
Zie Genesis 37 en 41:41-42.
70
Zie hiervoor Handelingen 9:1-9 en vgl. Handelingen 13-28, i.h.b. 22. Volgens Paulus' eigen zeggen was hij een fel vervolger van de Christenen (Galaten 1:13-23; Filippensen 3:6; 1 Corinthiërs 15:9). Later wordt hij een geestdriftig ijveraar (1 Corinthiërs 1:23).
71
Zie voor de driepotige kruk (of schamel), die o.a. voorkomt op Pieter Aertsen, De kannekijker uit 1556 (Antwerpen, Museum Mayer van de Bergh) en Pieter Bruegel, Volkstelling te Bethlehem uit 1566 (Brussel, Koninklijke Musea voor schone kunsten): Weyns Weyns, Volkshuisraad, 173, tek. 87 en afb. t.o. 192. Vgl. ook embleemprent XIII.
Voor de typische naaiattributen: o.a. de prenten 'Annunciatie' (1594) van Hendrick Goltzius; 'Cornelia, moeder der Gracchen' (1573) van Petrus Furnius; 'De wijze en de dwaze maagden' van Philips Galle naar Bruegel, en 'Arachne' van Jan Galle; opgenomen in: Weyns Weyns, Volkshuisraad, 1033, en afb. 284-285 evenals Schipper-van Lottum 1975, 139-140, afb. 4 en 5. Voor de veerschaar (te vergelijken met de wol- of schapenschaar): Weyns Weyns, Volkshuisraad, 377, 1024, 1036, 1121, tek. 580, afb. 284-285; en voor de voetstoof Ibid., 64, 66-67, 75-76, tek. 34, 39, 41, afb. 33-34, evenals Royalton-Kisch 1988, 138 (noot 250), met verwijzingen naar het werk van Bredero en Adriaen van de Venne.
72
Afgebeeld is een bedstede waarbij een op vier steunen rustende hemel over de slaapplaats is aangebracht. Dit type bed noemt men hemel- of baldakijnbed. Vanaf de rechthoekige bedhemel, die bestaat uit een houten lijst, hangt een behangsel van gordijnen naar beneden. Zie voor zestiende- en zeventiende-eeuwse voorbeelden van dit model bed: R. Müllerheim, Die Wochenstube in der Kunst. Stuttgart 1904, fig. 12-14, 16-17, 36, 41, 83, 127; verder: Weyns Weyns, Volkshuisraad, 342, 344, 362 (noot 176) en tek. 156b. Het was tot laat in de zeventiende eeuw niet ongebruikelijk om in de woonvertrekken te slapen. Zie: W. van der Pluym, Vijf eeuwen binnenhuis en meubels in Nederland 1450-1950. Amsterdam 1954, 50 en 78-79.
Vgl. voor weggeslagen gordijnen -een motief binnen de schilderkunst- ook de prenten XIII, XLIII en XLIX. Het gordijn is in deze gevallen wellicht op te vatten als trompe l'oeil. Vgl. voor dit spel met de illusie van een zo natuurgetrouw mogelijke nabootsing: Tot lering en vermaak 1976, 16, 237, noot 2, en cat. nr. 62; Hollandse fijnschilders 1989, 40-45, cat. nr. 5. Overigens was het in de zeventiende eeuw niet ongebruikelijk om ter bescherming een gordijn voor een schilderij te hangen ( Ibid., 164-165, cat. nr. 39).
73
Vgl. bijvoorbeeld de pendant op embleemprent XXXVIII. Stone-Ferrier 1985 interpreteert het borduren in dit embleem ten onrechte als symbool voor de liefde bedrijven. Zie tevens Franits Franits, Paragons of virtues, m.n. 18-52.
74
Nederduytsche poemata ('Het ambacht van Cupido') 1616, 70, nr. 3: 'Dum colo foeminam, hoc fio'. Enkele emblemen verder laat Heinsius Cupido harten aan elkaar naaien (73, nr. 10). Vgl. voor een directe ontlening van Cats aan Heinsius' bundel: .
75
Antwerpen 1629, II, 114, nr. XIV. Zie Praz Praz, Seventeenth-Century Imagery, 148-150. Uitgebreid over deze bundel en de bronnen Porteman 1975-1. Vgl. Landwehr Landwehr, Emblem and Fable Books, 49-50, nr. 37-40.
76
Een dergelijke verwerking van een bundel liefdesemblemen tot een religieuze bezorgde Vaenius reeds in 1615 toen hij zijn Amorum emblemata veranderde in Amoris divini emblemata . Zie Porteman 1975-1, 194. Vgl. Landwehr Landwehr, Emblem and Fable Books, 275-278, nr. 825-836 en 278-279, nr. 837-839.
77
Ed. Amsterdam 1694, nr. 82. Andere embleemprenten in de Sinne- en minnebeelden waarop bloemmotieven voorkomen zijn de nrs. II, XXI, XXXI en XXXIII; verwerkt het motief van naald en draad. Hierover Royalton-Kisch 1988, 84 (afb. 47); 218, cat. nr. 39.
78
Zie Portretten van echt en trouw 1986, 75; S. de Bodt, 'Dan isser de Borduerwercker ...' In: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 1980, nr. 31 (Nederlandse kunstnijverheid en interieurkunst). Haarlem 1981, 65-71; De Bodt 1987, 16-18, afb. 17-19, 32 en 44; over de vrouwenspiegel en Cats' 'Maeghde-wapen', 45-46; en over de afbeelding in 'De beschrijvinge van de opkoomste van Rhodopis', 16-18, en 45-47. Zij geeft ook voorbeelden van zijde bloemstillevens, 88-90, cat. nr. 20-21.
79
Franits Franits, Vertues, 32-38 en de vermelde literatuur. Het ziet er naar uit dat in de beeldende kunst vrouwen zich liever met naaigerei dan al spinnende uitgebeeld wilden zien ( Ibid., 48 (noot 56); 109 en afb. 43-65). Vgl. ook de embleemprent van Penelope in Vondels Den gulden winckel. Amsterdam 1613, nr. LIIII.
80
Ed. Köln 1668-1670, II, 697; in de afdeling 'De communi SS. Martyrum'.