← Content: PreviousContent: Next →

Amor, formae condimentum. [4]


beeld004

Back to top ↑
20 ↓
ARISTOT. 1. ETHIC.
Unicuique delectabile est, quod amat.

PLUTARCH. IN LIB. DE AUDITIO.
Amator albos Deorum filios appellat, nigris virilium nomen tribuens. Amor enim, hederae instar, valet se quavis arrepta ansa applicare.

HORAT.
Turpia decipiunt caecum vitia, aut etiam ipsa
Delectant, veluti Balbinum polypus Agnae.

21 ↓
Noyt leelick lief, noch schoonen coolsack. 1
O soete rasery! hoe kant de Minne voeghen? 2 3
De Sim schept inden aep een wonder groot vernoeghen; 4
Al waer oyt Venus kint zijn gulde pijlen schiet, 5
Daer woont de schoonheyt selfs, hoewel die niemant siet. 6 7
Al zijnder in het lief, al zijnder hondert vlecken, 8 9
Men vint terstont een kleet om alle vuyl te decken: 10
Den stouten noemtmen vry, die droncken is, verheucht: 11 12 13
De liefde weet de feyl te trecken tot de deught. 14 15

Nunquam deformis amica est.
Dulcis amor furor est. Stupet ebria simia prolem,
Nilque suis catulis pulchrius esse putat.
Nescit amans vitium (nimis id licet exstet) amicae,
Quasque alius dotes non videt, ipse notat:
Fucus amor vehemens, omnique potentior herba est;
Hoc duce facundae garrula nomen habet.
Quisquis amat, mentes agitante Cupidinis oestro,
Omne bono vitium proximiore tegit.

Jamais laides Amours, ny belle prison.
Que tu es doux Amour! par ta plaisante rage
Estime son petit le plus beau du bocage.
Le Singe craque-noix: nul vice ne luy chaut,
Car du manteau d'Amour il couvre le defaut.

In true love there is no lack,
All is the bryde nover so black.
What blynd-folde doltinge love is this, appearinge in our sigt?
How that the ape takes in her younge such wonderfull delight.
So wher' blinde Cupids golden darts, so cuningly are caste;
Hard-favourd persons by such meanes are beautifull at last.
If any vertue be in them, advance that to the Skye:
If imperfections doe appeare, they under foote must lye.
Who droncken is, wee meery call: who stout, wee say is free,
All vices by loves charmes at last, to vertues turned bee.

22 ↓
Ulen, broen Ulen. 16
Een aep die broet een aep, van ulen komen ulen, 17 18
Wat brenght een esel voort als onbelompe guylen? 19 20 21
Noyt vontmen soet ghewas ontrent een wilden tronck, 22 23 24
En, naer het oude singht, soo pijpt het kleyne jonck. 25
Ghy, wilje zijn berecht wat u sal wedervaren 26
Vant meysjen datje vryt? let wie haer ouders waren: 27
Siet! dit is s'weerelts loop, al slatet somtijts mis, 28
De dochter wort een wijf als nu de moeder is. 29

23 ↓
Qualis mater, talis filia.
Ex asinis asinus, bubo bubone creatur;
Et similes catulos simia mater habet:
Non leporem catulus generat, non falco columbam:
Arboris indomitae fructus acerbus erit.
Nosse cupis qualis tibi virgo futura sit uxor?
Matris ad ingenium respice, certus eris.
Dissimilem licet arte sui se monstret amanti,
In vitium tandem nata parentis abit.

Tel grain, tel pain.
De mere piteuse fille teigneuse.
La mere, & ses defauts, quant je te fais paroistre,
La fille, & ses humeurs de la tu peus cognoistre:
Il n'est pas vray tousiours, mais ordinairement
Les meurs & les humeurs du pere suit l'enfant.
VIRG.
Sic canibus catulos similes, sic matribus hoedos.

IUVEN. SAT. 4.
Si damnosa senem iuvat alea, ludit & haeres
Bullatus, parvoque eadem movet arma fritillo, &c.
Sic natura iubet.

EX EURIP.
Ne unquam affinitatem contrahas, neque intra domum accipias malae mulieris pullum: imitantur enim mulierum opprobria. Hoc ergo considerate mihi, o proci, bona filiam ex matre ut ducatis.

QUALIS MATER TALIS FILIA.
Non corpus, non formam, non morbos tantum, sed & vitia pleraque, veluti haereditaria a parentibus nos haurire, & rerum naturalium scriptores, & usus docet.
Redit ad autores genus,
Stirpemque invisam degener sanguis refert
Inquit Tragicus: & contra, par est meliores esse eos, qui ex melioribus, ait Philosophus. Cum vero nullius adeo intersit in indolem alterius inquire-re, atque illius qui individuam vitae societatem cogitare coepit, non vana cura est quibus moribus parentes eius sint, cui animum adiecit, indagare. Formam tantum aut lineamenta corporis, nescio quae, aliquis ut scopum hic respiciat? nugae. Ista privatae voluptati tantum serviunt. At matrimonium non nobis solum, sed agnatis, sed posteritati, sed reipublicae contrahendum est. Si ergo non degenerem mundi incolam, nec inficiendum saeculo nomen, ut ille ait, aliquando vixisse te posteritati testatum velis, nequaquam affinitatem contrahas neque intra domum recipias, ut Eurip. ait, malae mulieris pullum; sed audi Poetas uno ore sibi acclamantes.

Men erft van zijn ouders niet alleenlijck goet en bloedt, maer menichmael oock der selver 30 uyterlijcke sieckten 31 ende innerlijcke ghebreken. Want gelijc den Poët seyt,
De tacken aerden na de stam,
Van 'tquade noyt yet goedts en quam.
Middelertijt 32 en isser geen mensche so veel gelegen aen yemants aert en imborst recht 33 te kennen, als de gene die van sinne zijn sick 34 ten houwelijc te begeven, dewelcke voor al wel 35 hebben te letten op de ouders van de gene die sylieden meynen by der hant te nemen. Een proper 36 neusjen, een kleen mondetjen, een gau 37 oogje, een besneden tronitjen, 38 en diergelijcke visevasen 39 sick als een wit 40 in desen voor te stellen, is enckele dwaesheyt, na dien alle sodanige dingen u eygen selfs 41 en niemant anders zijn rakende, daer 42 nochtans een rechtschapen 43 houwelijck niet alleenlick en behoort te sien op den genen die dat aengaet, maer sonderlinge mede op't gheslachte, op de nakomelingen, op het gemene beste, 44 de welcke 45 (alst wel soude gaen) yder haer bescheyden deel 46 behooren te hebben.

24 ↓
1. PETR. 4. 8.
Liefde bedeckt veel sonden. 47
Al siet de Simm' haer maet, of haer wanschapen jongen, 48
En hoe zijn platte neus in bochten is ghedronghen, 49
Sy toontse niettemin een vriendelick ghelaet,
En bant uyt haer ghemoet de galle vanden haet. 50
Siet wat de liefde werckt! de liefde deckt ghebreken, 52
De liefde voet den pays, en haet het leppigh spreken, 53 54
De liefd' is die het huys met alle zeghen vult
Al waer de liefde woont daer manghet noyt ghedult. 55 56

25 ↓
Delicta operit charitas.
Gaudia pertentant tacitum tibi, Simia, pectus,
Dum gremio catuli membra pudenda foves;
Arcet ab amplexu non te sine crinibus alvus,
Non simae ante oculos crimina naris habes.
Displiceat multis, placet hac mihi Simia parte,
Ah! niger est, si quis pandere crimen amat.
Livida lingua sile; vitium tegit ille sodalis,
Imbuit aethereus, si cui pectus, Amor.

PROVERB. 17. 9.
Qui cele le mesfaict, cerche amitié.
Le Singe son petit, combien que laid, ne laisse,
Mais, sans s'en offenser, l'embrasse & le caresse.
Si de Chrestien le nom ne veux porter en vain,
Couvrir tousiours te faut les fautes du prochain.
1. CORINT. 13. 5.
Charitas non praesumit malum.

TRIVER. SERM. 2. IN ESAIAM.
Si matres erga foetus tanta caritate afficiuntur, multo magis oportet nos erga proximum simili caritate affectos esse; nam spiritus nexus calidiores vehementioresque sunt, quam naturae.

PROVERB. 17. 9.
Qui cele le mesfait cerche amitié.

DELICTA OPERIT CHARITAS.
Pene e Christianae charitatis penu ductum mihi videtur dictum istud Senecae; Secrete amicos admone, lauda palam. Plerosque tamen homines in contrarium affici videmus, & ex animo dolemus. Laudant secrete, damnant palam; vix enim duos tresve homines simul colloquentes audias, quin statim recensendis aliorum vitiis operam locasse dixeris, ita strenue, in calumniae campum hunc Martium, ut ita dicam, descendunt. Rationem acute tangit D. Hieronymus, Malorum, inquit, solatium est, bonos carpere; dum peccantium multitudine putant culpam minui peccatorum. Agedum quisquis es, qui maledicendi hoc studium tibi insitum sentis, interroga conscientiam tuam, quid te moveat, verissimam viri pii sententiam (nec dubito) invenies. Vetus malum est; malus bonum malum esse vult, ut sit sui similis. Nolite iudicare, inquit benevolus Servator, & non iudicamini. Tribus modis pravum hoc iudicium instituitur, cum bonum alicuius factum in malam partem trahimus, cum malum in peius, cum dubium in deterius. Ah fuge! & Sapientem audi, in Prov. 4. 24. Plura vetat cartae angustia.

So ghy een vrient berispen wilt, doet sulcx heymelijck: 57 soo ghy een vrient prijsen wilt, doet sulcx int openbaer, seyter een heyden, 58 ende sulcx komt de Christelijcke sachtmoedicheyt al seer na by: dan 59 het meerendeel doet schier regelrecht het teghendeel. Prijsen sy yemandt, sy doen het in bysonder: 60 laken sy yemandt, sy doen't ten aenhooren schier van een yeder. Men hoort nauwelijck twee ofte dry menschen te samen spreken, of het schijnt datse haer selven 61 tot het ophalen van 62 eens anders ghebreken als verhuert 63 hebben, met soo vollen mondt 64 spreken sy daer van: De redene van dit 65 heeft den Oudtvader 66 Hieronymus seer wel bemerckt. 67 'tIs, seyt hy, den boosen een vermaeck den goeden een kladde na te werpen, 68 en (somen seyt) met haer slippen in d'asschen te sitten, 69 meynende dat, om de menichte der ghener die misdoen, hun misdaet kleynder is. 'tGaeter veeltijts so, de gene die quaet 70 zijn, wenschen dat de goede quaedt mochten werden, om datse 71 haers ghelijck 72 souden veel vinden. De koeye, alsse vuyl is slaet geerne haren steert rontsom, om de andere te maken, dat sy is. 73 Dese ghenegentheyt 74 spruyt uyt een quade wortel, en dient mitsdien 75 wel 76 uytgheroeyt te werden, ende in plaetse van de selve 77 de liefde des naesten gheplant. Oordeelt niet, op dat ghy niet gheoordeelt en wert, seyt onsen sachtmoedigen Salichmaker. 78 Dit verboden oordeel wert drysins 79 gevelt, als men't goede ten quaden duyt, als men 'tquade tot slimmer treckt, 80 alsmen twijfelachtighe 81 ten erchsten uytleydt. 82 Hebdy een Christelijck ghemoet, wacht van so te oordeelen, en liever laet in alle ghelegentheyt, 83 na den raed Salomons, 84 den lastermondt verre van u zijn. Prov. 4. 24.

Back to top ↑

Facsimile Images


20

21

22

23

24

25

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Curtius Curtius, Europaïsche Literatur, Exkurs XIX, 'Der Affe als Metapher', 522-523.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

An ape with her young

Back to top ↑

Comments

De eerste interpretatie die Cats geeft, is dat de liefde blind maakt; in de tweede ligt de nadruk op de vererving: de dochter wordt eens een vrouw zoals nu de moeder is. Het prozagedeelte voegt daar aan toe dat een jongeman niet alleen met iemand moet trouwen omdat degene op wie hij verliefd is er zo mooi uitziet, want dat is geen goede basis voor een huwelijk. Hij zal ook moeten letten op haar afkomst, op wat voor nakomelingen hij verwacht te zullen krijgen en op het maatschappelijke belang van het voorgenomen huwelijk.
Bij de derde uitleg spreekt Cats niet over de aardse, maar over de christelijke liefde, die de haat uitbant en vrede sticht. Vandaar dat hij binnen dit perspectief sympathiseert met het gedrag van de aap. Het thema van de christelijke zachtmoedigheid wordt toegelicht aan de hand van bijbelse uitspraken die de nadruk leggen op het verwerpelijke van de laster. Bij het beeld van de liefkozende moederaap verschuift zo de interpretatie van de blinde eigenliefde, naar de erfelijke invloed en ten slotte naar de caritas.
Of Cats hiermee afwijkt van andere uitleggingen in emblemen over apen die zijn verschenen vóór 1618, valt te bezien. De directe voorganger is misschien wel de sterk gelijkende aap met jong die Juan Francesco de Villava opneemt in zijn Empresas espirituales y morales uit 1613

Afbeelding 4.1
. Niet alleen de afbeelding, ook het onderschrift en de motti in het Latijn en Spaans komen dicht in de buurt van Cats' embleem. Onder 'Sic sua cuique placent' (Uit liefde voor het eigen) en 'Del amador de si proprio' (Zo houden zij van wat van zichzelf is) dicht De Villava:
Er is niemand die, als hij de gerimpelde aap ziet
die verliefd is op
haar zwarte kleintjes, niet lacht,
want hij begrijpt dat een pittiger, stralender
en mooier ding niet wordt voortgebracht,
en iemand die hierom lacht
in brandende eigenliefde niet inziet
dat, alhoewel ze niet mooi zijn
ook hij verliefd wordt op zijn eigen voortbrengselen. 108
Thematisch verwant zijn emblemen van apen in het werk van Guillaume de la Perrière, Sebastián de Covarrubias Orozco en Albertinus waar de moederaap uit blinde liefde haar jong in de omarming dooddrukt. 109 Een variant hierop, waarbij het doodgedrukte jong het lievelingetje is en een ander de liefkozing moet missen, komt voor bij Nicolas Reusner en Joachim Camerarius. 110
Bij Eduard de Dene gaat het verhaal een iets andere richting op. In De warachtighe fabulen der dieren is een overmatige aandacht voor één van de 'twee Schemijnckel ionghen' uiteindelijk noodlottig: de moeder koester het ene aapje, het andere verstoot ze. Met het in de watten gelegde, aanvankelijk onstuimige, aapje gaat het echter steeds slechter en het sterft. De Dene besluit zijn eerste onderschrift dan met de pedagogische regel: 'Zy doen groot quaet, ouders die bederven haer kinderen.' Op de prent houdt de moeder haar dode jong vast, het andere zit, triest ineengedoken, onder een boom

Afbeelding 4.2
. 111
Verhalen over de trots van moederaap op de schoonheid van haar kroost gaan terug op laat-klassieke fabels en bewerkingen ervan die vooral vanaf de elfde eeuw grote populariteit genoten. Bepalend voor de iconografie van deze uitzonderlijke liefde zijn met name geschriften van Solinus, Alexander Neckam, Vincentius van Beauvais en Sebastian Brant. 112
Aesopus vertelt over de moederaap die haar kleintje zo prachtig vond dat ze het instuurde voor een baby-verkiezing die Jupiter had georganiseerd voor de spruiten van alle dieren. Er ontstond grote hilariteit toen de aap er zelfs op stond dat haar kind de prijs zou krijgen. In de vele versies van het verhaal werd, indien men het nodig vond, de moedertrots uitgelegd als een universeel menselijk trekje. 113
Een overeenkomstig embleem verscheen in hetzelfde jaar als Cats' Silenus en is te vinden in Florentius Schoonhovius' Emblemata partim moralia etiam civilia. Een moederaap, die nu twee jongen omarmt, lacht vanuit een boom andere dieren uit vanwege hun uiterlijk. Ook volgens haar blinkt de apensoort uit in schoonheid: 'Suum cuique pulchrum' (Iedereen vindt het zijne prachtig), aldus het motto. Maar wat ze niet in de gaten heeft is dat ze zelf een bespottelijk kaal achterste heeft, waar de dieren onder haar met opgeheven snuit tegen aankijken

Afbeelding 4.3
. Opvallend is de combinatie van de aap en de uil die hier in dezelfde boom zitten; ook Cats noemt in het bijschrift de beide dieren in één versregel. 114
In latere edities van Cats' bundel is aan de prent een jager toegevoegd die de ene keer met een stok, de andere keer met pijl en boog zijn best doet een aap te pakken te krijgen. Terwijl elders de gevangen aap meer dan eens wordt uitgelegd als imago vanitatis, omdat hij staat voor de wereldse mens die zich zo bezighoudt met aardse geneugten dat de dood (de jager) hem weet te overmeesteren, verandert de uitleg bij Cats, ondanks de toevoeging van de jager niet. Tegen de achtergrond van de iconografische traditie van de aap is het samengaan van de ijdele en de gevangen aap geenszins verwonderlijk. 115
Later gebruikt Albert Flamen in zijn Devises et emblesmes d'amour, moralisez met als motto's 'Amari nocet' en 'Caresses nuisibles' nogmaals de afbeelding van een liefkozende apin. De voorstelling, die een zekere verwantschap vertoont met die van Cats, wordt geduid als beeld voor de mens, blind voor zijn wereldse staat

Afbeelding 4.4
. 116

Back to top ↑

Notes

1
Een uitdrukking. Vgl. 'Men vand noynt wit coolzac oft leelic lief' in: Lucas D'Heere, Den hof en boomgaerd der poësien. Gent 1565, 90. Deze variant, samen met andere, in Cats' Spiegel, I, 35, nr. XII (= ADW 1712, I, 498). Vgl. WNT VII, II, 5117, s.v. 'kolenzak' en vooral Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 412-416, nr. CCXIX.
2
O soete rasery : O wat een heerlijke, vermakelijke, dwaasheid. Vgl. voor de 'furor amoris' Cicero, Tusculanae disputationes, IV, XXXV (75).
3
voeghen : bepalen, of: plooien
4
Sim : aap. Vgl. Conrad Gesner, Thierbuch ... Zürich 1563, IIIr: 'Gegen seine jungen hat der aff vor anderen thieren ein sondere liebe'. Gesner ontleende deze uitspraak aan Plinius, Naturalis historia, VIII, LXXX (216): 'simiarum generi praecipua erga fetum adfectio.' Naar deze plaats verwees Erasmus in zijn Parabolae. Ed. Margolin [Erasmus, Parabolae], 286, r. 35; ed. Mynors 1978, 252, r. 28.
5
Venus kint : Cupido
6
selfs : zelf
7
Al ... selfs : Iedereen die verliefd is ziet enkel schoonheid
8
het lief : de geliefde
9
vlecken : gebreken
10
vuyl : tekortkomingen (vgl. WNT XXIII, 1226, II, 5)
11
stouten : overmoedigen, brutalen
12
vry : vrijmoedig
13
verheucht : vrolijk
14
de feyl : het gebrek, de fout (zowel m.b.t. karaktereigenschappen als lichaamsgebreken)
15
te trecken tot : te houden voor, te zien als (eigenlijk: te vertekenen). Vaenius had dit thema al eerder verwerkt in Amorum emblemata 1608, 206. Op de pictura loopt Cupido naast een vrouw die heowel ze een mooi kroontje draagt, wel een oog mist.
16
Zegswijze: Domme ouders hebben domme kinderen; ook wel: 'Van uilen komen uilen' (vgl. r. 1) en 'Uil van uil, blijft uil' ( WNT XVII, III, 49). Eén van Georg Stiernhielms (1598-1672) Öfwerskrifter, namelijk 'Afkomman är sitt upphof lik', schijnt ontleend te zijn aan dit gedicht. Zie: Den Hoed [Hoed, Cultuuraanraking], 15 onder verwijzing naar een studie van Gunnar Castrén.
17
broet : brengt voort. Over de aap die altijd een aap blijft, bestaan verschillende uitdrukkingen, zoals 'Simia est simia etsi aurea gestet insigna' (Een aap blijft een aap ook al draagt hij gouden sieraden), in Erasmus' Adagia, I, III, 66; en de Nederlandse versie: 'Al draagt een aap een gouden ring, hij is en blijft een lelijk ding' (Stoett, 31). Vgl. ook 'Wat van apen komt wil luizen' ( WNT I, suppl., 225).
18
Reeds in de oudheid gold de aap als het lelijkste van alle beesten. Cicero b.v. haalt in De natura deorum, I, 35 het volgende gezegde van Ennius aan: 'Simia, quam similis turpissima bestia, nobis!' (De aap, het lelijkste van alle beesten, hoe lijkt hij op ons!).
19
als : [anders] dan
20
onbelompe : lompe. De domheid en lompheid van de ezel zijn exemplarisch.
21
guylen : knollen, hier: ezels. Vgl. het spreekwoord: 'Wie als een ezel geboren is, zal als een ezel sterven' ( WNT III, II en III, 4329 en verder Stoett, 560).
22
soet ghewas : mooie, zoete, vruchten
23
ontrent : aan (gezien de context; vgl. WNT X, 653, II); of: rondom
24
een ... tronck : een niet veredelde boom. Vgl. de uitdrukking 'Zulk een (zo de) tronk, zulk een (zo het) jonk' voor kinderen die naar hun ouders aarden ( WNT XVII, II, 3223, C).
25
Uitdrukking: 'Zoals de ouden zongen, piepen de jongen' voor: wat de ouden deden, volgen de jongen na, of: de kinderen volgen het voorbeeld van hun ouders (Stoett, 1736). Adriaen Poirters volgde Cats op deze plaats na. Zie: Rombauts [Rombauts, Leven en werken Poirters], 192.
26
berecht : ingelicht
27
datje vryt : met wie je vrijt, verkering hebt
28
al ... mis : hoewel het niet altijd zo is (zie ook B.3, r. 3 )
29
wijf : vrouw, echtgenote. Cats geeft de laatste twee regels nogmaals in Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 43 (= ADW 1712, I, 562).
30
der selver : hun (nl. van de ouders)
31
uyterlijcke sieckten : waarneembare ziekten
32
Middelertijt : Intussen, met dat al.
33
recht : ten volle.
34
sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Zie ook r. 11. Over deze vorm: Weijnen, 49, § 51; en Hermkens en Van de Ketterij [Hermkens, Grammaticale interpretatie], 95, § 2.4.
35
wel : goed.
36
proper : fraai, lief.
37
gau : levendig.
38
een besneden tronitjen : een mooi gevormd gezichtje. Vgl. Ovidius, Remedia amoris, 713: 'Nec solam faciem, mores quoque confer et artes' (Let niet alleen op het gezicht [van je geliefde] maar ook op haar karakter en kwaliteiten) en Montaigne, Essais, III, V: 'Ik ken geen huwelijken die sneller in moeilijkheden raken en stranden dan die welke vanwege lichamelijke schoonheid of uit liefdesverlangen tot stand komen' (Ed. Villey [Montaigne, Essais], II, 850. Vert. De Graaff [Montaigne, Essays], 1001).
39
visevasen : kleinigheden
40
wit : doel
41
u eygen selfs : alleen u zelf
42
daer : terwijl
43
rechtschapen : deugdelijk, zoals het moet zijn
44
het gemene beste : de staat, samenleving
45
de welcke : die; verwijst naar de genoemde zaken die in een huwelijk aandacht verdienen
46
haer bescheyden deel : het hun toekomende deel
47
1 Petrus 4:8, 'Maar vooral hebt vurige liefde tot elkander; want de liefde zal menigte van zonden bedekken.' Vgl. ook Spreuken 10:12, De haat brengt twist teweeg, maar de liefde bedekt alle zonden.
48
haer maet : haar mannetje
49
in ... ghedronghen : er vreemd samengedrukt uitziet (vgl. WNT III, I, 18, 8)
50
de ... haet : Binnen de leer der lichaamsvochten werd verondersteld dat de gal invloed uitoefende op het karakter. De gal vormde de belangrijkste oorzaak van aanleg tot o.a. drift, wrok en haat, hartstochten die men als typisch beschouwde voor het cholerische temperament. 50
51
Vgl. A.S. Lyons en R.J. Petrucelli, Geschiedenis van de geneeskunde. Antwerpen etc. 1981; en N.G. Siraisi, Medieval and early renaissance medicine. An introduction to knowledge and practice. Chicago etc. 1990. Ripa geeft een citaat uit Sannazaro waarin eveneens sprake is van de (bittere) gal van de haat (1644, 350b). Zie voor zowel de tolerantere houding tegenover de aap vanaf de late middeleeuwen, die samenhangt met een verschuiving in het beeld van de zondige aap naar de gekke aap en de sympathiekere kijk op de psychologische en fysiologische kwaliteiten van het dier, als voor het verband tussen de aap en het sanguinische temperament: Janson [Janson, Apes], 239-259. Vgl. ook .
52
werckt : uitwerkt
53
voet den pays : bevordert de vrede. Deze betekenis gezien de tegenstelling binnen de versregel, de strekking van het gedicht en de embleemprent. Vgl. WNT XXII, 81, I, III, 16 en Ripa [Ripa, Iconologia], 528a.
54
het leppigh spreken : spreken met verachting
55
manghet : ontbreekt
56
ghedult : lijdzaamheid, verdraagzaamheid (vgl. WNT IV, 642). Vgl. ook Psalm 133 en 1 Corinthiërs 13:7.
57
heymelijck : op bedekte wijze en verborgen voor anderen (vgl. WNT VI, 475-476).
58
een heyden : Nl. Seneca, zie noot 19.
59
dan : maar.
60
in bysonder : afzonderlijk, individueel.
61
haer selven : zichzelf.
62
het ophalen van : het kwaadspreken over, de aandacht vestigen op ( WNT XI, 782, I, B, 3; en 787, II, A, 3).
63
als verhuert : alsof ze zich ervoor hebben laten inhuren.
64
met ... mondt : met zo'n volle overtuiging.
65
van dit : hiervan.
66
Oudtvader : kerkvader, zie noot 22.
67
wel bemerckt : goed beschouwd, opgemerkt.
68
een ... werpen : te beschuldigen, belasteren.
69
met ... sitten : kwaad [van hen] te spreken ( WNT II, 715 en WNT XIV, 1818).
70
quaet : slecht, verdorven.
71
om datse : opdat ze.
72
haers ghelijck : personen van hun eigen soort.
73
te maken, dat sy is : te maken wat ze zelf is, nl. vuil.
74
ghenegentheyt : neiging.
75
mitsdien : daarom.
76
wel : geheel en al.
77
de selve : verwijst naar quade wortel (en daarmee naar de genoemde afkeurenswaardige neiging).
78
Salichmaker : Christus, zie noot 23.
79
drysins : op drieërlei wijze.
80
tot slimmer treckt : nog erger maakt, duidt.
81
twijfelachtighe : kwesties waarover men kan twijfelen.
82
ten erchsten uytleydt : op de meest ongunstige manier interpreteert.
83
in alle ghelegentheyt : in alle omstandigheden, aangelegenheden ( WNT IV, 1111).
84
den raed Salomons : Zie noot 24.
85
Vgl. het spreekwoord: 'Simiarum pulcherrima deformis est' (De mooiste van de apen is nog steeds lelijk). Zie Margalits, 140 evenals de voorbeelden in Suringar, genoemd in de annotatie bij het motto van A.1.
86
Amours (de liefde, liefdesuitingen) is hier een abstract meervoud. De regel wordt aangehaald in 'Proverbes francois', bijgebonden in Meurier 1617, 259; en in Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 314. Vgl. 'Oncques ne fut belle prison [...]. Car oncques ne fut lait amy, Ne, pareillement, laide amye', Woodrow Hassell 1982, 35 en 209. Zie ook de voorbeelden in Suringar (waarnaar wordt verwezen bij het motto van A.1 ). Het eerste deel van het spreekwoord ook in Vaenius' Amorum emblemata 1608, 206 .
Vgl. voor dit Franse gedicht ook Langlois Langlois, Discours, 34v: '[...] Le singe, qui repute ses petits laiderons les plus beaux de tous autres animaux, & tels mignons se trouvent sans competiteurs.'
87
Vgl. de vertaling van Van de Laar Horatius, Satiren en Brieven, 21. Het lijkt erop dat Horatius niet op bepaalde personen doelde, al zijn er verschillende Balbinussen. PRE II, 2818, zette achter dit Horatius-citaat, na Hagna: 'Irgend eine libertine'. F. Villeneuve tekende aan in zijn ed. Satires. Paris 1932, 52: 'Personnages inconnus'. Cats gaf dit citaat, dat ook werd aangehaald door Langius (98 B), in eenzelfde verband nogmaals in Spiegel 1632, I, 35. Het is tevens opgenomen in Erasmus' Adagia, I, II, 15. Zie: Collected works. Adages Ii1 to Iv20. Ed. R.A.B. Mynors. Toronto etc. 1982, 159, r. 48-53.
88
Zie voor deze uitdrukking: Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 334-336, nr. CLXXXII; en Margalits, 200. Zij wordt reeds aangehaald in het bijbelboek Ezechiël 16:44.
89
Het eerste deel: Meurier Meurier, Trésoir, 199; Proverbia I, 198 en 254; Le Roux 1859, II, 422. Het tweede motto Meurier Meurier, Trésoir, 57, 77 en 120; Le Roux 1859, I, 232 en 268; Woodrow Hassell Woodrow Hassell, Middel French Proverbs, 163-164. Cats vermeldt de uitdrukking nogmaals in Spiegel 1632, I, 11 én Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 4 (= ADW 1712, I, 489, en 550). Wij hebben de zegswijze: afkomst verloochent zich niet. De vergelijking 'zo ... zo' en 'zulke ... zulke' komt bijzonder vaak voor in de spreekwoordenliteratuur: zie Koning Koning, Spreekwoorden als bouwstenen, 101.
90
Men zou eerder 'mère' verwachten (vgl. B.1 en B.2 ).
91
Vgl. de vertaling van d'Hane-Scheltema 1984, 177-178.
92
Vgl. Euripides' Andromache. Ed. J.C. Kamerbeek. Derde druk. Leiden 1973, 51: 'De in haar gelegde kiem der moederlijke schande komt ook bij de dochters tot ontplooiing.'
93
Seneca, Hippolytus (Phaedra), 907-908. Cats heeft invisam, Seneca 'primam'.
94
Misschien een toespeling op Aristoteles, Politica, I, III, 22 (1258a36): 'Φ?σεως γ?ρ ?στιν ?ργον τροφ?ν τ? γεννηϑ?ντι παρ?χειν? παντ? γ?ρ, ?ξ ο? γ?νεται, τροφ? τ? λειπ?μεν?ν ?στιν' (Het is het werk van de natuur in de voeding van hun kinderen te voorzien, aangezien elk schepsel dát als voeding heeft wat overblijft van het wezen waarvan het afstamt). Vgl. ook Seneca, De beneficiis, III, XXIX, 3.
95
Vgl. Terentius, Eunuchus, 143: 'ad virginem animum adiecit'.
96
Mogelijk een verwijzing naar Aristoteles, Ethica Nicomachea, I, X, 4-5 (1100a), een plaats waarop ook Montaigne doelde: 'Aristoteles [...] vraagt zich naar aanleiding van Solons uitspraak dat niemand vóór zijn dood een gelukkig mens genoemd mag worden, af of zelfs iemand die ordentelijk geleefd heeft en gestorven is, wel gelukkig genoemd kan worden indien zijn reputatie na zijn dood te lijden heeft of zijn nageslacht er ellendig aan toe is.' In: Essais ('Nos affections s'emportent au dela de nous'), I, III. Ed. Villey Montaigne, Essais, 17. Vert. De Graaff Montaigne, Essays, 31. Vgl. ook Homerus, Ilias, VI, 208: '[...] geen schande aan te doen aan mijn voorvaderlijk geslacht'. Vert. Schwartz Homer, Ilias en Odyssee, 95.
97
Zie hiervoor B.4.c.
98
Een van de plaatsen waar Cats in het prozadeel een opmaat geeft voor de citaten. Hij verwacht kennelijk dat de lezer van het embleem de citaten (opnieuw) ná het proza bekijkt. Een dergelijke toespreking tot de lezer is ook te vinden bij Montaigne aan het eind van Essais, III, IV: 'Oyez ...' (Hoor toe hoe ...), waarop een citaat volgt. Ed. Villey Montaigne, Essais, II, 839.
99
Vgl. het motto boven C.1, afkomstig uit 1 Petrus 4:8, 'charitas operit multitudinem peccatorum.' Voor het woord 'delicta' op deze bijbelplaats verwees Polus ( Polus, Synopsis, V, kol. 1531) naar Estius. Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 422 (V, XLV), nr. 636 haalde het motto aan o.v.n. Cats.
100
De Vulgaat en Tremellius hebben 'cogitat' in plaats van praesumit. De betekenis blijft hetzelfde.
101
Opera omnia, I. Basel 1547, 808 B. In deze ed. niet foetus, proximum simili caritate en nexus calidiores, maar 'foetus suos', 'vestram charitatem similiter' en 'nixus flagrantiores'. Cats heeft dit citaat ontleend aan Langius (203 B), die overigens wel de goede herkomst geeft. De foutieve overname laat zich als volgt verklaren: direct boven de aanhaling staat bij Langius, in cursiva, 'Thriveri' en Cats verruilt de eveneens gecursiveerde naam van de kerkvader per abuis voor deze naam.
102
Het citaat komt voor in het pseudo-senecaanse De moribus (Ed. Basel 1515, 633), thans toegeschreven aan Publilius Syrus, en bekend onder de titel Sententiae. Zie ed. Nisard Nisard, Oeuvres, 805. Ook aangehaald door Langius (75 B). Voor vergelijkbare uitspraken bij Seneca: De beneficiis, II, IX en De ira, II, XXIX, 4.
103
De zegswijze operam locasse komt ook voor in Plautus, Trinummus, 843-844.
104
Vgl. voor het 'campus calumniis': Apuleius, Apologia, LV, 1.
105
Hieronymus, Epistulae, LIV, 13 (290). In: Opera omnia, I. Paris 1845, 557 ( PL XXII).
106
Mattheus 7:1; vgl. Lucas 6:37.
107
Salomo in Spreuken 4:24, 'Doe de verkeerheid des monds van u weg, en doe de verdraaidheid der lippen verre van u.'
108
Ed. Baeza 1613, II, 45, nr. 23. Met dank aan S. Herpoel te Utrecht en H.T.M. van Vliet te Wijk bij Duurstede voor hun hulp bij de vertaling. Vgl. ook voor een andere overeenkomst met deze Spaanse embleembundel.
109
Le theatre des bons engins. Paris 1539, nr. 47; Emblemas morales. Madrid 1610, II, nr. 87; en Albertinus, Hirnschleiffer (1618), ed. Larsen 1977, 267-271, nr. 33. Zie verder ook Claude Paradin, Devises héroïques. Lyon 1557, 226 (in de Nederlandse uitgave: Princeliicke deviisen. Ed. Leiden 1615, 350-351, nr. CLVI); Giulio Cesare Capaccio, Delle imprese trattato. Napoli 1592, II, 67v; Johannes David, Christeliicken waerseggher. Antwerpen 1603, 158, nr. XLIX; en Johannes David, Duodecim specula deum. Antwerpen 1610, 40-41, nr. IV. Schwendemann Schwendemann, Probleme humanistischer Moralistik, 97-98 verwees voor het motief naar Horapollo.
Omdat een aap soms uit hartstochtelijke liefde haar jongen dooddrukt, verstaat men tot op heden in figuurlijke zin onder apeliefde, een onverstandige dwaze liefde, vooral de blinde liefde van de ouders die hun kind meer kwaad doet dan goed (Stoett, 89). Cats noemde het motief in zijn Spiegel ( ADW 1712, I, 550):
Een aep, uyt al te grooten min,
Die perst haer jonck de lenden in.
L. Dittrich gaf naar aanleiding van het feitelijke gedrag van een aap enkele overwegingen over hoe het verhaal in omloop kan zijn gebracht. Zie: 'Emblematische Weisheit und naturwissenschaftliche Realität.' In: Jahrbuch für internationale Germanistik 13, Heft 2 (1981), 36-60, i.h.b. 42-43.
110
Resp. Emblemata. Frankfurt 1581, II, nr. XII; en Symbolorum et emblematum ex animalibus quadrupedibus. Nürnberg 1595, nr. LXXVII. Vgl. Emblemata 1967, 428-430.
111
Ed. Brugge 1567, 172. Ook Joost van den Vondel die deze fabels bewerkte, spreekt in zijn Vorsteliicke warande der dieren 1617, nr. 5 over de 'zotte' opvoeding die sommige ouders aan de dag leggen. Zie voor de verschillende Aesopus-uitgaven waarin het verhaal verder voorkomt: Küster 1970, II, 297.
112
Janson Janson, Apes, i.h.b. 15, 24, 35, 41, 62 en 230.
113
Solinus gaf bovendien een specifiek zoölogische verklaring. Janson (1952, 62, noot 54) traceerde het motief door de tijden heen. Van hetzelfde verhaal bestaan ook versies van andere 'lelijke' beesten, zoals de uil (vgl. in dit verband B.1, r. 1 ).
114
Ed. Gouda 1618, 181, nr. LXI. Zie ook de vorige noot. Het motto komt voor in Erasmus, De rerum copia libri II. In: Opera omnia. Ed. Clericus, 1703, I, 101 A; en als adagium ( Adagia, I, II, 15; vgl. Nolde Nolde, Whitney’ A choice of emblems, 217). Het onderschrift van Schoonhovius zet als volgt in:
En ut Simia parvulos catellos
Praefert omnibus, omniumque formas
Deridet, neque se videt misella
Nudam podice, clunibusque calvam [...]
Kijk hoe de aap zijn kleine jongen
boven iedereen stelt, ieders schoonheid
uitlacht; en de ongelukkige ziet niet dat hij
een ontbloot achterste en kale billen heeft.
Het motief komt verder ook voor bij Barthélemy Aneau, Picta poesis. Lyon 1552. Vgl. Emblemata 1967, 432. De platen uit Schoonhovius werden opnieuw gebruikt door Van Zevecote in 1626 (Landwehr Landwehr, Emblem and Fable Books, 297, nr. 908). Vgl. de uitdrukking 'Ziende blind zijn' voor willens en wetens blind zijn voor iets, of ook iets wat duidelijk zichtbaar is, niet zien, evenals het verwante 'Wat baat kaars of bril, als de uil niet zien en wil' (Stoett, 27, 2651).
115
Vgl. Janson Janson, Apes, 212-213, afb. III-b en 65, noot 95.
116
Ed. Paris 1672, 126, nr. XXXII.