← Content: PreviousContent: Next →

Ut capias, capiare prius. [18]


beeld018

Back to top ↑
104 ↓

Ut capias, capiare prius.
Et patet ingressus, nec deficit ardor edendi,
Nec latet, ad praedam quae via monstret iter.
Ecquid agam? recto si tramite ducar in escam,
Tristia me duro carcere vincla manent:
Sed mea libertas antro non clauditur uno,
Non ego captivus, sed satur esse velim.
Plura locuturo vox haec mihi verberat aures:
Si cepisse iuvat, fac capiare prius.

105 ↓
Vast, of weest vast.
Hoe comt de slimme gast, hoe comt de snoeper loeren
Om my tot sijnen roof in haesten wech te voeren!
Hoe comt de lincker hier, en seyt, hy is mijn vrient!
Ick weet dat hy my lieft, maer niet ghelijc het dient.
Gheen rat en eter speck, al isset haer verlangen,
Of moet haer inde val te voren laten vangen:
Wie hier yet anders meent, die heeftet qualijc veur;
Ghy sooje mint, en meent, clopt voor de rechte deur.
Hebi' in den sin,
Oprechte min,
Soo komt hier in
  Men sal u hooren:
Maer steeckt uw' pin
Ghelijck een spin
Tot quaet begin
  Soeckt vuyle slooren.
Ick weet den treck
En 'tloos besteck
Van uw' ghebreck,
  Ick ken uw' stenen:
Die speelt de geck
En krijght den beck
Niet aen het speck,
  Dus wandelt henen.


Pris dois estre, devant repaistre.
Si tu veus, compagnon, qu'on ouvre a toy la porte,
Il te sera besoing hurter d'un' autre sorte:
Va t'en au droict costé, nul est d'ailleurs admis:
Nul mange icy du lard, qui ne veut estre pris.
2. REG. 13. 10.
Dixit Ammon ad Thamar; veni, cuba mecum, mea soror; quae respondit ei, noli frater mi, noli opprimere me; neque enim hoc fas est in Israel: Noli facere stultitiam hanc; sed potius loquere ad regem, & non negabit me tibi.

CYPRE. TRACT. DE SPONSAL.
Optime apud Heliodorum Chariclea Theagenem monet ut a virgine sua abstineat, quoad ei nupta sit & palam in nuptiis tradita, his verbis: φε?δου δε κα? το?τε, ? 'γαϑε, και φ?λατε νομ?μ? γ?μ? τ?ν σ?ν παρϑ?νον μηδε καϑ' ?πνους συγγ?νου.


Who seekes his love to take and winne
Must taken be if hee enter in.
What now Iack Sauce, why come you here, in this dishonest sorte,
Thinke you myne honestie t'abuse, and then with mee to sporte?
You mee affect, I knowe it well, but not as I require,
In vaine a back-doore you doe seeke, in vaine is youre desire.
The rat for bacon though hee longes, for-beares thereof to eate:
Unlesse before as captive hee, be taken by a cheate.
Who other wayes attemps, may misse, for as I said before,
In honest sorte who seeks to speede, must knock at the right dore.

[106] ↓
Die noten wil smaken, die moetse kraken. 1
Ghy siet het lecker aes, en dreychtet mette tanden, 2
Ghy wout wel aen het spec, maer geensins inde banden;
Dus blijfje buyten schoots, en gheeft u nimmer bloot 3
Maer sonder groot ghevaer, en worter niemant groot;
Gheen kooren sonder hayr, gheen noot is sonder schellen, 4 5
Men siet, wie rosen pluckt dat hem de prickels quellen; 6
Al wie becomen wilt dat hy van herten wou,
Wat staet hy slecht en siet? de hant moet uyt de mou. 7 8

Aude aliquid.
Esca quidem placeat, sed te metus arcet ab esca,
Nempe latent blandis vincla propinqua cibis:
Quid te vincla fugant? quid carceris impedit horror?
Quem labor absterret, praemia nulla manent.
Grana latent paleis, dura nuce nucleus haeret;
Et rosa tangenti punget acuta manum.
Qui facinus forti memorabile pectore versat,
Audeat; ille nihil, qui nihil audet, habet.

Jamais paresse, ne fit proüesse.
Le rat voyant le lard, souhaite de le prendre,
Mais toutefois pourtant captif ne s'y veut rendre.
Nul homme vient au bout de son contentement,
Qui n'a premier souffert du mal & du tourment.
CLAUDIAN. IN NUP.
Non quisquam fruitur veris honoribus,
Hyblaeos latebris nec spoliat favos,
Si fronti caveat, si timeat rubos:
Armat spina rosas, mella tegunt apes.

PLAUT.
Qui e nuce nucleum esse vult, nucem frangat oportet.

[107] ↓
AUDE ALIQUID.
Est quoddam genus hominum adeo timidae inertisque desidiae, ut, etiamsi rerum bonarum spem affulgentem satis conspicue videant, nihilominus tamen, nescio quid mali praesagientes, ad omnia suspiciosi ac timidi manum operi admovere nunquam ausint. Proprium certe ignaviae est, periculorum praetextu segne otium velare: vidit id, & lepide expressit hebraeus sapiens; Prov. 22. 13. Leo in triviis grassatur, inquit otiosus, vereor ne me devoret. O fungos! manus cum Minerva movenda est: dii facientem adiuvant. Semper aliquid fortunae permittendum est, ait ille, quoties ad praeclaras actiones accingimur: frustra putamus nihil agenti in sinum devolaturam victoriam, aut fortunam esse. Non votis, neque suppliciis muliebribus auxilia Deorum parantur; vigilando, agendo prospere omnia cedent; Deos omnia laboribus vendere, monet proverbium. Difficultas aut eventus anceps te terret?
Audentes fortuna iuvat, timidosque repellit
ait ille: & ut omnis aer aquilae penetrabilis est, sic difficultas forti.

Men vint menschen van soo weynich bedrijfs, 9 en luyen aert, dat de selve (hoe wel merckelijck 10 voordeel voor handen siende, evenwel achter ghehouden werdende door, 'ken weet niet wat ghevaer dat sy haer inbeelden) de handt aen den ploech niet en derven slaen. 11 't Is vanden ouden herkomen 12 altijts geweest een rechte 13 eyghenschap van alle slap gesoutene, 14 haer vatsicheydt 15 met een deckmantel van ghevaer te bekleeden, ghelijck al in sijnen tijdt ghesien, ende aerdichlijck uytghedruckt heeft de wijse-man 16 in sijn spreucken, Proverb. 22. 13. De luye spreeckt, daer is een leeuwe buyten, ick mochte verworght 17 worden op der straten. 18 Wech met dese soet-voetighe sachte-boters. 19 Niemandt en kan yet bysonders uytrechten, sonder in eenighen deele sich het ghevaer t'onderwerpen. Yeder helpe sich selven, so helpt hem God. 20 'tIs niet te dencken dat yemandt, sonder yet daer voor te doen, seghen ende gheluck in den schoot sullen komen nederstorten. Niet met bloot 21 wenschen, of vrouwelijck ghekerm, maer met dapper in de weer te zijn, verkrijghtmen de Goddelijcke hulpe, in het uytvoeren van treffelijcke 22 saecken. 'tIs van oudts een seghwoort 23 by de Griecken, dat by Godt alle dingh om arbeydt te koopen is. 24 Hem die het goede soeckt, wedervaert wat goets, seyt Salomon. Prov. 11. 2. 25 Wat maeckt u vertsaecht 26 de moeyelijckheyt ende onsekere uytkomste van u voornemen?
Die kloeck van moed' is, volcht gheluck;
Een swaer-hooft 27 blijft altijt in druck,
Seght den ouden Poet: 28 Daer en is geen lucht die den Arent niet en doordringht, gheen swaricheyt daer den dapperen niet door en komt.

108 ↓
2. TIMO. 2. 5.
Gheen verblyden, als naer het lyden. 29
De rat loert op het speck, en wenscht het met verlangen,
Maer blijft doch uyt de val om niet te zijn gevangen,
Sy name wel het aes dat zy voor ooghen siet, 30
Maer vreest het ongemack, want dat en wilse niet.
Een yder wenscht in vreucht, hier na te mogen leven,
Doch op den engen wegh en wil hem niemant geven; 31
Maer sonder diep gevaer, en sonder groote pijn,
En kan noyt eenich mensch in rechte vreuchde zijn. 32

Ni patiaris, non potieris.
Esca quidem placeat, sed proxima vincula muri,
Si caveam subeat, triste minantur iter.
Ergo stat, & praeda tuto parat ore potiri;
At miser impranso musculus ore gemit.
Optat homo velletque thoris accumbere divum,
Difficili sursum sed piget ire via.
Quid salebras, quid vincla times? moriatur oportet
Dum vivit, moriens vivere si quis amat.

MARC. 8. 34.
Quiconque veut venir apres moy qu'il renonce a soy mesme & charge sa croix sur soy & me suive.
Chacun desire es cieux heureusement a vivre,
Ains du chemin estroit la route ne veut suivre,
En vain doncq, o soury, esperes tu du lart,
Puis que de la prison ne veux aussi ta part.
2. TIMOTH. 2. 5.
Qui certat non coronabitur nisi qui legitime certaverit, primum laborantem agricolam oportet de fructibus percipere.

BERNARD. IN QUOD. SERM.
In hoc mundo, quasi in campo certaminis, positi sumus: qui hic dolores, aut plagas, aut tribulationes non suscepit, in futuro inglorius apparebit.

109 ↓
NI PATIARIS, NON POTIERIS.
Nunquam eximium quid facili negotio quis adipiscitur; scientiam laboribus, honores periculis Deum vendere, & difficilia plerumque esse, quae pulchra sunt, monet vetustum, ac venustum adagium: & ut Plato censet, id quod facile est, id magnis ac singularibus rebus minime numerandum est. Quanto utique res melior, ac magis excellens, tanto impensius in adquisitione illius illaborandum est. Quid ergo? Christum sperare ausi sumus, & in ipso summum bonum, laborem autem ac aerumnas subire detrectamus? Acuit in multis adipiscendi cupiditatem obtinendi difficultas, quidni & hic? montes superamus, rupes pervadimus, valles transsilimus, ut feras aliquot, sese mutuo insequentes, videamus:
... Manet sub iove frigido
Venator tenerae coniugis immemor
Maximilianum Caesarem tanto ardore feram in venatione insecutum memorant, ut currendo rupem ascenderit, unde postea, nisi ab accolis adiutus, descendere non potuerit.
Ut corpus valeat ferrum patiemur, & ignes
ferimus secari nos, ac uri, ut miseram hanc vitam paululum protrahamus; & aeternae foelicitatis praemium, ullo dolorum genere redimere ambigimus?

Selden bekomt yemant uytnemende dingen sonder groote moeyte: God verkoopt wetenschap voor arbeyt, 33 eere voor ghevaer, en al wat yet bysonders is heeft altijdt sijn moeyelijckheydt, 34 seydt het oude spreeckwoordt: En hierom meynt Plato, 35 dat ghemackelijcke dingen selden yet voortreffelijcx in haer 36 hebben. Het welcke also zijnde, waerom sullen wy ons dan voor laten staen, 37 dat wy Christum sullen gewinnen, ende in hem het opperste goet, ende dat als op ons gemack, en sonder slach of stoot? In veel dinghen werden wy opghescherpt, 38 om yet des te vierigher te begeeren, alleenlijck om dattet qualijcken te becomen is, waerom en zijn wy, ten aensiene van den Christelijcken wandel, mede niet soo gheneghen.
Een wey-man 39 op de jaght ghesint,
En denckt niet eens om wijf of kint. 40
Men schrijft, dat keyser Maximiliaen op een tijt, met sulcken viericheyt een wilt na jaeghde, dat hy in't vervolgh van't selve, 41 sich eyndelijck vont op een hooghe ende steyle rotze, vande welcke hy, eyndelijck tot sijn selven ghekomen zijnde, gheen middel en sach om af te geraken. 42
Den mensch ontsiet noch vyer noch sweert. 43
Om hier te blijven op der eert,
Men saeght hem af sijn been en hant,
Sijn aders werden toeghebrant,
Men giet hem vuyle drancken in,
Vergifticht met een slang of spin;
Wat druck, wat kruys, wat teghenspoet,
Sal dan verschricken ons ghemoet,
Wanneer men in sijn herte prent,
Dat hoochste goet, dat niet en ent? 44

Back to top ↑

Facsimile Images


104

105

[106]

[107]

108

109

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Koopmans Koopmans, Cats’ Sinne- en minnebeelden, 48.
  2. Klijn Klijn, Ratten, muizen en mensen, 48-49.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A rat looking at the bait in a trap

Back to top ↑

Comments

In het eerste Nederlandse gedicht voert Cats het meisje sprekend in. Hoewel zij voor de vrijer precies is wat hij begeert -zoals de uitdrukking zegt: een spekje voor zijn bekje- voelt zij er niets voor hem zo vrijblijvend zijn gang te laten gaan. Alle kwalificaties van de rat zijn ook van toepassing op deze jongeman: hij is een slimme gast, een snoeper en een gemene bedrieger. Een dergelijke, niet erkende vrijer, werd niet voor niets aangeduid met spekdief. 68
In de Latijnse en Franse verzen verschuift het perspectief naar de rat. Zowel het beestje als de jongeman snakken naar verzadiging maar beseffen ook dat inlossing tot gevangenschap zal leiden. De strekking is dat als je een vrijster echt wilt hebben, je aan de goede deur moet kloppen, dat wil zeggen de eerbare weg moet bewandelen en dat kan er maar één zijn, namelijk het huwelijk. Zoals het gezegde luidde: 'Eerbare luyden kloppen niet van achteren'. 69 De heersende sexuele moraal was dat een jongeling zich vóór het huwelijk diende te onthouden en de coïtus pas na de huwelijkssluiting geoorloofd was. In de liefdeslyriek en met name de bruiloftspoëzie van de zeventiende eeuw treft men dit thema meer dan eens aan.
In het tweede gedicht (A.1.b) is het begeerlijke spek vervangen door een meisje. De sexuele beelden worden, zo lijkt het, nadrukkelijker aangezet: de uitnodiging binnen te komen en het spek aan de bek te krijgen, zijn slechts voor één uitleg vatbaar. 70 Een dergelijk belust beestje was al eerder in verband gebracht met de wellust. In één van zijn voorstellingen van de Ledigheid, geeft Cesare Ripa als voorbeeld een oude man af te beelden met in zijn hand een Ovaal in een gulden veld. Daarop zou dan een rat geschilderd kunnen worden met het opschrift 'Inquieta voluptas, of ongeruste [= onrustige] wellust.' 71
Cats zegt in zijn tweede uitleg een aantal malen hetzelfde, maar hij doet dat in verschillende bewoordingen. Wie iets wil bereiken of voordeel wil behalen, zal er moeite voor moeten doen, want zonder inspanning blijft beloning uit. En iemand die zijn ledigheid verbergt, omdat hij doet voorkomen dat handelen gevaarlijk zou zijn, is een lafaard. De boodschap is dat je met durf en dapperheid elke moeilijkheid overwint. De derde toepassing ligt direct in het verlengde van deze tweede. Analoog geformuleerd: wie vreugde wil, zal ook leed moeten verduren en tot twee keer toe wordt om dit te benadrukken uit 2 Timotheus 2:5-6 geciteerd. Via de eveneens bijbelse verwijzing naar de smalle weg komt Cats uit op de paradoxale pointe aan het eind van het Latijnse gedicht: Als iemand wil leven terwijl hij sterft, moet hij sterven terwijl hij leeft. Niets mag de mens daarom in de weg staan wanneer de eeuwige gelukzaligheid in het verschiet ligt.
Dit embleem vormt in zekere zin een pendant van . Daar is het knaagdier gevangen, hier durft het zich niet te laten vangen, en zo valt het beestje in beide gevallen ten prooi aan de emblematicus die het voor zijn moralisatie daarheen lokt waar hij wil.
In drie latere edities van Roemer Visschers Sinnepoppen, alle gedrukt in Amsterdam, is onder het motto 'Om 't zobere kosje' een prent opgenomen die in verband gebracht kan worden met die bij Cats. De val is het type van embleemprent XII, maar het beestje is (nog) niet gevangen; in plaats van aan de achterkant loert het via de voorkant naar het aas

Afbeelding 18.1
. In de bijschriften van Visschers dochter Anna, wordt de positie van de muis vergeleken met hen die acrobatische toeren verrichten:
Deze Zinnepop eygen ick de Koort-dansers en Buytelaers toe, die met zorgelijcke sprongen, en ghevaerlijck buyghen van hun leden, niet als de sobere kost verdienen, want zelden zietmen zulck volck oudt of rijck werden.
Er is nog een tweede onderschrift, dat dichter in de buurt komt van de uitleg van Cats en van een vroeger embleem van Roemer Visscher zelf

Afbeelding 12.5
:
Die schoon al duyzentmaal, ja meer ontkomt de val,
En isser noch niet deur, want eens betaelt het al. 72
Interessant is dat in deze uitgaven een apart afdelinkje aan het eind voorkomt onder de titel 'Minne-poppen'. De edities verschenen in 1669 bij Johannes van Ravesteyn, in 1678 bij Sander Wybrantz en Andries Vink, en de derde zonder opgave van jaar bij Willem Iansz Blaeu.
Een navolging van Cats' prent is onder het motto 'Coeur trompeur' opgenomen in de bundel Openhertighe herten, met prenten van Jan van de Velde II. Bovenop de val, die voor de gelegenheid iets is verlengd, balanceert een hart, met in het verschiet een uitzicht op een straatje

Afbeelding 18.2
. Het onderschrift luidt:
Pour attrapper le monde ie suis industrieux
Qui prevoit mes finesses a bon sens et bon ijeux.
Van de bundel bestaat zowel een Franse als een Nederlandse versie, die eraan voorafging. De laatste, waarschijnlijk uitgegeven op initiatief van Crispijn de Passe de Oude, heeft als onderschrift:
Van Harten geerne, als de Muys ick snoepen wou,
Ten waar ick vreesden siet [lees: niet], te comen int benou.
Mijn Hart is seer geneyght, om altemet te snoepen
Met die, als een dief, die luyd' in een Peerd-stal roepen:
Veranderingh van spijs, verweckt den hongher snel,
En een gestolen brock, die smaackt te wonder wel:
Dit soud' ick dickmaals doen, doch sorgh voor een benouwen
En quam daar dan wat af, dat mocht my namaals rouwen. 73

Back to top ↑

Notes

1
Het tweede gedeelte verwijst naar de uitdrukking 'een harde noot kraken', voor: een moeilijkheid doorstaan of een onaangenaamheid ondervinden (Stoett, 1648; WNT VIII, 74 en WNT IX, 2138-39). Vgl. B.4.b.
2
dreychtet : bedreigt het
3
buyten schoots : buiten schot
4
hayr : aar, het bovenste, stekelige deel van de (koren)halm ( WNT I, 531; WNT VII, 5626, s.v. 'korenaar')
5
schellen : doppen
6
prickels : doornen
7
Wat ... siet? : Wat staat hij enkel maar te kijken?
8
de ... mou : er moet flink aangepakt worden (Stoett, 1563)
9
bedrijfs : werkzaamheid, inspanning
10
merckelijck : evident, aanmerkelijk
11
de ... slaen : niet aan het werk kunnen gaan, m.a.w. lui blijven zitten ( WNT V, 1785, dp); vgl. Lucas 9:62 en Plato, Leges, VI, 751 E. Harrebomée verwijst voor de combinatie met slaan naar Sartorius, en geeft bovendien: 'Hand aan den ploeg, zoo zal 't God vorderen': I, 241; en III, 198-199; deze zegswijze haalt Cats ook aan in zijn Spiegel 1632, II, 20 én 54 (= ADW 1712, I, 573 en 584). Zie ook embleem XLV.B.6.
12
vanden ouden herkomen : vanaf het begin
13
rechte : typische
14
slap gesoutene : mensen zonder pit
15
vatsicheydt : slapheid, luiheid
16
wyse-man : Salomo
17
verworght : gedood, verslonden
18
De ... straten : Zie noot 13.
19
soet-voetighe sachte-boters : zoetsappige slappelingen, helden op sokken
20
Yeder ... God Geuzen-liedboek : ook in H.L. Spieghel, Byspraax Almanack (1606). Zie: Hertspieghel. Ed. P. Vlaming. Amsterdam 1723, 299. Het citaat herinnert ook aan het begin van een van de liederen in het :
21
bloot : eenvoudig, louter
22
treffelijcke : belangrijke
23
seghwoort : spreekwoord
24
by ... is : Het WNT I, 582 geeft: 'Voor arbeid verkoopen de goden ons alle aardsche goederen', evenals 'Alles hebben de goden aan de stervelingen voor tijd en arbeid te koop gegeven', een vertaling uit het Grieks (zie noot 18 ). Zie ook C.6. Vgl. verder Johan de Brune, Nieuwe wyn in oude le'er-zacken. Middelburg 1636, 135:
25
Prov. 11. 2 : Bedoeld is Spreuken 11:27 in de Deux-aesbijbel: 'Wie het goede soeckt, dien wedervaert wat goets'.
26
maeckt u vertsaecht : maakt u bang, boesemt u vrees in
27
swaer-hooft : tobber. Ripa stelt de 'swaerhoofdigheyt' gelijk aan de melancholie (1644, 269b).
28
den ouden Poet : Vgl. noot 18.
29
Zie hiervoor C.4.a.
30
name : zou wel willen nemen
31
op den engen wegh : Vgl. Mattheus 7:14 (in de Deux-aes), '[...] De poorte is enghe, ende de wech is smal, die tot den leven leyt, ende weynich zijnder die hem vinden'; vgl. ook Lucas 13:24.
32
rechte : ware
33
God ... arbeyt : Zie B.6, r. 17-18.
34
Selden ... moeyelijckheydt : Vgl. J.J. Starter, Friesche lust-hof. Amsterdam 1621, 80:
35
Plato : Zie noot 21.
36
haer : zich
37
voor laten staen : inbeelden ( WNT XXII, 445, 5)
38
opghescherpt : aangezet
39
wey-man : jager
40
Een ... kint : Bewerking van het Horatius-citaat, zie noot 22.
41
in't ... selve : bij het achtervolgen van dit wild
42
Men ... geraken : Zie noot 23.
43
: Deze eerste regel is een toespeling op Ovidius, zie noot 24.
44
ent : eindigt
45
Andreas Capellanus spreekt in zijn De amore, I, III, 1 over de etymologie van 'hamus' (haak) en 'amare' (liefhebben): 'Dicitur autem amor ab amo verbo, quod significat capere vel capi. Nam qui amat captus est cupidinis vinculis aliumque desiderat suo capere hamo' (Amor is afgeleid van het werkwoord amare, dat vangen of gevangen worden betekent, want de minnaar is gevangen in boeien van verlangen en hunkert ernaar een ander aan de haak te slaan). Zie: On love. Ed. P.G. Walsh. London 1982, 36-37. Ook Porteman 1983, 199 verwees naar Capellanus in verband met embleem XXIX van P.C. Hooft. De, overigens onjuiste, etymologische verklaring is afkomstig van Isidorus Hispalensis ( Liber ethymologiarum, X. Ed. Basel 1489, fol. LIIr).
46
Gezien de verandering van het lettertype, is dit misschien een citaat. Vgl. voor de strekking Ovidius, Ars amatoria, I, 669-670:
Oscula qui sumpsit, si non et cetera sumet,
Haec quoque, quae data sunt, perdere dignus erit.
In de vertaling van De Laet s.a., 59: 'Wie kusjes afsnoept en niet verder gaat, verdient alles te verliezen wat hij tot nu toe heeft verkregen.'
47
In de Vulgaat krijgen de boeken 1 en 2 Samuël de aanduidingen Regum 1 en 2; 1 en 2 Koningen worden 3 en 4 Regum genoemd. Cats spelt, evenals in XVI.B.5, de naam van Amnon ten onrechte als Ammon.
48
Ed. Frankfurt 1605, 131: 'φε?δου δ? κα? το?τε, ? 'γ?ϑε, κα? φ?λατε νομ?ν? γ?μ? τ?ν σ?ν παρϑ?νον μηδ? καϑ' ?πνους συγγ?νου.' Met deze verwijzing doelde Cypraeus op Heliodorus, Aethiopica (Theagenes en Chariclea), VI, VIII, 6. In: Héliodore, les éthiopiques (Théagène et Chariclée). Ed. R.M. Rattenbury e.a. Paris 1938, II, 98: '[...] Viens, mon ami, en songe dormir à mon côté, en tout bien tout honneur, et en respectant, mon cher, la vierge que tu n'as pas encore légetimement épousée. Ah! te voici, tu es dans mes bras, je crois te tenir et te contempler.' Jacques Amyot had groot succes met zijn Heliodorus-vertaling (uitgaven in 1547 en 1559). Uit een brief aan Barlaeus, gedateerd 11 november 1633, blijkt dat Cats deze vertaling kende. Vgl. Het Spaens heydinnetje. Ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 18.
49
Chariclea spreekt deze woorden tot Theagenes als ze hem uitnodigt bij haar op schoot te komen liggen. In Cypraeus' tekst staat [Griekse tekst nog in te voegen] wat [Griekse tekst nog in te voegen] zou moeten zijn en verder heeft Cats [Griekse tekst nog in te voegen] , terwijl bij Cypraeus [Griekse tekst nog in te voegen] staat.
50
Vgl. Juvenalis, Saturae, I, 73-74: 'Aude aliquid brevibus Gyaris et carcere dignum, // si vis esse aliquid; probitas laudatur et alget' (Durf iets wat je minstens verbanning en de cel oplevert, als je iets wilt betekenen; braafheid siert de mens, maar maakt gehaat). En het daarvan afgeleide: 'Aude aliquid brevibus vinclis et carcere dignum, // Si vis esse aliquid, non truncus inutile lignum' (Durf iets wat je minstens boeien en de cel oplevert, als je iets wilt betekenen, en geen nutteloos stuk hout wilt zijn). Verder nog: 'Aude aliquid! Timidi numquam statuere tropheum' (Durf iets! Bangen hebben nooit de prijs gehaald). Zie Walther, 1, 192, nrs. 1693-1694; Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 25; en het proza onder B.5.
51
Vgl. voor de facinus memorabile : Plautus, Heauton, 314.
52
Vgl het spreekwoord 'Die niet waagt, die niet wint' ( WNT XXIV, 606, III, III, 13, b, ).
53
Ofwel: Nog nooit heeft gemakzucht tot een heldendaad geleid. Vgl. Meurier Meurier, Trésoir, 144 (en 57): 'Paresse ne feit oncques prouësse'.
54
Cats heeft, mogelijk ingegeven door de titel van het gedicht, in r. 1 honoribus ; Claudianus 'odoribus' (geuren). De Siciliaanse stad Hybla was beroemd om haar voortreffelijke honing, zie hiervoor o.m. Strabo, Geographia, VI, II, 267. Het citaat is ook te vinden bij Langius (701 A) en in Sententiae veterum poetarum per locos communes digestae. Ed. Giorgio Maiore. Lyon 1583, 83.
55
Vgl. verder ook Spreuken 26:13. Cats' formulering loopt niet parallel met de Vulgaat; die heeft: 'Leo est in foris, in medio platearum occidendus sum.'
56
Minerva (Athene) omdat deze wijze godin onder andere werd vereerd door ambachtslieden, of omdat de handen uit de mouwen moeten op het moment dat dat verstandig is? Het was blijkbaar een vaste uitdrukking want ook Lipsius schreef in De constantia, II, 5: 'Manum moveas una cum Minerva', wat wordt vertaald met: 'Daar moet je moeite voor doen, de hand aan de ploeg slaan, zoals dat heet' (vert. Schrijvers 1983, 95).
57
Of: aan het lot toestaan. Het wijst mogelijk vooruit naar het citaat hier direct onder (zie noot 18 ).
58
Een vertaling van de Griekse spreuk #932;?ν π?νων πωλο?σιν ?μ?ν π?ντα τ' ?γαϑ' ο? ϑεο?. Vgl. ook Cats' Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 6: 'God verkoopt alles om arbeyt, dat is de prijs die op goede dingen geset is' ( ADW 1712, I, 550); en verder J.H. van der Palm, Salomo. Tweede druk. 7 dln. 's-Gravenhage 1821-1824, VI, 56. Zie ook de annotatie bij B.6.
59
Het zal een toespeling zijn op Vergilius, Aeneis, X, 284: 'Audentis Fortuna iuvat', eveneens aangehaald door Vaenius, Amorum emblemata 1608, 106. De gedachte gaat terug op Herodotus, Historiae, VII, 50. Walther 1, 193, nr. 1704 geeft ook de gehele regel zoals Cats die citeert, maar enkel onder verwijzing naar de bovenstaande plaats uit Vergilius en zonder exacte bron. De inzet was ook aangehaald door Langius (146 A). Vgl. verder Stoett, 2503 onder 'Die waagt die wint'; Werner Werner, Sprichwörter, 6, nr. 130; Nolde Nolde, Whitney’ A choice of emblems, 323 en 331; Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 80-81 en Seneca, Epistulae morales, XCIV, 28: 'Audentes fortuna iuvat, piger ipse sibi opstat.' In de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 346: 'Het geluk is met hen die iets wagen. Een luilak staat zichzelf in de weg'.
60
Letterlijk in Langius (1316 B), met dezelfde verwijzing als Cats, namelijk: 'In quodam sermone'. Zij volgt op een aanhaling uit de Cantica canticorum, maar in dit werk is het citaat niet teruggevonden. Het is evenmin gelukt het fragment via de 'Index potiorum sententiarum', opgenomen in Opera, in duos tomos distincta [...]. Venezia 1575 te lokaliseren. De herhaaldelijk gestelde vraag wat wij in deze wereld dienen te doen, komt wel voor in de preek 'De eo quod scriptum est' (ed. 1575, I, 168). Woorden van gelijke strekking over het nut en de noodzakelijkheid van wederwaardigheden, evenwel zonder de strijdveld-metafoor, spreekt Bernardus in zijn Sermo in psalmum 'Qui habitat', XVII, 3-4. Zie: Opera omnia, II, 251-252 ( PL CLXXXIII). Mogelijk maakt Bernardus hier een toespeling op Job 7:1, 'Heeft niet de mens een strijd op de aarde, en zijn zijn dagen niet als de dagen van de dagloner?' Later varieert ook Guido Gezelle op dit motief in zijn gedicht 'Het leven is een' krijgsbanier' (1892). Zie: Verzameld dichtwerk. Antwerpen etc. s.a., III, 582.
61
Zie de annotatie bij B.6.
62
Een toespeling op Politeia ('Respublica'), II, 365 C of VI 497 D, respectievelijk: 'ο?δ? γ?ρ ?λλο ο?δ?ν ε?πετ?ς, φ?σομεν, τ?ν μεγ?λων' (Ons antwoord zal zijn: geen enkele grote onderneming is gemakkelijk), en 'τ? γ?ρ δ? μεγ?λα π?ντα ?πισφαλ?, κα? τ? λεγ?μενον τ? καλ? τ? ?ντι χαλεπ?' (Want alles wat groot is, is gevaarlijk en het spreekwoord heeft gelijk: wat mooi is kost moeite). In de vertaling van Koolschijn Plato, Politeia, 43 en 157: '"Ach, als iets de moeite waard is,' zullen we zeggen, 'krijg je het nu eenmaal niet in de schoot geworpen [...]"', en: 'Als iets belangrijk is, brengt het nu eenmaal altijd risico's met zich mee. Het is dan in de letterlijke zin van het woord "de moeite waard".' Een van de Latijnse Plato-uitgaven heeft: 'Nec vero aliud quicquam respondebimus, quod magnum sit, facile est', en: 'Nam magna quaelibet periculosa esse solent, et ut in proverbio est, praeclara re vera difficilia sunt.' In: Opera. Ed. C.E.Ch. Schneider. Paris 1887, II, 27 en 114.
63
Horatius, Ode, I, I, 25-26. Vgl. ook de toespeling hierop in de laatste regels van het prentonderschrift van Barlaeus bij de maand November, gegraveerd door R. Persijn, naar een schilderij van Joachim von Sandrart:
Venator toto canibus venare Novembri,
Securus, num sit moecha marita domi.
In vertaling: Terwijl de nietsvermoedende jager de hele novembermaand met zijn honden op jacht is, zou zijn vrouw thuis geen overspel plegen? Zie ed. Porteman Sandrart, Maanden van het jaar, 136-137. De vertaling is geciteerd naar deze editie.
64
De vertelling over Maximiliaen I (1459-1519) kent een uitgebreide overlevering. De vroegste versies staan in twee codices die in 1517 werden uitgegeven. Eén ervan sluit aan bij de hier genoemde anekdote en werd in 1574 door Pighius in de vorm van een sage uitgebreid. Ook kroniekschrijvers en historici brengen veranderingen aan en schuiven met details. Cats kan zijn opmerking gebaseerd hebben op de bovenstaande of op andere historische bronnen (er verschenen er onder meer in 1528 en 1558), maar het is ook zeer wel mogelijk dat hij gebruik heeft gemaakt van een van de laat zestiende-eeuwse reisverslagen, waarin melding wordt gemaakt van de gebeurtenissen op de Martinswand in Tirol; deze berg lag op één van de twee vaste routes (via Innsbruck) naar Italië en het Oosten.
Tijdens een van zijn gemzenjachten had Maximiliaen eens de steile Martinswand zo hoog beklommen -in sommige versies staat dat hij zich daartoe in zijn hooghartigheid had laten opjutten- dat hij onmogelijk nog terug kon. In de vroegste overleveringen bevrijdt hij zich met behulp van de sporen aan zijn laarzen en de assistentie van een knecht. De reisbeschrijvingen van Braun (1572), Pighius (1574), Kiechel (1589) en Ernstinger (1595) verhalen dat het grote moeite kostte de jager uit zijn levensgevaarlijke positie te bevrijden. Ernstinger bijvoorbeeld, bericht in zijn Raisebuch 'In diesem gebürg hat sich Kaiser Maximilianus I. auf ain zeit verstigen, das er mit harter müche herabbracht worden', en volgens Phigius had 'Kaiser Max [sich] durch seine unbedachte Leidenschaft und allzugroße Verwegenheit bei der Jagd auf jene Thiere bis auf ein Punkt verstiegen, von dem aus er weder rückwärts noch vorwärts konnte, außer in den tiefen Abgrund.' Maximiliaens isolement duurde 'Zwei volle Tage und Nachte', totdat hij over de rand van de rots een onbekende jongeling zag klimmen 'dem Aeußern nach ein Bauer.' Deze jonge man (later in de sage een beschermengel genoemd) zorgt uiteindelijk voor de ontknoping.
Een overzicht van de literaire bronnen geeft K. Kirchlechner, 'Über Maximilian als Jäger und im besonderen über das Abenteuer des Kaisers auf der Martinswand.' Verschenen als: Jahres-Bericht der kaiserlich-königlichen Staats-Ober-Realschule zu Linz für das vierunddreissigste Studienjahr 1884-1885. Linz 1885 (Gebruikt is het exemplaar: Bundesstaatliche Studienbibliothek Fernleihe, Linz; sign. 390 242 BC. Citaten op p. 29, en 30-32). Kirchlechner sluit zelfs niet uit -op grond van een brief van Maximiliaen uit 1503, waarin sprake is van een ruime beloning- dat hij de identiteit van de dappere jongen gevonden heeft: het zou gaan om Oswald Zypper uit het nabijgelegen plaatsje Zirl (p. 38). Cats heeft het (overigens alleen in de Latijnse tekst) over 'hulp van mensen uit de omgeving'.
Een overzicht van de codices en de gedrukte bronnen is opgenomen in: Kaiser Maximilianus I. Weisskunig. Ed. H.Th. Musper. Twee dln. Stuttgart 1956, II, 479. Moderne biografieën zoals die van G. Benecke, Maximilian I (1459-1519). An analytical biography. London etc. 1982 en C. Dericum, Maximilian I. Kaiser im Heiligen Römischen Reich Deutscher Nation. München 1979 vermelden Maximiliaans grote liefde voor de jacht wel, maar zeggen niets over deze bijzondere gebeurtenis. Vgl. voor afbeeldingen van Maximiliaen tijdens de jacht onder andere F. Dörnhöffer, 'Ein Cyklus von Federzeichnungen mit Darstellungen von Kriegen und Jagden Maximilians I.' In: Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des allerhöchsten Kaiserhauses. Achtzehnter Band. Wien etc. 1897, 1-55; en S. Schneebalg-Perelman, Les chasses de Maximilien. Les énigmes d'un chef-d'oeuvre de la tapisserie. Brussel 1982.
65
Toespeling op Ovidius, Heroides, XX, 183: 'Ut valeant aliae, ferrum patiuntur et ignes' (Omwille van hun gezondheid doorstaan sommige meisjes zwaard en vuur).
66
Waarschijnlijk een zwarte rat ( rattus rattus ; lichaamslengte ca. 16-22 cm., staart 17-24 cm.). Hoewel er aanwijzingen zijn dat de bruine rat in de zestiende eeuw gesignaleerd is, heeft hij zich pas in de achttiende eeuw op grote schaal verspreid. Zie 't Hart 1977, 26-42 en Klijn Klijn, Ratten, muizen en mensen, 8, 11-14. Henkel en Schöne hebben het embleem opgenomen onder de categorie 'muizen'. Vgl. ook Cats' , dat met het onderhavige in overeenstemming te brengen is.
Deze val, waarin het dier levend wordt gevangen, is een speciale variant op de vele muize- en rattevallen die er hebben bestaan. Boven een scharnierend 'deksel-deurtje' zit een touwtje met een stelpal. Aan beide zijden van de kooi zijn twee staanders geplaatst met daartussen een veer, die bestaat uit een plankje in een strak ineengedraaid touw. Men zet de val op scherp door de stelpal tussen het boven de kooi uitstekende gedeelte van het aashaakje en een inkeping in een opstaand plankje op de bovenkant van de kooi te zetten. Wanneer de aashaak bewogen wordt, schiet de stelpal los en slaat het deurtje door de werking van de veer dicht. Ontleend aan: J.A. Bateman, Animal traps and trapping. Newton Abbot 1977, en Klijn Klijn, Ratten, muizen en mensen, 33-62: 'Vallen en klemmen', i.h.b. 48-49, afb. 75 en 81. Vgl. voor een ander type embleemprent XII.
67
Vgl. ook prent XVII en XXIV. Doordat de kast uit het beeld loopt is de grootte moeilijk te bepalen. Mogelijk is het een gesloten (meerdeuren)kast of een armoire (Sluyterman Sluyter, Huisraad en binnenhuis, 35 en 61). Verder valt te denken aan een tweedeurse plankenkast (of: schapraai); vgl. Weyns Weyns, Volkshuisraad, 255, afb. 63.
68
Het is niet duidelijk of deze benaming in het begin van de zeventiende eeuw al bekend was (vgl. WNT XIV, 2661 en 2665). Spekdief is geen 'erkende of geadmitteerde minnaar; maar de jongeling, die 's avonds in 't donker rondom de woning zijner begeerde zwerft, en haar heimelijk tracht te spreken, ten einde van hare toestemming zeker te zijn, eer hij die der ouders vraagt, wordt zoo een door andere lieden betrapt, zoo wordt hij onder het geroep: 'een spekdief!' in de maling genomen', aldus L. Tinholt, 'Taalbijzonderheden van het eiland Marken.' In: De taalgids 4 (1862), 202.
Vgl. in dit verband de duiding van Langlois Langlois, Discours, 48r: 'Par le Rat blanc les Aegyptiens & les Grecs signifioient les blandices & allechement d'amour. Aussi dit on que le Rat est fort luxurieux & qu'il ne se contente iamais d'un trou seulement [...].'
69
Opgenomen in Adriaen van de Vennes Belacchende werelt. Zie ed. Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne, 584 en 706.
70
Vgl. EW, 29 s.v. 'binnenbenen' en 'het spek weg hebben' (187). De citaten die Cats zelf toevoegt onder A.4.a en b versterken deze betekenis.
71
Ed. 1644, 282a. Vgl. verder een gravure naar ontwerp van Adriaen van de Venne met de tekst 'Hoe soet is de liefde'. Behalve een aangeklede hond en kat dansen ook drie muisjes (of ratjes). In: Hollstein XXXV, 28, nr. 18.
72
Ed. Amsterdam s.a., III, VIII [= IX]. Ed. Beets Visscher, Gedichten, I, 175.
73
S.l. s.a., nr. 52. De uitgever is Cornelis Galle. Zie voor meer informatie over deze bundels de emblemen XII en XXV.