← Content: PreviousContent: Next →

Ludite, sed caste. [35]


beeld035

Back to top ↑
206 ↓
PLUTARCH.
Formosas intueri iucundissimum, tangere autem & tractare sine periculo non licet.

PLAUT. TRIN.
Amor latebricolarum hominum corruptor.

207 ↓
Draeghje doecken, wacht voor hoecken. 1
Siet wat een egel doet om sijnen cost te rapen, 2
Hij wort ghelijck een bol, en blijft so liggen gapen: 3
Wel aen nu, muysen springt; maer schout het duyster gat, 4 5
Want wie het hol genaect die is terstont gevat.
Speelt heus en open spel, want alle sluypers hoecken 6 7
Zijn lagen voor de jeught, en plagen voor de doecken: 8 9
Men schildert Venus wicht van oude tijden blint 10
Om datmen sijn bejagh veel in het duyster vint. 11 12

Ludite, sed caste.
Muribus insidias glomeratus echinus in orbem
Dum struit, effingit, qua locat ora, specum:
Vicinas mures saliunt impune per herbas,
Ficta sed excurrat si quis ad antra, perit.
Nostra Venus purasque manus, & pectus honestum
Exigit, & tenebras ac vada caeca fugit.
Plectitur obscoenis qui furta tegenda latebris
Cogitat, & cuius gaudia crimen habent.

Rire sans mal-engin.
Nul mal ont les sourys, & sentent nulle peine
Ioüants au descouvert, & sautants par la pleine:
Mais les voila perdus, en devenants fripons,
Au jeu il faut garder d'honesteté les gonds.
CIC. PRO MAR. CAELIO.
Detur aliquid aetati, sit adolescentia liberior, non omnia voluptatibus denegentur. Dummodo illa in hoc genere praescriptioque moderatioque teneatur, parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne probrum, castis, labem integris, infamiam bonis inferat.


If quoiff or caule, on head you weare,
Play but all secret holes for beare.
The Urchin makes himselffe a ball, the mouse for to deceave,
And makes his mouth, like to a hole wyde gapinge to receave
The dancinge mouse. Thus play you may, but of all holes beware,
Who creepe in corners let them looke, even as this mouse to fare.
Use honest sportes; away with trickes, least you the smarte doe feele,
Pack Ruffians hence, goe craftie knaves and wenches shorte of heele,
Faire Maydes, when merry you will bee, playe then in honest sorte,
Beware of holes and corners, then abroad you may well sporte.

208 ↓
Het kleyn verdraghen, om 'tgroot te bejaghen. 13
De egel wort een kloot, en gaet soo leggen gapen, 14
Om door een open mont den kost te mogen rapen; 15
Doch of hy schoon een muys vry dichte by hem siet,
Hy des al niet-te-min en roert sijn leden niet;
Maer komt het weligh dier hem inden mont te dwalen, 16
Soo moet het metter doot sijn eerste spel betalen: 17
Een die bedriegen wilt verdraeght ten eersten wat,
Tot hy eens sijn bejagh met vollen monde vat. 18

209 ↓
Parva patitur, ut magnis potiatur.
Fit globus, inque globi medio caput abdit echinus,
Et vafer in parvum contrahit ora specum:
Tegmina mus spinosa, peti se nescius, ambit;
Et vagus impunem fertque refertque gradum;
At caecas ineat latebras, &, non sua, lustra;
Tum demum in praedam promptus echinus erit.
Ut fallat tunc cum pretium putat esse laboris,
Praestruit in parvis fraus sibi magna fidem.

Supporter peu, pour emporter tout.
Quant l'herisson les sauts de la soury supporte,
Ce n'est, que pour ouvrir a ses desseins la porte.
Au fin regnard, quitant de son droit quelque bout,
Iamais ne fie, car c'est pour ravir le tout.
PERS. SATYR. 5.
Pelliculam veterem retines, & fronte politus,
Abstruso rapidam gestas sub pectore vulpem.

LIVIUS.
Fraus in parvis fidem sibi praestruit, ut, cum operae praetium est, cum mercede magna fallat.

PARVA PATITUR, UT MAGNIS POTIATUR.
Apposite ad aevum quod vivimus, ad rem quam tractamus, dixisse mihi visus est Guicciardinus, Niuno piu facilimente inganna gli altri, che chi è solito, & ha fama, di non gli ingannare. Nemo, inquit, facilius fallit, atque ille, qui in fama est non fallendi. Idem, sed aliter, Cicero, Totius iniustitiae nulla capitalior, quam eorum, qui, cum maxime fallunt, id agunt, ut boni videantur. Scorpius, si manu tractes, ludere paulisper videtur at mox obliqua cauda ferit. Qui dolos a dolis incipit, simplex veterator est. Fallacioribus solenne est bonae fidei actus aliquot praemittere, mox laedere. Qui aucupantur, aut venantur, facilius fallunt aves, aut feras, si aliud agentes, hoc est, iter facientes, aut agros colentes id faciant. In capiendis hominibus, idem est. Multis, inquit Cicero simulationum involucris tegitur, & velis quibusdam obducitur mens hominis fraudulenti; frons, oculi, vultus, persaepe mentiuntur, oratio vero saepissime. Vigor ingentibus negotiis par, eo acrior, quo somnum & inertiam magis ostentat, inquit Tacitus. Cave, cave vulpiones istos.

Niemandt (seydt Guicciard.) 19 bedriechter lichtelijcker een ander, als den ghenen die den naem heeft van niet te bedrieghen. De schorpioenen by yemant ghehandelt 20 werdende, schynen eerst wat te spelen, maer terstondt daer na gheven sy een doodelijcken steeck. Die sijn bedroch, met bedroch begint, en is in verre nae de slimste 21 bedriegher niet. Andere, die hier op meer afgeveerdicht 22 en geslepen zijn, senden eenighe handelinghen van goede trouwe als voren uyt, ende spelen daer na eerst haer personagie. 23 Voghelaers 24 ende jagers vanghen dan best en meest, wanneerse, als maer slechtelijck 25 voorby gaende, oft eenich landtswerck schynen te doen, 'tgedierte onverhoets op het lijf vallen. Int verstricken 26 van menschen, ist al het selve. De meeste schalcken 27 trachten eerst te wege te brengen, door eenigen schijn van trouwicheyt, datmen hun gheloof gheve, en dan eens haer open 28 siende, ende haren slach waernemende, tasten in't vet tot aen de kneuckels toe. 29 In't korte, hoe een bedriegher voor min bedrieghlijck werdt aenghesien, hoemen door hem meer bedroghen wert.
Is eenich mensch voor goet vermaert,
Die midd'ler tijt is quaet van aert,
De sulcke door sijn slimmen gheest,
Bedrieght de werelt aldermeest;
Want op een lincker 30 diemen kent,
Heeft yeder een het oogh ghewent;
Maer daer is niemant die hem wacht 31
Voor een die deughdsaem werdt gheacht.

210 ↓
1. PET. 5. 8.
Weest nuchteren, waeckt; want de Duyvel gaet om u soeckende wie hy verslinde. 32
De egel kent den muys en sijn ghemeene ganghen 33
En weet daerom het dier ooc met ghemack te vangen;
Hy toont den muys een hol en tis zijn grage muyl 34
En siet in korten tijdt het dier is inden kuyl.
De vyand vande mensch heeft even dese vonden, 35 36
Hy kent ons inder aert, hy weet ons lieve sonden; 37
En die nae vrouwen helt, die worter door bekoort:
En wie den wint bemint, die worter in ghesmoort. 38 39

211 ↓
Obiecta movent.
Fit globus, insidias muri dum tendit echinus;
Et iacet immoto corpore fusus humi,
Os latet in medio, quod dum putat esse cavernam
Musculus, ad socios non rediturus, init.
Cum vitium, quod quisque colit, rex calleat orci;
Illius obiectu pectora nostra trahit.
Lurco cibi capitur, vinosus imagine bacchi;
Virginis aspectu mota libido furit.

2. CORINT. II. 3.
Je crains qu'ainsi que le Serpent a seduit Eve pas sa ruse, semblablement en quelque sorte vos pensées ne soyent corrumpues.
Le satan est trompeur, tout d'une mesme ruse,
Dont les souris aux champs le herisson abuse:
Il scait bien quel peché chachun caresse au c?ur,
Par là il nous assaut. O! garde le malheur.
GREG. LIB. 29. MORAL.
Prius complexionem uniuscuiusque adversarius perspicit, & tunc tentationis laqueos apponit. Alius namque laetis, alius tristibus, alius timidis, alius elatis moribus existit. Quo ergo adversarius occultis facile capiat, vicinas complexionibus deceptiones parat: & quia laetitia voluptas proxima est laetis moribus luxuriam proponit. Et quia tristitia in iram facile labitur, tristibus poculum discordiae porrigit: Et quia timidi supplicia formidant, paventibus terrores intentat. Et quia elatos extolli laudibus conspicit, eos ad quaecunque voluerit blandis favoribus trahit.

OBIECTA MOVENT.
Internas animi cogitationes diabolum non videre, certi sumus, inquit Augustinus; secreta enim cordis ille tantum diiudicat, ad quem dicitur; Tu solus nosti corda filiorum hominum : eum tamen ex indiciis signisque exterioribus naturales hominum inclinationes probe callere, satis perspicuum est; idque vel ex eo facile colligitur, quod tam artificiose laqueos pro cuiusque ingenio norit disponere. Non eodem astu omne genus piscium aggreditur piscator, sed pro palato cuiusque escam praeparat. Non uno modo avem fallit auceps, sed has fistula, illas laqueis, alias visco. Generis humani adversarius uniuscuisque mores, & cui vitio propinqui sint, intuetur (ut vere Ambros.) ac talia homini obiicit, ad quae facilius cognoscit inclinari mentem; ut blandis ac laetis moribus luxuriam, vanam gloriam, & similia; asperis mentibus iram, superbiam, ac crudelitatem proponit. Quid agimus ut hosti tam callido ac calido, resistamus? certe cum nobis sit pugna adversus principes, potestates, adversus spiritualia nequitiae, adversus arma diaboli, quid restat nisi ut induamus armaturam Dei. Ex consilio Apostoli Eph. 6. 11.

Wy zijn des 40 seker (seyt Augustinus) 41 dat de duyvel de innerlijcke ghedachten des menschen geensins en weet: want de gheheymenissen des harten, zijn dien 42 alleenlijck bekent, tot welcken gheseyt is; ghy alleene kent de ghedachten der menschen kinderen. 43 Dat nochtans aen onsen vyant 44 de natuerlijcke beweginghe 45 van yder mensche, door het uytterlijck ghebaer, 46 bekent is, kan selfs daer uyt afgenomen 47 werden, dat hy so doortraptelijck sijn laghen weet aen te leggen, naer eens yders innerlijckste ghenegentheden. 48 De visscher en vanght niet alderley visschen, met eenderley aes. De voghelaer weet schier elcken voghel met een sonderlinge grepe 49 te verrassen: 'tGaet mede soo met onsen vyandt. De duyvel (seyt Ambrosius) 50 weet na te spooren tot wat sonde yeder van ons meest genegen is, ende daer nae leyt hy zijn laghen aen. 51 Den blymoedigen sal hy ghemeenlijck komen bespringen met vleeschelijcke lusten, ydelen eersucht, ofte diergelijcke sonden. De ghene die harder 52 van aert zijn, met gramschap, hoochmoet, ofte wreetheyt. Wat raed? 53 sekerlijck nademael wy te doene hebben 54 tegens overste, teghens machten, tegens geestelijcke boosheden: int korte, tegens de wapenen des duyvels, wat isser beter te doen als aen te doen de wapenen Godes. 55
Na 56 ons sinnen zijn gheneghen,
Komt de duyvel ons beweghen: 57
Ionghe menschen, weeligh 58 bloet,
Brenght hy wellust in't ghemoet:
Droeve sinnen komt hy quellen
Met wanhoop, en anxt der hellen:
Heete breynen 59 dringht hy voort
Tot ghevecht en wreede moort.

Back to top ↑

Facsimile Images


206

207

208

209

210

211

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Von Monroy Monroy, Embleme, 61 en 97, afb. 61.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

Close to a puddle a hedgehog waits for an opportunity to catch one of the mice that are playing in front of him

Back to top ↑

Comments

Al in de oudheid en toch zeker tot in de late negentiende eeuw hield men egels als huisdier ter verdelging van muizen en (giftige) slangen. Op een Corinthische vaas is de Erinaceus europaeus voorgesteld bij het vertrek van de legendarische ziener Amphiaraos. Het dier staat naast de ingang van het huis, klaarblijkelijk als huisdier. Daartoe leende het zich uitstekend omdat het goedaardig is en ongedierte, in het bijzonder muizen, weet te verschalken. De kat heeft de egel vervolgens van deze plaats verdrongen. 78
Met zijn zesendertig tanden voedt de egel zich behalve met insecten, vruchten, zaden, regenwormen, sprinkhanen en vogels, ook met kleine zoogdieren waaronder de muis. Hij is, zoals verbaasde ooggetuigen hebben beschreven, in staat om met wijdopengesperde bek zijn prooi bliksemsnel te pakken. 79
Toch gaat het in de literatuur meestal niet over de aanvallende maar over de zich verdedigende egel, die als stekelige bal het gevaar moeiteloos afwentelt. Archilochos bijvoorbeeld schreef, geïmponeerd door de eenvoudige én passieve, maar effectieve verdediging van de egel:
De vos kent vele trucs, de egel slechts één grote.
Dezelfde gedachte vindt men terug bij Plutarchus, Zenobius en bij de Griekse dichter Ion van Chius (ca. 490-422). 80 Dat een egel in staat is een slang van zich af te houden is onder meer terug te vinden in een fabel van de Italiaan Laurentius Abstemius (ca. 1435-1508). 'De erinatio viperam hospitem eiiciente' (De egel die de vijandige slang eruit gooit) heet de vertelling waarin de slang die in het hol van de egel gekropen is, probeert toe te slaan maar gestoken door de stekels uiteindelijk met hevige pijnen afdruipt. 81
De slinkse daad van de egel, die nietsvermoedende muizen te grazen neemt, dient in Cats' embleem als waarschuwing voor de jeugd voor wie het gevaar op de loer ligt. Dat je deelneemt aan het spel der liefde is vanzelfsprekend, maar je moet er wel voor zorgen dat het eerbaar gebeurt, zo luidt de eerste boodschap. Want wie achteloos een hinderlaag tegemoet treedt en de eerbaarheid op het spel zet, zal niet ongestraft blijven. Drie klassieke citaten bekrachtigen deze uitleg.
Dit gevaar geldt ook buiten de liefde. Bedriegers zijn in eerste instantie toegeeflijk en zij proberen vertrouwen te wekken, maar intussen wachten ze loerend hun kans af. Daarom kan men ook nooit afgaan op hoe iemand zich kleedt of wat iemand zegt. Zulke sluwe vossen kunnen maar beter vermeden worden. Het proza bouwt deze les uit door middel van enkele (historische) verwijzingen en nieuwe, eveneens tot de verbeelding sprekende, vergelijkingen uit het leven van alledag.
In de laatste toepassing stelt Cats -zoals wel vaker werd gedaan- de egel gelijk aan de duivel voor wie men op zijn hoede moet zijn. 82 De duivel weet immers alles over het gedrag van de mens en treft hem in zijn zwaktes. Hij verleidt en brengt onheil.
Binnen de emblematiek zijn er geen andere voorbeelden gevonden waarbij een egel als een kat toeslaat. Wel speelt het dier anderszins een centrale rol. Zo neemt de egel in Roemer Visschers Sinnepoppen geen aanvallende maar een verdedigende houding aan. Het motto lijkt de twee blaffende honden die op de afbeelding rondom een stekelige egel staan, toe te roepen: 'Laet legghen dat hachjen'

Afbeelding 35.1
. Het onderschrift beschrijft hoe iemand, wanneer zijn vijanden hem in aantal overtreffen, het best kan doen als de egel en zich stil en onbeweeglijk houden om zo het gevaar af te wenden. Visschers prent gaat mogelijk terug op een pictura in de Hecatongraphie van Gilles Corrozet, die aangeeft hoe men verschillende aanvallen van afgunst moet weerstaan

Afbeelding 35.2
. 83 Verder had Johannes David in zijn Christeliicken waerseggher (1603) op overeenkomstige wijze aangegeven dat het geweten van de mens zich moet wapenen als het egeltje, met 'scherpe burstelen'. 84
Reacties van de egel in de (emblematische) fabelliteratuur laten zien hoe het dier zelf ook daar bovenstaande les van Cats in de praktijk brengt. De egel laat zich niet voor een gat vangen, is verstandig en, terecht, wantrouwend wanneer hij bijvoorbeeld een hongerige wolf tegenover hem heeft. Zo dichtte Vondel in de Vorsteliicke warande der dieren 'Wijs is hij die zich zelfs beschermt en wel bewaert', en in het erop volgende embleem maakt een listige egel een slang zijn holletje voor de winter afhandig; wederom boezemen de stekels vrees in en triomfeert de egel. 85

Back to top ↑

Notes

1
Als je doeken draagt (in de betekenis van 'vrouwenkledingstuk', zoals een hals- of hoofddoek), kijk dan uit voor plaatsen die niet te vertrouwen zijn (voor stille plekjes)
2
sijnen ... rapen : zijn voedsel naar zich toe te halen
3
liggen gapen : met zijn bek open liggen wachten om toe te happen, begerig naar voedsel (vgl. WNT IV, 272, 2, 1, dp)
4
schout : schuwt
5
gat : hol; hier: de bek van het beest
6
heus en open : oprecht en openlijk; mogelijk ook met de bijbetekenis 'op gepaste afstand' (vgl. motto A.2 )
7
sluypers hoecken : plaatsen waar stiekemerds zich ophouden
8
lagen : valstrikken, hinderlagen
9
doecken : vrouwen (vgl. het motto)
10
Venus wicht : Cupido. Zie Panofsky [Panofsky, Blind Cupid] voor uitbeeldingen van Cupido's blindheid.
11
sijn bejagh : dat wat hij najaagt
12
in het duyster : Grapje met de geblinddoekte Cupido (r. 7) die in het duister doolt.
13
Bewerking van het motto boven B.2.
14
kloot : bol
15
den ... rapen : Vgl. A.1, r. 1.
16
weligh : uitgelaten
17
eerste : eerdere, aanvankelijke
18
met vollen monde : volledig
19
Guicciard : Guicciardini, zie noot 10.
20
ghehandelt : vastgepakt. Aan het achterlijf van de schorpioen zit een angel die vergif afscheidt. Vgl. ook Ripa [Ripa, Iconologia], 29-30.
21
slimste : ergste
22
afgeveerdicht ... zijn : die hier meer bekwaam en listig in zijn (vgl. WNT I, 1706, Aanm. en WNT Suppl. I, 747)
23
spelen ... personagie : spelen pas daarna hun rol, brengen pas daarna hun slechte plannen ten uitvoer
24
Voghelaers : vogelvangers
25
slechtelijck : eenvoudigweg, onnozel
26
verstricken : bedriegen
27
schalcken : sluwe personen
28
open : kans
29
tasten ... toe : slaan gretig hun slag. Vgl. WNT VII, II, 4563 en Harrebom#eacute;e, I, 420: 'Hij zit gaarne met de knokkels in het vet'.
30
lincker : bedrieger
31
die hem wacht : die op zijn hoede is
32
1 Petrus 5:8, 'Weest nuchter en waakt; want uw tegenpartij, de duivel, gaat rond als een briesende leeuw, zoekende, wie hij zou kunnen verslinden.'
33
ghemeene ganghen : wijze waarop hij zich gewoonlijk gedraagt
34
grage : gulzige
35
De ... mensch : De Physiologus vergelijkt de egel met de kwade geest. Zie ed. Seel [Seel, Psysiologus], 15 en 79.
36
even dese vonden : precies dezelfde streken
37
lieve sonden : zonden die lang gekoesterd, ingeworteld zijn (vgl. 'boezemzonde' WNT III, I, 242 met de vermelding lievelingszonde). Zie ook C.3, r. 3.
38
Gelet op de parallel met het citaat van Ambrosius [lees: Gregorius], waarin de ydelen eersucht wordt genoemd nadat de vleselijke lust ter sprake is gebracht (zie C.6 ), kan deze regel in combinatie met de vorige zoiets betekenen als: Wie ijdelheid nastreeft, raakt erin verstrikt; of: Wie najaagt wat geen enkel belang heeft, gaat eraan te gronde. 'Wind' kan behalve op vluchtige, ijdele zaken (symbool van vanitas ) ook betrekking hebben op praalzucht of snoeverij (symbool van superbia ); vgl. WNT XXVI, 829-833 I, 1, 4, -, en 843, I, II, 14.
39
wint : Van Vloten zag het anders en verwees naar het Latijnse gedicht waar de naam van Bacchus valt; hij annoteerde in 1862 daarom bij : 'misschien wijn te lezen'. Het Nederlandse gedicht in 1618 biedt voor deze lezing weinig houvast en het binnenrijm wint - bemint zou hierdoor verdwijnen. Vgl. in dit verband wel de zegswijzen: 'Door wijn, door vrouwen en door spel, de man wordt lachend arm wel' en 'De wijn, de vrouwen en het spel zijn de drie trappen waarlangs men in de hel afklimt' ( WNT XXVI, 271).
40
des : daarvan, nl. dat de duyvel ...
41
Augustinus : Zie noot 16.
42
dien : Nl. God.
43
ghy ... kinderen : 1 Koningen 8:39.
44
onsen vyant : Nl. de duyvel, r. 1.
45
natuerlijcke beweginghe : aandriften, aangeboren neigingen
46
ghebaer : gedrag
47
afgenomen : afgeleid, geleerd te kennen ( WNT I, 1219, G, 2, b)
48
ghenegentheden : aard, neigingen
49
sonderlinge grepe : bijzondere techniek
50
Ambrosius : Bedoeld wordt Gregorius; zie noot 17.
51
daer ... aen : daarop baseert hij zijn valstrikken
52
harder : stugger, norser
53
Wat raed? : Welke raad (is hier de beste)? Cats presenteert zich hier duidelijk als raadgever.
54
nademael ... hebben : aangezien wij moeten strijden
55
tegens de wapenen ... Godes : Verwerking van Efezi#euml;rs 16:11-13, vgl. noot 18.
56
Na : Overeenkomstig
57
ons beweghen : ons gemoed bestoken
58
weeligh : zinnelijk, wulps
59
Heete breynen : heethoofden, driftkoppen
60
'De hengsels van de eerbaarheid bewaren (vrezen)'. Bij Meurier 1618 staat: 'Gond, Herre', waarmee een har wordt bedoeld; vgl. in dit verband ook 'mettre quelqu'un hors des gonds' in de betekenis van iemand buiten zichzelf brengen, en: 'sortir de ses gonds' voor: zijn zelfbeheersing verliezen.
61
'Κα? το?ς καλο?ς ?ρ?ν μ?ν ?πιτερπ?στατον, ?ψασϑαι δ? κα? λαβε?ν ο?κ ?κ?νδυνον' (Het is uitermate verrukkelijk om naar het schone te kijken, maar het aan te raken en het vast te houden, heeft zijn gevaren). Ook geciteerd door Stobaeus, Anthologium, IV, 21, nr. 25. Ed. Wasmuth en Hense Stobaeus, Anthologium, IV, 492. Vgl. voor deze gedachte ook embleem II.A.1, r. 8 en .
62
Vgl. de vertaling van Hemelrijk Plautus, Ezelskomedie, 73. De plaatsen die Cats uit Plautus' Trinummus citeert, liggen alle erg dicht bij elkaar (tweede bedrijf, eerste toneel); zij lijken ontleend aan de aanhalingen die Langius heeft opgenomen in de kolommen 95 en 96. Deze regel maakt daar deel uit van een grotere passage (95 B).
63
Als een kangoeroe springt Cats -hij slaat telkens zinsdelen over- hier door Cicero's tekst. De oorspronkelijke passage wordt ook aangehaald door Langius, (699 A; en het eerste gedeelte nogmaals in kolom 24 B).
64
Een spreekwoord, vgl. ook: 'Parva patiamur, ut magnis potiamur' (Wij verdragen ...). Zie: Walther, 3, 721, nr. 20769a.
65
Vgl. het citaat uit Livius onder B.4.b, dat bepalend is geweest voor dit puntige slot.
66
De tweede regel luidt bij Persius: 'Astutam vapido servas in pectore volpem' (Je bergt in je onfrisse borst een slimme vos). Volgens de editeur Ramsay raakt Persius in zijn poging twee passages uit Horatius te combineren, verstrikt in zijn beeldspraak: 'In the one passage ( Saturae, I, VI, 22) Horace alludes to the ass in the lion's skin, in the other ( Saturae, II, III, 186) to that of the fox dressed up as a lion. The words farinae nostrae ('of the same flour as ourselves') introduce a new metaphor; and when he says pelliculam w[v?]eterem ('the old skin') what he means is that the real nature of the fox remains unchanged beneath the skin' (380-381). Cats omzeilt het hier geschetste probleem dus niet.
67
Ook aangehaald door Langius (499 A).
68
Storia d'Italia, VI, VI. Ed. Scarano Scarano, Opere di Guicciardini, 594. Cats heeft de non gli ingannare, Guicciardini 'di mai non gli ingannare'. Met dank aan E. Scarano te Pisa. Cats vertaalt deze sententie erop volgend in het Latijn.
69
Cicero, De officiis, I, XIII (41). Ed. W. Miller. London etc. 1968, 44-47 (LCL). Ook aangehaald door Langius (499 A). Dit citaat komt niet terug in het Nederlandse proza.
70
Verwijzing naar Epistulae ad Quintum fratrem, I, I, V (15). Ook geciteerd door Langius (499 A). Slechts een klein gedeelte van het citaat wijkt af van het origineel. Cicero heeft: 'et quasi velis quibusquam obtenditur unius cuisque natura' (en ieders aard wordt als het ware door bepaalde zeilen bedekt), waar Cats & velis quibusdam obducitur mens hominis fraudulenti heeft. Het woord 'obducitur' staat ook bij Langius.
71
Annales, III, XXX. Vgl. de vertaling van Meijer Tacitus, Jaarboeken, 170. Evenals in XIII.B.4 en B.5 ontleent Cats hier aan Tacitus' dertigste hoofdstuk over de leefwijze van Sallustius Crispus.
72
Ofwel: Zien doet begeren.
73
Ed. Adriaen Gregorius, Moralia, 1464-1465, r. 87-96 ( CC CXLIII B). Ook aangehaald door Langius (344 A). Er zijn enkele kleine verschillen: Cats heeft in r. 1 complexionem en uniuscuiusque, Gregorius 'conspersionem' en 'uniuscuiusque antiquus'; en in r. 4 complexionibus tegenover 'conspersionibus' in de bron. In plaats van voluptas proxima (r. 4-5), hebben zowel Gregorius als Langius 'voluptas iuxta'.
74
De ecclesiasticis dogmatibus liber gennadio tributus, XLVIII (al. 81). In: Opera omnia, VIII. Paris 1886, 1221 ( PL XLII). Het citaat stemt nagenoeg overeen met de tekstplaats bij Langius (344 B). Het bijbelcitaat komt uit 1 Koningen 8:39 (vgl. verder ook 2 Kronieken 6:30).
75
Cats schrijft de uitspraak abusievelijk aan Ambrosius toe. Het citaat is namelijk afkomstig van Gregorius, Moralia in Iob, XIV, XIII. Ed. M. Adriaen Gregorius, Moralia, 706-707, r. 24-29 ( CC CXLIII A). Deze fout kan -dit geldt eveneens voor andere plaatsen in Proteus - verklaard worden uit een onzorgvuldige overname uit Langius (in dit geval 343 B), waar net boven dit citaat wél uit Ambrosius wordt geciteerd.
76
Verwijzing naar Efeziërs 6:11-13, 'Doet aan de gehele wapenrusting Gods, opdat gij kunt staan tegen de listige omleidingen van de duivel. Want wij hebben de strijd niet tegen vlees en bloed, maar tegen de overheden, tegen de machten, tegen de geweldhebbers van deze wereld, van de duisternis dezer eeuw, tegen de geestelijke boosheden in de lucht. Daarom neemt aan de gehele wapenrusting Gods, opdat gij kunt weerstaan in de boze dag, en alles verricht hebbende, staande blijven.' De kans is groot dat Cats, die in deze afdeling verschillende citaten aan hetzelfde lemma uit Langius ontleent, ook juist deze bijbelplaats via deze tussenbron opneemt; Langius citeert immers Paulus in deze bewoordingen (343 A).
77
Vgl. voor de stronk die op embleemprent XXXVII. Misschien heeft Van de Venne het silhouet van Veere willen weergeven, gezien vanaf de landzijde vanuit het Noorden: met de Campveerse toren, de toren van de kerk en daarnaast de hoge stadhuistoren. Op de achtergrond van twee embleemprenten in Cats' Maechden-plicht is Veere duidelijk(er) te herkennen (nl. op p. 5, nr. II; en 57, nr. XXVIII). Vgl. de afbeeldingen in P. Fagel, Zeven eeuwen Veere. Middelburg 1983, 36, 50 en 134-135.
78
De Perzen wezen de egel de goede God Ormizd (Ahura Mazda) toe; de Grieken rekenden hem echter tot de dieren die het ongeluk aankondigen. Zie: HDA VI, 669; H. Usener, Die Sintfluthsagen. Bonn 1899, 249, noot 2; PRE V, 1922; en WDO 149. De in Cerveteri gevonden vaas met Amphiaraos staat o.a. in Wiener Vorlegeblätter für archeologischer Übungen 1889. Ed. O. Benndorf. Wien 1890, Tafel X; in Keller Keller, Tierwelt -1913, I, 18-19; II, 279, fig. 102; evenals in F. Lorber, Inschriften auf Korinthischen Vasen ... Berlin 1979, 113, nr. 122 en Tafel 37 (Archäologische Forschungen, 6). Keller brengt ook andere antieke voorstellingen ter sprake, zoals een vaas uit Corneto met een egel naast Paris. Beide vazen bevinden zich thans te Berlijn. Vgl. voor de egel verder ook Aristoteles, De historia animalium IX, VI (612 A). In de hiërarchie van sommige bestiaria werd het stekelvarken, in één classificatie gebracht met muizen en mollen (George en Yapp George, Naming of the beasts, 61).
79
Vgl. Brehms Thierleben 1883-1887, II, 249: 'Mann sollte nicht denken, daß er wirklich im Stande wäre, die kleinen, behenden Mäuse zu fangen [...]. Ich habe ihn einmal bei seinem Mäusefang beobachtet und mich über seine Pfiffigkeit billig gewundert.' De egel zette zich voor het hol van de muis en toen de toeschouwer 'ein Quieken von Seiten der Maus und behagliches Murmeln von Seiten des Igels' hoorde, wist hij dat de buit binnen was. Brehm haalt vervolgens een verhaal aan dat zijn vriend hem over diens huisdier heeft verteld: 'Beim Umherlaufen im Zimmer wurde ein von diesem Beobachter gepflegter Igel plötzlich eine naseweise Maus gewahr, welche sich aus ihrem Loche hervorgewagt hatte. Mit unglaublicher Schnelligkeit, obschon mit einem gewissen Ungeschick, schoß er auf dieselbe los und packte sie, befor sie Zeit hatte, zu entrinnen. "Die fabelhafte flotte Bewegung des anscheinend so plumpen Thieres, welche ich später noch öfters beobachtete", schreibt mir mein Freund, "brachte mich stets zum Lachen; ich weiß sie mit nicht richtig zu vergleichen. Fast war es wie ein abgeschossener Pfeil von Rohr, welcher vom Winde rechts und links getrieben wird, aber trotzdem wieder an die rechte Bahn kommt."'
Vgl. verder J. Le Francq van Berkhey, Natuurlyke historie van Holland, dl. 3. Amsterdam 1776, 12 die de 'scherpgedoornden Egel' de vijand van het 'vaale Muisje' noemt; Grzimek, Het leven der dieren. Encyclopedie van het dierenrijk, X. Zoogdieren, I. Utrecht etc. 1968, 213: 'Ze worden beschouwd als geduchte muizenjagers; vaak worden ze met een gevangen muis in de bek afgebeeld.' Volgens K. Herter is de egel echter een veel minder gepassioneerde muizenvanger dan altijd wordt beweerd. Zie: Igel. Zweite Auflage. Berlin 1963, 44 (Die neue Brehm-Bücherei).
80
Voor Archilochos: Elegy and iambus ... Ed. Edmonds Archilochus, Elegy and iambus, II, 174-175, nr. 118. Plutarchus, Moralia ('De sollertia animalium'), 971 E-F schrijft: 'Τ?ν δ? χερσα?ων ?χ?νων ? μ?ν ?π?ρ α?τ?ν ?μυνα κα? φυλακ? παροιμ?αν πεπο?ηκε
π?λλ' ο?δ' ?λ?πηξ, ?λλ' ?χ?νος ?ν μ?γα
προσιο?σης γ?ρ α?τ?ς, ?ς φησιν ? ?ων,
στρ?βιλος ?μφ?κανϑον ε?λ?ξας δ?μας,
κε?ται ϑιγε?ν τε κα? δακε?ν ?μ?χανος.'
(De manier waarop de egels zich verdedigen en beschermen heeft aanleiding gegeven tot het spreekwoord
'De vos kent vele trucs, de egel slechts één grote'.

Immers, wanneer de vos nadert, zoals Ion zegt:

draait hij zijn stekelige lijf tot een bal,
ligt stil en is het onmogelijk hem aan te raken of te bijten).
Het spreekwoord komt ook voor bij Zenobius, V, 68 (Zie: Corpus paroemiographorum graecorum. Ed. E.L. Leutsch en F.G. Schneidewin. Göttingen 1839, I, 147-148, met eveneens latere aanhalingen); de vermelding bij Ion wordt geciteerd in A. Nauck, Tragicorum graecorum fragmenta. Leipzig 1889, 739-740, fragment 38.
81
In: Aesopi phrygis et aliorum fabulae ... Lyon 1536, 236, nr. 72 (en Keller Keller, Tierwelt -1913, I, 19). Ook in De Dene, Warachtighe fabulen der dieren. Brugge 1567, 68-69. Vgl. Gesner, Thierbuch 1563, XCIIIIv die zegt dat hoe meer de slang de egel omwikkelt, hoe meer hij zichzelf verwondt, 'biss sy stirbt'. Verder ook: Herter 1963 ( op. cit., noot 20), 46-47 en afb. 25.
82
Vgl. Payne Payne, Medieval beasts, 59: 'The hedgehog was another creature to be likened to the Devil who would always be at pains to rob a man of his spiritual fruits.'
83
Resp. in de ed. Amsterdam 1614, II, XXV; en Paris 1543, [Cviiiverso]. Ook in: B. Pittoni en L. Dolce, Imprese nobili et ingeniose di diversi principi ... Venezia 1583, nr. 41. Het thema wordt reeds uitgebeeld in een vroeg-dertiende-eeuws bestiarium (George en Yapp George, Naming of the beasts, 108). Zie voor verwijzingen naar Sambucus en Camerarius ook: Emblemata 1967, 486. Dansende muizen zijn geen onbekenden binnen de emblematiek; vgl. Emblemata 1967, 595. Twee andere muisemblemen in de Sinne- en minnebeelden zijn de nrs. XII en XVIII.
84
Ed. Antwerpen 1603, 106, nr. XXXVIII, 'Occasio arrepta neglecta' (De kans gegrepen en gemist). Op de prent staan op de voorgrond drie blaffende honden rondom een egel; erachter een geknielde -zondige- figuur waaromheen drie vijanden een bedreigende rondedans maken: Vrouw Wereld, de Opstand van het vlees en de Duivel.
85
Ed. Amsterdam 1617, nr. LX en LXI. Het embleem gaat terug op Eduard De Dene, Warachtighe fabulen der dieren. Brugge 1567, 94-95.