← Content: PreviousContent: Next →

Reperire, perire est. [21]


beeld021

Back to top ↑
122 ↓
AMBROS. DE VIRG.
Claude vas tuum ne unguentum effluat, claude virginitatem verecundia loquendi, & abstinentia.

HIERON. AD SALVIAN.
Tenera res in foeminis pudicitia est; &, quasi flos pulcherrimus, cito ad levem marcessit auram, levique flatu corrumpitur, maxime ubi & aetas consentit ad vitium.

Annaen. Robert. Lib. 2. Rei. Iud. Cap. 12.
Saepe explorando, an, & ubi virginitas sit, virginitas amissa est.

123 ↓
'Tvlucht, krijghet lucht.
Els in haer eerste jeucht quam veel haer minne vraghen 1 2 3 4
Waer dat haer maegdom was; ja woudet Ritsaert klagen, 5
Indien men't haer versweegh: ten lesten sprack de min,
Kint houdt dit doosjen toe, hier is de maeghdom in;
(Int kistjen sat een vinck) de min is nau vertoghen, 6
De doos is opghedaen, de voghel uytghevlogen; 7
Ach! maeghdom, teer gewas, dat ons soo licht ontglijt! 8
Met soecken raecktet wech, met vinden isset quijt. 9

Inveniendo, amittitur.
Virgineum Caieta decus dum laudat Alumnae,
Virginitas ubi sit, Lydia nosse cupit,
Dum, mage suspectum ne consulat illa, veretur;
Exiguam nutrix pyxide claudit avem:
Hoc cape, virginitas latet hic; ait, arca repente,
Ut stetit in thalamo sola puella, patet.
Vix bene tegmen hiat, volat irrevocabilis ales,
Hei mihi virginitas, dum reperitur, abit.

Trouver, est perdre.
Lors quant l'oiseau caché te donna ta nourice,
De curiosité vouloit oster le vice
Hors ton esprit: Margot jamais scavoir convient
A fille tout cela, qu'a fille n'appartient.

Men loose, then seeke, ofte maydenes brave,
By seekinge, loose even that they have.
Where that her mayden-head did lye, faire Joane did aske her nourse,
Who thought, if that I tell her not, the matter might proove worsse;
Least shee to Richard should repaire which sorrowe might have bred.
I pray you take this box quoth shee, this keepes your mayden-hed.
(Whithin that box there was a byrde) the nourse scarse looke astray,
But Joane the box had opened, and the byrde was flowne away.
Of what light-stuffe are mayden-heds then? quoth Ioane, this gere goes rounde
Which if you seeke, they flie away, and lost, when as th'are founde.

124 ↓
Een open mondt toont 'sherten grondt.
Uw' doosje soete maegt, was lustich aen te schouwen, 10
Dies heeft meest al het volc het oogh daer op gehouwen
Om t'innich moy te sien; maer als het open ginck, 11
Doen was de gantsche schat niet anders als een vinck.
Fop hadde, doen hy sweegh, een grooten naem verworven 12
Maer als sijn flabbe gingh, doen wasset al verkorven: 13 14 15
Wie niet te wijs en is, en niet wil schijnen geck,
Die spreke niet te veel, so heelt hy sijn gebreck. 16

125 ↓
Silendo stolidus sapienti par est.
Hac, dum clausa fuit, sub pyxide mira latere
Regalesque tegi quisque putavit opes;
Mox, ut aperta fuit, spectacula ludicra vulgo
Praebet, & e capsa parva volavit avis.
Dum siluit tua lingua, virum te, Basse, putavi:
Testatur puerum te sine mente sonus.
Qui loquitur, populo se praebuit ille videndum,
Vel fatuus; presso dum silet ore, sapit.

Sans langage, le fol est sage.
Tout semble bel & bon, quant ceste boite est close,
Mais quant un malotru ouverte la propose,
Le jeu est tout gasté, le monde voit que c'est;
Pour sage on tient le fol, si long temps qu'il se taist.
MARTIALIS.
Cum te non nossem, dominum regemque vocavi:
Cum bene te novi, iam mihi Priscus eris.

ERASM. IN APOPT.
Est aliqua sapientiae pars, silentio stultitiam tegere.

ALCIAT. EX GRAECO.
Quum tacet haud quidquam differt sapientibus amens,
Stultitiae est index linguaque voxque suae.
Ergo premat labium, digitoque silentia signet,
Et sese Pharium vertat in Harpocratem.

SILENDO STOLIDUS SAPIENTI PAR EST.
Multis praeclarum videtur bene loqui, prudentioribus apposite tacere. Quoties enim, extra notam simulationis, aut ignorantiae, tacere fas est, silentium non loquacitatem, hominem cordatum indicare cordati iudicant: nec quanta quis, sed qualia loquatur; nec verborum molem, sed pondus attendendum esse. Ut moneta illa optima est, quae praetii plurimum habet in parva mole, sic sermo qui sensus, ait prudens vir, & confidenter addit; Quid visurus sim nescio, sed verbosos valde & una sapientes nondum vidi, Cor fatui (inquit Salom.) eructat stultitiam. Aut nihil igitur, aut accurate loquendum; ne lingua, quae in humido ac lubrico est, (ut antiqui dicebant) alibi titubet, aut vacillet; nec enim turpe adeo pede, quam mente labi, ait Stobaeus. Concludo, & cum Maximo silentium optimum atque tutissimum rerum administrandarum vinculum esse definio.

Veel achten't een groote sake wel 17 te konnen spreken: wyse luyden houden meer van wel te konnen swijghen, ja oordeelen dat so menichmael yemandt swijghen mach, 18 buyten verdachtheyt van onwetenheydt ofte gheveynstheydt, dat het swyghen, en niet het spreken een waerteycken 19 is van een rechtsinnich 20 verstant. Niet hoe vele, maer hoedanighe reden dat yemandt voortbrenght, niet de menichte, maer het ghewichte der woorden, is bedenckelijck: 21 Ende ghelijck dat voor het beste gelt werdt ghehouden, 'twelck in weynich stoffe, groote waerde vervat: so moeten oock de redenen, 22 die weynich woorden, en veel sins in hebben, hoochst gheacht werden. Ick en weet niet, seyter een gheleert man, 23 wat ick noch sien sal, maer tot noch toe en hebbe ick noyt veelsprekenden mensche wijs gevonden. 'T schijnt stout 24 gheseydt te zijn, doch Salomon 25 selfs is al mede van dat ghevoelen: 26 waer veel woorden zijn, seydt hy, daer hoortmen den sotten. Ghelijck het metael door sijn klanck, soo wordt den mensche door sijn reden 27 onderscheyden, seydt Quintilianus. 28 Het is daerom oorboir 29 ofte gheene, ofte welvoeghende 30 redenen voort te brenghen, op dat de tonghe, die in het natte gladde haer woonplaetse heeft, (ghelijck de ouden seyden) 31 niet erghens in en glibbere: want ten wordt niet soo quaedt ghehouden metten voeten, als mette tonghe, te struyckelen. 32

126 ↓
In wetenschap, maticheyt.
Het was u aengeseyt, en dier genoech bevolen,
Dat eenich diep gheheym hier binnen was verholen,
Maer ghy en ruste niet, o al te lossen maeght,
Tot dat ghy 't al te mael tot uwer schande, saeght.
Laet daer des Heeren arck. des hemels diepe saken
En staen u niet te sien, en minder aen te raken;
Niet soecken is hier best, niet weten hier verkiest,
Die soeckt, en vintet niet, of die het vint, verliest.

Tegenda non detegenda.
Fida tibi nutrix hac pixide sacra latere
Dixerat, & satis hoc debuit esse tibi;
Quid tractare manu, quid cernere, virgo, requiris,
Quaeque tenere manu, quaeque videre nefas?
Sacra Dei reverenter habe; quid foederis arcam
Tangis? io, cohibe stulta puella manus.
In multis nescire iuvat, scivisse nocebit,
Saepe perire fuit, quod reperire vocant.

ECCLES. 3. 22.
Tu n'as que faire de voir de tes yeux les choses secretes.
Quel curieus desir ton pauvre esprit incite,
Pour voir ce que ne dois? trouvant en seras quite,
Ne sonde les secrets, ains mets au ciel ton c?ur:
Ne touche de la main a l'arche du Seigneur.

Anders, op het selve beelt.
Ten is van gheenen noot een voghel uyt te dryven,
Hy wil oock even selfs niet in sijn hutte blyven;
Want als hy maer en siet het open vande lucht,
Soo springht hy veerdich op, en gheeft hem totte vlucht.
Het lichaem is de koy, die houdt de ziel ghevanghen;
De doot die maecktse los, die maecktse vrye ganghen;
Waerom, o christen hert, waerom doch hier ghevreest?
Al velt de doot het lijf, sy maeckt een vryen gheest.

127 ↓
Idem Emblema, alio sensu.
Carcere nil opus est captam pepulisse volucrem,
Sponte sua fugiet, tu modo pande fores;
Pande fores caveae, mox, qua data porta, volabit;
Inque suum fugiet libera facta nemus.
Corporis angusto mens enthea clauditur antro,
Mors libertatem reddere sola potest:
Mens age, pone metus; nec enim nisi vincula rumpit,
Abrumpit quoties de tribus una colum.
IOS. SCHALIGER.
Nescire velle quae magister optimus docere non vult erudita inscitia est.

BASIL.
Animi morbus est, male & superflue de Deo quaerere.

HILAR. DE TRIN.
Deus religione intelligendus est, pietate profitendus est, sensu vero persequendus non est, sed adorandus.

DEUT. 29. 19.
Les choses cachées apartiennent a l'Eternel nostre Dieu: mais les choses revelées sont pour nous & nos enfans.

Back to top ↑

Facsimile Images


122

123

124

125

126

127

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Nozeman en Houttuyn Nozeman, Nederlandsche vogelen -1829.
  2. De Jongh De Jongh, Zinne- en minnebeelden, 36-49. Over de schilder Frans van Mieris zegt hij: 'Zonder twijfel behoorde hij tot de trouwe lezers van Cats.'
  3. De Jongh De Jongh, Erotica in vogelperspectief -1969.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A woman releases a finch from a small box, another woman observes her from a door-opening

Back to top ↑

Comments

Een nieuwsgierig meisje en een bedachtzame voedster zijn in dit embleem de hoofdpersonages, terwijl een doosje met een vink het belangrijkste requisiet vormt. Cats heeft de rol van de voedster, die doorziet in welke hachelijke situatie het meisje zich bevindt, mogelijk ontleend aan Ovidius' Heroides. 56 De metafoor van het ontsnappende vinkje is aan de scène toegevoegd. Wanneer Els dreigt haar beklag te gaan doen bij Ritsaert, is het voor de voedster de hoogste tijd om op de vraag naar haar maagdelijkheid in te gaan.
Omdat het weinig voorzichtige meisje haar doosje geopend heeft, is de vogel toch weggevlogen; in dit embleem is het een symbolische waarschuwing voor het verlies van de maagdelijkheid. Het laten ontsnappen van de vogel uit haar kooi komt in de zeventiende-eeuwse beeldtaal vaker voor, maar dan wel pas ná deze toepassing van Cats en naar het zich laat aanzien wordt er in die gevallen eveneens gedoeld op het gevaar van de verloren maagdelijkheid. Voorbeelden in de Nederlandse schilderkunst zijn onder meer Frans van Mieris de Oude, De ontsnappende vogel uit 1676 (Amsterdam, Rijksmuseum), Willem van Mieris, De ontsnappende vogel uit 1687 (Hamburg, Kunsthalle

Afbeelding 21.1
) en twee schilderijen van Godfried Schalcken, De nutteloze les ('s-Gravenhage, Mauritshuis

Afbeelding 21.2
) evenals De bedreigde maagdelijkheid (Salzburg, Residenzgalerie). De iconografische overeenkomst tussen de prent bij Cats en Schalckens Nutteloze les (ca. 1680-1685) is treffend. De schilder voegde voor alle duidelijkheid aan het tafereel linksboven nog een buste van een lachende satyr toe, hét symbool voor de wellust. 57
De eerste toepassing van Cats dient om met name de jonge lezeressen voor te houden hoe belangrijk het is omzichtig met hun eer om te gaan. Want voor men het weet, is die eer te schande gemaakt. 58 Het lijkt er sterk op dat Constantijn Huygens in een puntdicht uit 1671 zinspeelt op het eerste epigram van Cats:
Die soeckt, en vindt niet.
Neel klaeghd' haer Maeghdom was verlooren:
Ick seide, laet ons om doen hooren,
En soecken of hy ergens is:
Neen, sei se dat is t'ongewis,
Leert ghy niet beters in uw' Boecken?
Ick ben hem quijt geraeckt met soecken:
En deser dagen socht hem een,
En docht, hy had hem by een been:
Maer, goede knecht, hy was bedrogen,
Het vogeltje was langh ontvlogen. 59
De citaten van Ambrosius, Hieronymus en Robert uit het eerste gedeelte sluiten nauw aan bij de duiding, en de aanhalingen uit het werk van Alciato en Erasmus zouden wel eens aan de basis van de tweede uitleg gelegen kunnen hebben. De strekking ervan luidt: het is de spraakzaamheid die vaak dwaasheid aan het licht brengt. Onder het motto 'Silentium' was in Alciato's Emblemata de deugd der zwijgzaamheid weergegeven door een wijze man met zijn vinger op de lippen, omdat wijsheid zich weerspiegelt in het zuinig zijn met woorden

Afbeelding 21.3
. Degene van wie men kan denken dat hij wijs is, onthult dikwijls zijn domheid zodra hij zijn mond open doet.
Deze uitleg hernam Cats in enkele toegevoegde spreuken die zijn opgenomen in Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt (1632). De geplande afbeelding met als motto ''t Is te laet de koop gesloten, als 't vogeltje wech is' ontbrak, maar voor de lezer en een eventuele toekomstige illustrator diende de volgende omschrijving: 'De af-beeldinge hier van soude mogen wesen, een vader die sijn kint aenspreeckt, als het selve een vogel-kooye pooght te sluyten, daer de vogel uyt is gevlogen, ter oorsake van het selve verlies bitter weenende.' De vader troost zijn verdrietige zoon door te zeggen dat inzicht in ongeluk toekomstige tegenslagen kan voorkomen. Ook hier krijgt het type van de loslippige Fop en Bassus (B.1 en B.2 ) naar aanleiding van het ontsnapte vogeltje enkele raadgevingen: 'Een geworpen steen, een geschoten pijl, en een gesproken woordt, zijn niet te herroepen'; 'Hebt gy met spreken u vergist, 't Wort met geen sponsy uytgewist', en uit Ecclesiasticus 21:28 wordt de lezer voorgehouden: 'De Wijsen wegen hare woorden met een gout-gewichte.' 60
Tot slot past Cats, aansluitend bij de vroeg-christelijke traditie, het beeld van de vogel en de kooi toe op de menselijke ziel en het lichaam, met zijn aardse beperkingen. De verwijzing naar het bijbelboek Samuël dient om aan te geven dat het niet aan de mens is de verborgen hemelse zaken te aanschouwen en te doorgronden. Het is zaak dat een christen zich met zijn hart tot God richt, want dan kan het zijn dat hem bij de dood zijn werkelijke vrijheid wordt teruggegeven.
Deze religieuze uitleg van Cats komt ook terecht in de bundel Amoris divini et humani antipathia uit 1629

Afbeelding 21.4
, terwijl Gulielmus Hesius (Willem van Hees) er een bewerking van gaf in zijn Emblemata sacra uit 1636

Afbeelding 21.5
. Bij de laatste luiden de op Johannes gebaseerde motto's: 'Amittit fidem videre qui vult' (Wie wil zien, verliest zijn geloof) en 'Beati qui non viderunt, & crediderunt' (Gelukkig zij die niet gezien hebben en toch geloofden). Eerder verwerkte Herman Hugo het thema tot embleem in de Pia desideria (1624), geënt op Psalm 142:8, 'Voer mijn ziel uit de gevangenis, om Uw Naam te loven.' De pictura toont de mens die in een kooi zit en door een engel wordt bevrijd; een vogeltje dat zojuist de lucht in is gevlogen, vormt de directe parallellie

Afbeelding 21.6
. 61
Heeft het bij zo'n symbolische vogel nog zin na te gaan welke soort bedoeld en afgebeeld kan zijn? Misschien wel, want het gegeven op zichzelf: een meisje dat een vinkje houdt, is reëel. Redenen om een dergelijk vogeltje gekooid in huis te hebben, waren de mooie kleur of de bekoorlijke zang, dus in die hoek zou gezocht kunnen worden. Enkele soorten komen dan in aanmerking, zoals de distelvink (putter), de vlasvink (kneutje, koddenaar), het geelbekje, de keep of bosvink, de goudvink en het sijsje (ook een vinksoort). 62
In De leermeester der zeden, vertoont in Horatius zinnebeelden, een bewerking van een bundel van Otto Vaenius die wordt toegeschreven aan Anthonie Janssen, staat een typische achttiende-eeuwse prentnavolging. Onder het motto 'Leeft zo, dat ge niet vreest voor sterven' is te zien hoe de maagd van Cats' embleemprent is getransformeerd in een dame met een modern kapsel, nu voor een spiegel. Het ontsnappende vogeltje is verdwenen en speelt geen rol meer; twee gevleugelde en geschakelde levensringen zijn toegevoegd. Het bijschrift bevat een zwaarmoedig momento mori

Afbeelding 21.7
. 63
De beide prozafragmenten die in de tweede editie van 1618 waren opgenomen, zijn komen te vervallen. Ze zijn hieronder opgenomen als bijlage. Evenals in embleem VI (B.5 en B.6) heeft Cats er een Latijns en Nederlands gedicht voor in de plaats gesteld.

Back to top ↑

Notes

1
Els : Deze meisjesnaam komt in Proteus nog drie keer voor. Zie XXVIII.B.1; XXXI.A.1; en XLI.B.1.
2
in ... jeucht : in het begin van haar jonkheid, ook: jonge, groene jeugd e.d. genoemd ( WNT VII, 269)
3
veel : dikwijls
4
minne : voedster. Gezien de veronderstelde leeftijd van Els is het óf haar vroegere baker, óf haar pleegmoeder (vgl. WNT IX, 746 en 779, s.v. 'minnemoer'). Omdat A.2, r. 1 spreekt over 'pleegkind' zal de tweede betekenis zijn bedoeld.
5
woudet ... klagen : ze wilde zich erover beklagen bij Ritsaert; een speaking name voor een wellustig persoon, 'iemand die ritsig van aard is' ( WNT XIII, 600). Vgl. ook het personage met deze naam in Bredero's Moortje.
6
vertoghen : vertrokken ( WNT XX, 1071, 5, s.v. 'vertijgen')
7
opghedaen : geopend
8
maeghdom, teer gewas : Mogelijk in verband te zien met de tulp op de prent; Cats verwerkte deze bloem tot 'Maeghde-wapen' (vgl. en zie

Afbeelding 33.3
).
9
Deze regels worden geciteerd door Samuel Columbus (1642-1679) in zijn Orde-Skötsel. Zie: Den Hoed [Hoed, Cultuuraanraking], 17.
10
lustich ... schouwen : aantrekkelijk om te zien
11
Om ... moy : om het moois wat er in zit
12
Fop : Een gebruikelijke zeventiende-eeuwse naam. Met fop kan echter ook een onverstandig of dwaas iemand aangeduid zijn; vgl. 'voor de fop houden' ( WNT III, 4624).
13
flabbe : praatzieke tong ( WNT III, 4502, 2, dp)
14
gingh, doen : sprak, toen
15
verkorven : teniet gedaan, verknoeid
16
heelt : verhult, verzwijgt
17
wel : goed
18
mach : kan
19
waerteycken : aanwijzing, teken
20
rechtsinnich : waarachtig, echt
21
is bedenckelijck : verdient aandacht, is van belang
22
redenen : opmerkingen
23
een gheleert man : Wie hier wordt bedoeld, is niet gevonden.
24
stout : gedurfd
25
Salomon : Zie noot 19.
26
is ... ghevoelen : denkt er eveneens zo over
27
reden : spraak
28
Quintilianus : Cats, die de uitspraak niet aanhaalt in het Latijn, doelt op Institutio oratoria, XI, III, 31: 'Sonis homines ut aera tinnitu dinoscimus' (Wij herkennen iemands herkomst aan hoe hij spreekt, zoals we een geldstuk herkennen aan zijn klank).
29
oorboir : nuttig, dienstig
30
welvoeghende : passende, adequate
31
de ouden seyden : De herkomst van deze omschrijving is niet teruggevonden.
32
want ... struyckelen : Vertaling van het niet teruggevonden citaat van Stobaeus aangehaald aan het eind van B.5.
33
Naam van de voedster van Aeneas (Vergilius, Aeneis, VII, 1). In Ovidius, Metamorphosen, XIV, 442 wordt zij gememoreerd in een grafschrift.
34
Geliefde meisjes- en vrouwennaam, zie onder andere Vergilius, Dirae, 41, 89 en 95, evenals diens gedicht Lydia.
35
In Spiegel 1632, I, 127, nr. XLII (= ADW 1712, I, 533) drukt Cats dit gedicht opnieuw af en hij voegt er dan twee regels aan toe:
Hei mihi! virginitas non est reparabilis arte,
Nec redit ad dominam virginitatis honos.
In vertaling:
Wee mij! de maagdelijkheid is niet kunstmatig te herstellen
en de maagdeneer keert niet terug naar de bezitster.
In een eigenhandige aantekening noteerde Cats in de marge: 'Catullus. 'Ut flos in septis secretis nascit'. Zie MC 1887, 19, nr. 153 (sign. UBL 1018 B 3). Dit gedicht is opgenomen in de commentaar bij .
36
Opera omnia, II, 296 C ( PL XVI). Deze vertaling mede op basis van de tekst bij Ambrosius: 'Claude sane vas tuum, ne unguentum effluat. Claude integritatis clave, loquendi verecundia, abstinentia gloriandi.' Cats laat het woord 'gloriandi' (van pochen) achterwege. Ook aangehaald door Langius (1374 A) die eveneens het woord 'virginitatem' invoegde. Vgl. Brown Brown, Lichaam en maatschappij, 283 over dit type metaforiek bij Ambrosius: 'Als gevolg van de uiterste geslotenheid van haar lichaam, konden de geest, het hart en de handen van de maagd zich tot het uiterste openen -voor de Schrift, voor Christus en voor de armen.'
37
Opera omnia, I, 730 ( PL XXII). Ook aangehaald door Langius (1099 A). Nogmaals, precies zo, geciteerd in Cats' Spiegel 1632, I, 103, nr. XXXIII (= ADW 1712, I, 524).
38
Robert spreekt in § 10 (zoals in 1618 nog stond aangegeven) in het geheel niet, en in § 12 slechts één keer over de kuisheid: 'At vero perfidus iste, qui neque iura coniugii, neque officia certi verique amoris novit, postquam prima eius voluptas refrixit, post depraedatam adolescentulae istius virginitatem, insuper eam furti accusat, atque ita Virginitas facta est peregrini praeda latronis. Ille enim etiam acerbum se praestat, & multis conviciis Meviam aggreditur' (Maar die onbetrouwbare kerel, die noch de wetten van het huwelijk, noch de taken van een zekere en oprechte liefde in acht neemt, heeft, nadat haar aanvankelijke begeerte bekoeld was, het arme meisje haar maagdelijkheid ontnomen en haar daarna nota bene van diefstal beschuldigd en zo is de maagdelijkheid door een buitenlandse rover buit gemaakt. Hij gedroeg zich immers bruut en maakte Mevia veel verwijten). Ed. Köln 1599, 458-459, cursivering van Robert. Toch is het niet aannemelijk dat Cats met de gegeven sententie doelt op deze tekstplaats, over de zo gewelddadig verloren maagdelijkheid. De kans bestaat dat de aanduiding van het boek of hoofdstuk niet klopt.
39
Dit motto is mogelijk gebaseerd op het citaat van Alciato (B.4.c). Vgl. Walther 4, 1054, nr. 29623f 'Silentium sapientibus responsi loco est' (Een goed verstaander heeft maar een half woord nodig).
40
Zie voor regales opes ook Phaedrus, I, fabel XXVII, 10.
41
Naam van een gulzig drinkende man in Horatius, Ode, I, 36, 14.
42
Vgl. Meurier Meurier, Trésoir, 80 (en 137): 'Fol semble sage quand il se tait'; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, I, 273.
43
Met andere woorden, de 'ik' van het epigram (Martialis zelf?) heeft inmiddels gemerkt dat zijn beschermheer niets voor hem doet. Cats heeft vocavi, Martialis 'vocabam'.
44
Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, IV, 339 E.
45
Emblemata, XI. Ed. Antwerpen 1581, 63, nr. XI. Ook aangehaald door Langius (1221 A). Het epigram gaat terug op een distichon van Pallades, opgenomen in de Anthologia Graeca, X, 98. Zie over dit embleem en het silentium-motief: K. Langedijk, 'Silentium.' In: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 15 (1964), 3-18.
46
Harpocrates van Pharos (een eiland in de Middellandse zee bij Egypte) was één van de gedaanten van de Egyptische God Horus als kind. Zijn verering breidde zich uit met de cultus van Isis en Sarapis, zoals Plutarchus vermeldt in Moralia ('Isis en Osiris'), 378, C: 'Τ?ν δ' ?ρποκρ?την [...] το? περ? ϑε?ν ?ν ?νϑρ?ποις λ?γου νεαρο? κα? ?τελο?ς κα? ?διαρϑρ?του προστ?την κα? σωφρονιστ?ν δι? τ? στ?ματι τ?ν δ?κτυλον ?χει προσκε?μενον ?χεμυϑ?ας κα? σιωπ?ς σ?μβολον' (Harpocrates is hét voorbeeld en de waarschuwer tegen het onervaren, onvolkomen en onjuiste denken over de goden onder de mensheid. Daarom houdt hij zijn vinger op zijn lippen als teken voor zwijgen of stilte). Deze Harpocrates wordt ook voorgesteld als sfinx. Zie verder Langedijk ( op. cit., vorige noot); Erasmus' adagium 'Reddidit Harpocratem', ontleend aan Catullus: Adagia, IV, I, 52 ( Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, II, 981 E); en Emblemata 1967, 1823-1824.
47
Vgl. Plutarchus, Moralia ('De liberis educandis'), 10 F: 'Σοφ?ν γ?ρ ε?καιρος σιγ? κα? παντ?ς λ?γου κρε?ττον [...] Κα? γ?ρ α? σιωπ?σας μ?ν ο?δε?ς μετεν?ησε, λαλ?σαντες δ? παμπληϑε?ς' (Het is wijs op het juiste moment te zwijgen en beter dan wat ook te zeggen [...]. Niemand heeft het ooit berouwd dat hij heeft gezwegen, maar honderden wel omdat zij spraken). En verder Seneca, Epistulae morales, CXIII, 20 : 'prudenter tacere bonum est' (verstandig zwijgen is iets goeds).
48
Ik heb de herkomst van dit citaat niet thuis kunnen brengen.
49
Het is me niet gelukt de bron van deze zegswijze terug te vinden.
50
Ook de hier bedoelde tekstplaats is niet teruggevonden.
51
Verwijzing naar Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium libri novem ('De institutis antiquis'), II, II, 1: 'Numquam enim taciturnitatem, optimum ac tutissimum administrandarum rerum vinculum, labefactari volebant' (Nooit wilden ze het zwijgen, de beste en veiligste boei om je zaken te regelen, verbreken). Ed. Kempf Valerius MAximus, Factorum et dictorum, 182.
52
Ed. Leiden 1615, 117; vgl. Poemata omnia. Ex Museio Petri Scriveri, editio altera. Berlin 1864, 116, nr. 21. Een afschrift van deze regel in Scaligers eigen hand is te vinden in het album amicorum van David Mostart, gedateerd 1598 (KB Den Haag, MS. 74 H 39, fol. 16r). Met dank aan H.J. de Jonge te Leiden.
53
'Malam autem ac curiosam de Deo quaestionem morbum animae esse nemini non perspectum est, et maxime si id fiat animo incredulo' (Voor iedereen is het duidelijk dat slechte en onnodige vragen te stellen over God een ziekte van de geest is). In: Opera omnia, I, 751 B ( PG XXIX). Met dank aan E. Dekkers O.S.B., Abdij Steenbrugge en aan H. Geerinck, Adbij Bethlehem te Bonheiden. Waar het Latijn curiosam heeft, staat in het Griekse origineel [Griekse tekst nog in te voegen] , wat zowel onnodig als nieuwsgierig kan betekenen.
Deze tekst wordt tegenwoordig niet meer aan Basilius toegeschreven; hij is mogelijk van de hand van Didymus van Alexandrië. De kans is groot dat Cats het citaat heeft ontleend aan de Latijnse vertaling van Georgius van Trebizonde. Vgl. de versie in 'Basilii Magni caesariensis archiepiscopi adversus apologeticon Eunomini, interprete Georgio Trapezuntio', opgenomen in Opera omnia. Antwerpen 1616, 223 B ( ed. princ. Basel 1565): 'Morbum esse animae, male & curiose de Deo quaerere.'
54
De trinitate libri VIII-XII. Ed. Smulders Hilarius, De trinitate, 453, r. 9-11 ( CC LXII A)). Hilarius heeft: 'Religione nostra'. Vgl. embleem XX.B.5 en B.6.
55
Zie over het hemelbed: embleem IX, noot 2 ; voor de dekenkist-achtige koffer: Sluyterman Sluyter, Huisraad en binnenhuis, 67, afb. 73; 147, afb. 200; vgl. verder ook embleemprent XIII.
56
Boek XI, 33-34:
Prima malum nutrix animo praesensit anili;
Prima mihi nutrix 'Aeoli', dixit, 'amas!'
'De eerste die de kwaal opmerkte, was de voedster met haar oude-vrouwenwijsheid; de voedster was de eerste die mij zei: "Dochter van Aeolus, je bent verliefd".' Twintig jaar later bewerkte Cats ditzelfde fragment nogmaals in zijn 'Aenmerckingen op het wonderbaer houwelick voren geroert', opgenomen in Het Spaens heydinnetje (1637). Hij dicht dan vanuit het perspectief van het meisje:
Mijn voester heeft den brant van mijn bedeckte wonden,
Uit ick en weet niet wat, behendigh ondervonden;
Die seyde my in 't oir: Ick sie het datje mint,
En dat u jeughdigh hert tot vrijen is gesint.
Ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 94; hieruit komt ook de vertaling van Ovidius. Vgl. ADW 1712, II, 151.
57
Zie hierover De Jongh De Jongh, Zinne- en minnebeelden, 40-42, en afb. 21, 23 en 25; De Jongh De Jongh, Erotica in vogelperspectief -1969, 48-52, en afb. 21-22 met bovendien interessante verwijzingen naar het schilderij Paar bij een papegaaienkooi van Pieter de Hooch (Köln, Wallraf-Richartz-museum) en De tamme spreeuw van Pieter van Noort (Zwolle, Overijssels museum), afb. 23-24. Voor Van Mieris: Katalog der alten Meister der Hamburger Kunsthalle. Vierte Auflage. Hamburg 1956, 109, cat. nr. 524. Voor Schalcken verder: Becker 1976; The Royal Picture Gallery Mauritshuis. Ed. H.R. Hoetink. Amsterdam etc. 1985, 439, cat. nr. 160 (Art treasures of Holland) en T. Beherman, Godfried Schalcken. Paris 1988, 269 en 272, cat. nr. 175. Over Van Noort ook: Tot lering en vermaak 1976, 200-201, cat. nr. 50. Het WNT geeft niet speciaal het ontsnappen van de vink als beeld voor het verlies van de maagdelijkheid, wel de vogel als symbool voor iets dat verloren gaat ( WNT XXII, 486).
58
Eén van de cruciale thema's in het werk van Cats. Al in de middeleeuwse literatuur en symboliek is de vogel, wanneer het een amoureuze context betreft, een geliefd dier; hij komt zowel in geslachtelijke als verheven of geestelijke zin voor. Zie hierover W. Hensel, Die Vögel in der provinzalischen und nordfranzösischen Lyrik des Mittelalters. Diss. Königsberg. Erlangen 1908; en Bax 1956, 28, 56-57. In de zeventiende eeuw wordt de symboliek van de vink en de vogel in het algemeen ook expliciet sexueel uitgewerkt. Vgl. WNT XXII, 510, s.v. 'vogel'; voor de kooi als beeld van het vrouwelijk, de vogel van het mannelijk geslachtsdeel: De Jongh 1967, 34-38 en De Jongh De Jongh, Erotica in vogelperspectief -1969, 48-52. De erotische connotaties van het woord vink en vinken zijn uiteenlopend. Zo kan met een lichte vink een lichtmis bedoeld zijn, kan de vink als benaming voor het mannelijk lid dienen en kan 'vinken' staan voor coïre. Vgl. WNT, XXI 860, 862 en 873, 5; EW, 218; vgl. ook het werkwoord 'vogelen' WNT XXII, 577-78; EW, 222.
59
Korenbloemen. Amsterdam 1672, 491, boek XXVI, nr. 74. Zie ook Razernij der liefde. Ontuchtige poëzie in de Nederlanden. Van Middeleeuwen tot Franse tijd. Ed. H. van Straten. Amsterdam 1992, 92. In Den distelvink dichtte J.J. Steendam:
Maagden die te veylig [= toeschietelijk] mallen,
Derven wel haar eêlste-schat:
Door hem, die haar 't heyl ontrukt:
En haar kuysheyts-Roosje plukt.
Ed. Amsterdam 1649, 84; vgl. ook Franits Franits, Vertues, 42-46. Wellicht dient men in dit verband ook het boeket bloemen op tafel symbolisch op te vatten (vgl. tevens het citaat onder A.4.b ). Cats gebruikte zelf de tulp als beeld voor de maagdelijkheid (zie ), terwijl de kwetsbaarheid van een vaas met bloemen emblematisch werd uitgewerkt door Roemer Visscher onder het motto 'Jong hovelingh, out schoveling' ( Sinnepoppen, II, 59).
60
Ed. 1632, II, 44-45. ADW 1712, I, 580-581. Het eerste versje is een bewerking van een antiek dictum. Daniel Cramer nam in zijn Octoginta emblemata moralia nova. Frankfurt am Main 1630, 308-309, nr. LXXVIII een embleem op van een dwaas die het hart op de lippen heeft, gebaseerd op de genoemde plaats in Ecclesiasticus (Jezus Sirach): 21:28-29.
61
Ed. Antwerpen 1624, III, 350, nr. XXXX; in de vertaling van Justus de Harduwijn: Goddelycke wensen. Antwerpen 1629, 522. Zie voor een letterlijke uitbeelding van de menselijke ziel, gevangen in een skelet en turend tussen de ribben als achter tralies: Hugo 1624, III, 332, nr. XXXVIII (vert. De Harduwijn Hugo, Goddelycke wenschen, 492). In het erop volgend embleem (er is hier sprake van een thematische reeks), gebruikt Hugo het analoge beeld van de ziel, vastgeketend aan de wereld, met als Hinweiser een vink op een vinketouw (Hugo 1624, III, 342, XXXIX; De Harduwijn Hugo, Goddelycke wenschen, 508).
62
Nozeman en Houttuyn, 'systematisch naamlijst', dl. V, 498; resp. dl. III, 226, afb. 116; dl. II, 133-136, afb. 69-70 en dl. IV, 339-340, afb. 173. Zie voor een contemporaine beschrijving van de vink C. Gesner, Historiae animalium liber III. De avium natura. Frankfurt 1617, 341-343.
63
Ed. Amsterdam s.a., 47, nr. 93:
Als ge in een spiegel u beschoud,
En ziet uwe eertyds gladde wangen
Gerimpeld, en uw huid veroud,
Dan leert ghy hoe de jaaren hangen
Gewiekt, als schakels, aan elkaar,
Het deugdzaam en Godsdienstig leeven
Blyft zelfs niet vry van dat gevaar.
Niets kan het noodlot wederstreeven.
Deze vierde druk dateert van circa 1730, de zesde van 1780; beide verschenen in Amsterdam.