Et in aequore flamma est. [16]

LUCRET. LIB. 1.
Alma Venus, coeli subter labentia signa,
Quae mare navigerum, quae terras frugiferentes
Concelebras, per te quoniam genus omne animantum
Concipitur, visitque ex ortum lumina solis;
Denique per maria, ac montes fluviosque rapaces,
Omnibus incutiens blandum per pectora amorem, Efficis, &c.

ALCIAT. DE AMORE. LOQUENS.
Scilicet ut terrae iura det atque mari.

93 ↓

Oock brant in zee.

Wat seyltmen over zee in alle vreemde landen?
Het vier, het minne-vier can in het water branden: ¹
De groote zee-lamprey Desen visch wort int Latijn Murena ghenaemt, ende wort ghevonden ontrent Sicilien, de welcke, te lange boven water met den rugghe swemmende, wert door de hitte der Sonne so gedrooght, datse niet weder onder het water kan neder sincken. en houdt geen vaste ree ² ³
En lijt noch echter brant te midden in de zee. ⁴
Waer sal een vrijer heen? waer sal een minnaer varen?
Hoe? is niet Venus selfs ghesproten uyt de baren? ⁵
Besiet het gantsche diep, het krielt van haren brandt, ⁶
De zee heeft oock haer vier; 'tis Venus vaderlandt. ⁷ ⁸ ⁹

Et in aequore flamma est.

Dum natat, & siculis Murena Murena piscis in mari siculo, secundum Martial. non valet exustam mergere sole cutem. vagatur in undis,
In medio Phoebi tangitur igne freto.
Vidi ego, qui fugeret trans aequora fulmen Amoris
Igne vel in medio non caruisse mari.
Vidi ego, quem flammis Cytherea recentibus ussit,
A patria celeri dum rate vectus abit.
Ah! furit, & gelidis ardet delphinus in undis:
Orta mari Venus est: hic quoque regnat Amor.

Et mesme l'eau a son flambeau.

Que sert au pauvre amant de tracasser le monde
Puis qu'on se sent brusler au plus profond de l'onde?
Murene rien ne faict que par la mer flotter,
Si est-ce qu'on la voit ce non obstant brusler.

Or if upon the waves I turne,
Yea even in the sea I burne.

Put case that by thy travell farre thy olde love were forgott,
May not a fresh love in the way thy minde torment as hott
As did the first. The sea-lamprey even by the sunns hott beames,
Is scortcht and partcht, yea weltringh burnt in middest of the streames.
Remember that Dame Venus is herselffe sprung from the floods.
For loe the savadge beastes doe runne for shelter in the woods
Into the waters deepe; and there doe paire and paire agree
For water hath his burninge force, t'is Venus owne countrie.

94 ↓

Liefde is luy.

Hoe dus weet-gierich hert! uw' eertijts lieve boecken ¹⁰
Zijn nu verrot, vermot, en in het stof te soecken. ¹¹
Ghy waert, na mijn onthoudt, wel eer een dapper man, ¹²
Nu sitje maer en dut: wat isser oorsaeck van? ¹³
Ha 'ksie nu watter schort: Murena gingh doorgronden,
De diepten vander zee, nu leyt hy vast gebonden
Getroffen vande son. Wien liefdes fackel brant
Die leyt van stonden aen de boecken uyter hant. ¹⁴ ¹⁵ ¹⁶

95 ↓

Colit otia saucius igni.

Magne natator ubi es? tu regna per invia ponti,
Perque sinus vitrei marmoris ire soles:
Nosse labor fuerat delphinas, & horrida cete,
Quidquid & in vasto gurgite doris alit:
Nunc sine mente iaces, nunc pectora sole perustus
Non potes a radiis solis abire domum.
Si quis amore calet, consueta negotia cessant;
Cedit acidaliae castalis unda faci.

d'Amour captif, devient oisif.

Moy, qui soulois souvent passer la mer a nage,
Ne fais rien maintenant, qu'a mon soleil homage.
L'amour est un tiran; il veut le c?ur entier,
Par la tout amoureux, oublie son mestier.

VIRGIL.
Uritur infoelix Dido, totaque vagatur Urbe furens, &c.

IDEM.
Non ceptae assurgunt turres, non arma iuventus
Exercet, portusque aut propugnacula bello
Tuta parant: pendent opera interrupta, minaeque
Murorum ingentes aequataque moenia coelo.

COLIT OTIA SAUCIUS IGNI.

Sapientes etiam de amore loquuntur, scribunt, iudicant. Neque spes, neque cura (ait Xenophon) reperiri alia iucundior facile potest, quam amoris occupatio, nec invenire supplicium gravius in proclivi est, quam, si rerum expediendarum cura quis ab amoribus suis arceatur. Ita me Deus amet! eos qui oestro hoc perciti sunt, loton gustasse dixeris, ita amoribus suis, tanquam scopulis sirenum affixi, spartam, quam nacti, prorsus deserunt. Protinus ut in gremio Dalidae quiescit Samson, feriantur Philistaei: ut Iudithae blanditur Holophernes, non oppugnatur Betulia. Dum Thamarae insidiatur Ammon, in lectulo est. Tarquinius, ut Lucretia potiatur, castris excedit: Antonius ut Cleopatram salutet, tribunal deserit. Graphice omnia in Didone expressit Virgilius,

... Qualis coniecta cerva sagitta,
Quam procul incautam nemora inter cressia fixit
Pastor agens telis, liquitque volatile ferrum
Nescius; illa fuga silvas saltusque pererrat
Dictaeos, haeret lateri laethalis arundo

Quid plura? cui amore calet pectus, frigent caetera.

Daer en is (seyt Xenophon) ¹⁷ niet kortwyliger, ¹⁸ als liefdes soete besicheyt; niet quellijcker, ¹⁹ als door eenige voorvallende saken inde vermakelijckheydt sijnder liefde belet te werden. D'ervarentheyt leertet, soo haest yemant van dese wespe ²⁰ gesteken is, dat hy dadelijck alle saken achter rugghe stelt, ²¹ selfs daer hy te voren seer toe gheneghen was.

Dido ²² mette min bevaen, ²³
Denckt alleen om spelen gaen;
Wandelt daerom hier en daer,
End' en neemt voortaen niet waer
Al de nieu begonnen wercken,
Daers' haer stad mee wil verstercken.

So haest Samson het hooft nederleyt inde schoot van Dalida, soo ist lavey ²⁴ by de Philistinen. ²⁵ Terwylen Holophernes Iudith lievekoost, wert Betulia niet bestormt. ²⁶ Gheduyrende dat Ammon op Thamar loert, leyt hy in sijn bedde. ²⁷ Tarquinius verlaet den leger om Lucretia. ²⁸ Antonius den rechter-stoel om Cleopatra. ²⁹ Waer toe veel woorden? die in liefde verhit, verkout in alle andere saken.

96 ↓

IOHAN. 8. 12.
Ick ben het licht der werelt, wie my navolcht, die en sal inde duysternisse niet wandelen. ³⁰

Eens was ick glibber-glat, eens gingh ick liggen schuylen
Of in het schrale sant, of inde modder-kuylen; ³¹ ³² ³³
Maer, nu des hemels glans my crachtich heeft geraect, ³⁴
Soo ben ick metter daet een ander dier gemaect:
Nu, sweef ick boven stroom, gescheiden vande tochten ³⁵
Die ick voor desen sach by ander zee-gedrochten.
Wie eenmael is verwarmt van Godes heylich vier ³⁶
En wroet niet in het slick gelijck een ander dier. ³⁷

97 ↓

Igne vetor mergi.

Cui modo turpe lutum, modo futilis alga tegebat,
Et modo foedabat vilis arena caput;
Cui modo phoca comes, conchisque regentia cete,
Quantaque sub vitreo gurgite monstra latent,
Ecce! sacrae tumidis ope lampadis efferor undis;
Perque fretum, salso tutus ab imbre, feror.
Fluctibus eripitur, mergi nequit, altior unda est
Percaluit sancto cui semel igne iecur.

PSEAUM. 27. 1.
L'eternel est ma lumière & ma delivrance: de qui aurai-je peur?

La sange de la mer m'alloit dessus la teste,
I'estois environné de maint' hideuse beste;
Mais puis que le soleil m'a faict nager si haut,
Du goufre de la mer maintenant ne me chaut.

August. Tract 106. in Iohan.
Credere vere, est credere inconcusse, firme, stabiliter, fortiter: ut iam ad propria non redeas & Christum relinquas.

IONAS. 2. 4. 6.
Les eaux m'ont environné jusques a l'ame, l'abisme m'a enclos tout a l'entour, la rosiere s'est entortillée a mon chef.
Mais tu as fait remonter ma vie hors de la fosse o eternel mon Dieu.

IGNE VETOR MERGI.

Solenne est filiis huius seculi actionibus suis nebulas offundere, ac multis ambagum involucris, densisque tenebrarum umbraculis, quidquid agunt, involvere; id rei perversae probabile plerumque signum est: nam male agentes lucem odisse, veritatis elogium est. Contra mens pura ac innoxia nihil tegit, imo testes actionibus suis advocat, & Iobi exemplo, vitae rationem publice edere, & veluti humeris, expositam omnibus, ferre non veretur; omnes Meandros ac diverticula refugit, omnes tenebriones ac latebricolas odio habet, &, ut generosus ille romanus, domum in edito colle, ut ab omnibus non conspici modo, sed & inspici possit, aedificari sibi velit. Si quis ergo, vespertilionum more, nocte intempesta, operibusque tenebrarum (ut Scriptura loquitur) sese adhuc delectari sentit, verae lucis radiis necdum illustratum sese esse, non abs re, suspicari poterit: ut vero ab isto vitae genere abhorreat, audiat imprecationem Esaiae (cap. 29. 15.) & rebus suis applicet; vae (inquit ille) qui profundi estis corde, ut a Domino abscondatis consilium, quorum opera sunt in tenebris, & dicunt quis videt nos? Danda potius opera ut cum Paulo honeste ambulemus, prout in die.

'Tis een alghemeen ghebruyck in't bedrijf deses wereldts, dat t'elcken alsser eenighe slimme en doortrapte rancken ³⁸ voor handen ³⁹ zijn, men de selve ⁴⁰ onder den duym ⁴¹ ende ter smuyck ⁴² soeckt te beleyden: in voeghen dat de duysternisse schijnt als een vast merckteycken te zijn, van dinghen die niet recht en gaen. ⁴³ Die quaet doet, haet het licht, ⁴⁴ seydt het licht des werelts: ⁴⁵ een oprecht ghemoedt daerenteghen is open ende recht uyt: roept als ⁴⁶ ghetuyghen tot alle zijn doen, ende is te vreden het boeck zijns levens openbaerlijck ⁴⁷ met Iob, ⁴⁸ als op sijn schouderen te draghen, haet alle sluyp-sielen ⁴⁹ en haer linckerijen: ⁵⁰ wenscht met dien rechtschapen Romeyn, ⁵¹ dat sijn huys, voor de oogen een yeder open soude staen, en als doorluchtich ⁵² soude wesen. Isser dan erghens yemandt, die noch in sich voelt de gheneghentheyd om sijn saecken in het duystere te beleyden, en niet als ⁵³ by nachte en ontyde, te vlieghen, als den nacht-uyl, ofte vledermuys, dat hy hem voorseker houde, ⁵⁴ niet ghemeens te hebben, met de klaer-schynende stralen der waerachtigher sonnen: ⁵⁵ maer veel eer met dat droeve wee, 'twelck den Propheet Esaias op ⁵⁶ de sulcke ⁵⁷ uytspreeckt, cap. 29. 15. Wee, seydt hy, die verborghen zijn willen voor den Heere, haer voornemen te verhelen, en haer doen in't duyster te houden, en spreken, wie siet ons? ⁵⁸ Laet ons liever met Paulo, ⁵⁹ eerlijck wandelen als in den daghe.

Die staegh ⁶⁰ in't duyster leyt en wroet, ⁶¹
Dat is een linckert, ⁶² of een bloet. ⁶³

Facsimile Images

Translations

Literature

Sources and parallels

Heyns, Emblemata, HL. Hiiijrecto/Iirecto
Visscher, Sinnepoppen [web], bk/embl. II/2
Camerarius, Symbolorum & emblematum centuriam, HL. III/XXXIV
Et in aequore flamma est. [15] (in: Jacob Cats, Proteus (1618)) [Compare]

References, across this site, to this page:

Et in aequore flamma est. [15] (in: Jacob Cats, Proteus (1618))

Iconclass

A Sicilian lamprey floating on the water

heat [22E1]
sun represented as face, wheel, etc. [24A6]
eels: lamprey (+ animals used symbolically) [25F63(LAMPREY)(+1)]
eels: lamprey (+ animal(s) floating in water) [25F63(LAMPREY)(+5274)]
one of the lovers alone (e.g. longing for the beloved) (+ variant) [33C216(+0)]
sailing-ship, sailing-boat [46C24]
geographical names of countries, regions, mountains, rivers, etc. (names of cities and villages excepted) (with NAME) [61D(SICILY)]
proverbs, sayings, etc. (with TEXT) [86(ET IN AEQUORE FLAMMA EST)]

Comments

Het vertrekpunt van het embleem over de Siciliaanse lamprei heeft Cats, zoals hij zelf aangeeft, gevonden bij Martialis. Wanneer deze vis onder de verzengende zon te lang boven water zwemt, zal hij nooit meer verkoeling vinden in het water. De paradoxale positie van het dier staat hier zinnebeeldig voor de verliefde vrijer: geen enkele plaats biedt uitkomst als het vuur van de liefde eenmaal vat op hem heeft gekregen. Zelfs temidden van het water is het onmogelijk dit vuur te bedwingen. De amoureuze bijschriften leunen sterk op het citaat van Lucretius over de alvoedende Venus.

Wat opvalt is de overeenkomst met het vorige embleem. In de uitgave van Silenus uit 1618 tekende Cats aan: 'Merckt dat dit sinne-beelt vast is aen 't voor-gaende.' Zo varieert hij hier nogmaals op het thema van (de gloed en vlam van) de liefde die overal met je mee gaat en is er een visuele echo in de schepen op de achtergrond en de zwemmende vis. ⁹²

De tweede interpretatie wordt bepaald door de analogie tussen enerzijds de eens zo grondige weetgierigheid van de vis en de wijze waarop hij later, boven water, is lamgeslagen door de zon, en anderzijds de weetgierigheid van de voorheen zo verstandige man die, nadat de liefdesvlam vat op hem heeft gekregen, geen boek meer aanraakt. Kortom, nogmaals een vorm van de tirannieke werking van de liefde: zij houdt je van je werk en maakt dat je tot niets meer komt. De opsomming van hoe voor vele historische figuren de liefde er de oorzaak van is geweest dat zij hun plichten verwaarloosden (met een impliciete verwijzing naar de desastreuze gevolgen), dient om aan te geven hoe waar de bewering is.

De derde uitleg bestaat wederom uit een gelijkstelling: de eens in de diepte van de zee wroetende moeraal, die nu heerlijk beschenen door de zon rondzwemt, vormt nu een metafoor voor de duistere praktijken van hen die de zon van God moeten ontberen, tegenover de gelovigen die zich baden in het hemelse licht. In dit licht bezien is de situatie van het dier in de zonneschijn niet meer penibel, maar begerenswaardig. ⁹³

De lamprei is de benaming voor de familie van meestal tropische, slangvormige vissen. (De soort die in de Noordzee wordt aangetroffen is de zeelamprei, ook wel zeeprik genoemd). Zijn uiterlijk komt goed tot uitdrukking op twee embleemprenten, beide in het werk van Joachim Camerarius. Te zien is hoe de slangachtige, roofzieke, murene verbeten strijd voert met de octopus en de kreeft. Niet alleen op deze prenten, maar ook in L'histoire entiere des poissons van Guillaume Rondelet en in Conrad Gesners Vollkommenes Fischbuch, is de vis aanmerkelijk slanker en kleiner weergegeven dan op de prent van Cats. ⁹⁴

Toch kan een vermelding bij Gesner of Strabo wel eens bepalend zijn geweest voor het dolfijn-achtige uiterlijk dat Cats en Van de Venne het dier hebben gegeven. Gesner zegt namelijk: 'Strabo schreibt, daß an etlichen Orten diese Mur-aal so groß werden wie Wal-fische, und 80. Pfund schwer wiegen sollen.' ⁹⁵ Hiermee doelt hij op een passage in de Geographica waar Strabo, hoewel hij de vergelijking met de walvis niet maakt, inderdaad spreekt over een gewicht van meer dan veertig kilo. ⁹⁶ Cats, die conform Martialis' grandis muraena het dier aanduidt als 'grote zeelamprei', kan met de kennis van Strabo, Gesner of een andere bron die de bovenstaande bijzonderheid over het dier heeft vermeld, op de uitbeelding zijn gekomen. Die uitbeelding komt het dichtst in de buurt van de wijze waarop de dolfijn vanaf de oudheid tot in de zeventiende eeuw is weergegeven, alleen zijn op de embleemprent de lippen van de vis sterk verlengd waardoor hij een zuigmond heeft gekregen. Een voorstelling die als direct voorbeeld kan hebben gediend, is niet teruggevonden. ⁹⁷

Stilistische verwantschap vertoont wel de eveneens door Jan Swelinck gegraveerde embleemprent van de dolfijn bij Zacharias Heyns

Afbeelding 16.1

. Deze 'kort-geneusde Vis, zee Koning, altijt wakker', geniet in de zee van de zonnestralen. Doordat de vis altijd in beweging is, stelt Heyns hem de lezer ten voorbeeld om waakzaam te zijn en voortdurend God te loven. De bundel Emblemata, emblemes chretiens et morales waaruit dit embleem met het motto 'Vigilate & orate' (Waakt en bidt; Mattheus 26:41) afkomstig is, werd in 1625, dus twee jaar vóór Proteus, ook door Pieter van Waesberge uitgegeven. Zowel de houding van de vis, het golfje water over de dolfijnachtige staart, de scherp stralende zon, als de geaccentueerde ogen (in dit geval ongetwijfeld om de 'wakkerheid' van de dolfijn te benadrukken) wijzen erop dat het ontwerp van Heyns steunt op dat van Silenus uit 1618. ⁹⁸

De composities in de bundels van Cats en Heyns vinden aansluiting bij een vis-embleem in Roemer Visschers Sinnepoppen

Afbeelding 16.2

. Visscher zegt niet te weten of het dier wel 'naar de leven' is uitgebeeld en geeft het dan ook geen soortnaam. 'Dom is driest' staat erboven en het bijschrift vermeldt dat de vis in zijn algemeenheid de domheid voorstelt. Daarmee kan hij uitstekend een 'onbeleeft grof mensche' uitbeelden (de spreekwoordelijke botte Hollander) die, zoals de vis, onnadenkend rondzwemt en nergens rekening mee houdt. ⁹⁹

Een andere emblematische parallel, ten slotte, is te vinden bij Joachim Camerarius. Onder het motto 'Violento absumitur aestu' (Hij wordt verteerd door de krachtige gloed) geeft hij een bewerking van een passage uit Aristoteles' De historia animalium. Hier blijkt de zon echter verstrekkender gevolgen te hebben voor een vis, want de stralen betekenen de ondergang voor het dier. De amoureuze duiding verklaart dat ook de gloed van de liefde rampzalig kan zijn:

Zie wat de stralen van de zon en de gloed van de liefde vermogen;
De eerste verzengen de vis, maar de laatste verzengt de mensen. ¹⁰⁰

Notes

vier : vuur

groote zee-lamprey : Een andere benaming voor de moeraal ( Murena Helena ), die behoort tot de familie der alen ( Muraenidi ) en de orde der weekvinnigen ( Malacopterii ); vgl. WNT IX, 966 en de commentaar bij dit embleem.

en ... ree : blijft niet op dezelfde plaats

⁴

lijt ... brant : lijdt toch door de felle gloed van de zon (vgl. WNT III, I, 1027; en WNT VIII, II, 2208, II, A). Dus ondanks het feit dat hij in volle zee rondzwemt.

⁵

ghesproten uyt : voortgekomen uit

⁶

het gantsche diep : de gehele zee

⁷

Vgl. het openingsembleem in Hoofts Emblemata amatoria met als onderwerp 'Venus Anadyomene': zij die, geboren uit het schuim van de zee, uit het water oprijst (Ed. Porteman [Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria]

], 141-142). Cats geeft hier aan dat het liefdesvuur zelfs in zee aanwezig is.

⁸

Dat het in de zee krioelt van de dieren die erin zijn verwekt, komt ook tot uitdrukking op de titelprent van Proteus.

⁹

Noot:Zie voor een toelichting bij deze noot, de noot onder A.2 en de commentaar.

¹⁰

lieve : geliefde

¹¹

vermot : door de motten aangevreten. Betekent verrot hier, wellicht naar analogie, door de ratten aangevreten?

¹²

na mijn onthoudt : voor zover ik mij herinner

¹³

sitje ... dut : zit je alleen maar te suffen

¹⁴

van stonden aen : terstond

¹⁵

Hetzelfde overkomt de verliefde Koenraat in Bredero's toneelstuk Moortje (1617). Zie ed. P. Minderaa en C.A. Zaalberg. Leiden 1984, 160-161, r. 491-524 ( De werken van Gerbrand Adriaensz Bredero ).

¹⁶

In Daniel Cramer, Octoginta emblemata moralia nova. Frankfurt am Main 1630, 228-229, nr. LVIII heeft een man om te voorkomen dat de liefde zich meester maakt over zijn ogen (een naakte vrouw staat voor zijn schrijftafel) zichzelf geblinddoekt; ondertussen werkt hij door. Het embleem is gebaseerd op Job 31:1.

¹⁷

Xenophon : Zie noot 12.

¹⁸

niet kortwyliger : niets wat de tijd zo (aangenaam) verdrijft, onderhoudender

¹⁹

quellijcker : hinderlijker

²⁰

wespe : De verliefdheid wordt vaker voorgesteld als wesp (zie WNT XXV, 1869, 1, c, ).

²¹

achter rugghe stelt : verwaarloost, ter zijde legt ( WNT XIII, 1592, dp)

²²

Dido : Zie noot 21.

²³

bevaen : bevangen

²⁴

lavey : rust ( WNT VIII, I, 1181)

²⁵

Samson ... Philistinen : Zie noot 16.

²⁶

Holophernes... bestormt : Zie noot 17.

²⁷

Ammon ... bedde : Zie noot 18.

²⁸

Tarquinius ... Lucretia : Zie noot 19.

²⁹

Antonius ... Cleopatra : Zie noot 20.

³⁰

Johannes 8:12, '[Jezus sprak:] Ik ben het licht der wereld, die Mij volgt, zal in de duisternis niet wandelen [, maar zal het licht des levens hebben].'

³¹

Het prefix 'moer' van moeraal, of moervis (Kiliaen: piscis palustris, lacustris) betekent slijkerige grond, moeras ( WNT IX, 964 en 966); het woord glibber-glat legt de nadruk op het feit dat het om een aal gaat. Deze regels versterken de tegenstelling met de slotverzen.

³²

Volgens Martinus Koning is de aal een 'verbeeldmiddel' van mensen die 'schoonze in der zonden slyk, en 't vuil der vleeschelyke bewegingen, en begeerlykheden leven [...], zich zelfs daarin wentelen' ( Lexicon hieroglyphicum, 1722-1727, I, 1-2).

³³

schrale : weinig opleverende ( WNT XIV, 972, 5)

³⁴

hemels glans : de zon; tevens het heilig vuur van God, r. 7. Vgl. hiervoor Mattheus 5:45; Emblemata 1967, 11-14 evenals de nadrukkelijk aangegeven zonnestralen op de embleemprent.

³⁵

gescheiden vande tochten : verlost van (aardse) hartstochten

³⁶

Vgl. Mattheus 3:11 en Lucas 3:16.

³⁷

Vgl. Psalm 40:3 en Psalm 69:15.

³⁸

rancken : listen, streken

³⁹

voor handen : aan de orde

⁴⁰

de selve : die, nl. slimme ... rancken (r. 2)

⁴¹

onder den duym : in het geheim

⁴²

ter smuyck : in het verborgene, slinks

⁴³

niet recht en gaen : niet deugen

⁴⁴

Die ... licht : Zie noot 25.

⁴⁵

het ... werelts : Christus (vgl. het motto)

⁴⁶

als : als het ware

⁴⁷

openbaerlijck : openlijk

⁴⁸

Iob : Zie noot 26.

⁴⁹

sluyp-sielen : zij die slinkse wegen gaan

⁵⁰

linckerijen : schurkenstreken, bedriegerijen

⁵¹

met ... Romeyn : Nl. Marcus Livius Drusus. Zie noot 27.

⁵²

doorluchtich : doorschijnend

⁵³

niet als : alleen maar

⁵⁴

dat ... houde : moge hij ervan overtuigd zijn

⁵⁵

de ... sonnen : Christus. Zie noot 28.

⁵⁶

op : over

⁵⁷

de sulcke : Nl. yemandt ... vledermuys (r. 12-14).

⁵⁸

Propheet ... ons? : Jesaja 29:15

⁵⁹

met Paulo : met Paulus. Zie noot 29.

⁶⁰

staegh : voortdurend

⁶¹

leyt en wroet : ligt te wroeten

⁶²

linkert : bedrieger

⁶³

bloet : lafaard, beklagenswaardig iemand ( WNT II, II, 2878)

⁶⁴

Met fretum (zie ook C.2, r. 6 ) wordt ook specifiek de Siciliaanse zeeëngte aangeduid. Het vuur van Phoebus is een omschrijving voor de zon.

⁶⁵

Op het eiland Cythera, aan de zuidoostkust van Laconië, was de tempel van Aphrodite. Daarom noemt men Venus vaak Cytherea.

⁶⁶

Verwijzing naar Martialis, Epigrammata, XIII, 80:

Muraenae.
Quae natat in Siculo grandis muraena profundo,
non valet exustam mergere sole cutem.

(De grote murene die in de diepe Sicilische zee zwemt, heeft als hij verbrand is door de zon niet meer de kracht onder te duiken).

Macrobius heeft het in zijn Saturnalia, III, XV, 7 over dezelfde bijzonderheid van de vis en noemt deze soort πλωται ( flutae ) 'quod in summo supernantes sole torrefactae curvare se posse et in aquam mergere desinunt atque ita faciles captu fiunt' (omdat ze, wanneer ze aan de oppervlakte zwemmen en door de zon verbrand zijn, niet meer kunnen kronkelen en onderduiken, en zo gemakkelijk gevangen kunnen worden). De Murena Helena was zeer bekend bij de Romeinen; Plinius spreekt over de gouden kleur ('aureo colore') van de vis ( Naturalis historiae, IX, XXXIX (76).

⁶⁷

Vert. Timmerman Lucretius, Over de natuur

, 37. In deze bestaande vertaling is blandus negatief opgevat; het kan echter ook aangenaam, innemend of verleidelijk betekenen.

⁶⁸

Ed. Antwerpen 1581, 374. Het geciteerde vers is de laatste regel van het vierregelige epigram van Alciato's embleem met het motto 'Potentia amoris' (De kracht van Amor). De regels die eraan vooraf gaan luiden: 'Zie je hoe de naakte Amor lacht, hoe aardig hij lijkt? Hij heeft geen fakkel of boog om zijn wil mee op te leggen, maar in één hand heeft hij bloemen en in de andere een vis.' Op de pictura is te zien hoe de gevleugelde Amor, zittend aan de kust, bloemen en een vis vasthoudt. Het onderschrift is een directe navolging van een epigram van Pallades ( Anthologia Graeca, XVI, 207) dat vaker werd aangehaald; vgl. Ripa Ripa, Iconologia

, 266 en Langius (100 A). Overigens verwijst de bovenstaande Alciatio-uitgave met de commentaar van Mignault op pagina 375 eveneens naar de beginregels van Lucretius, dezelfde die Cats onder A.4.a. citeert.

⁶⁹

Vgl. de aanduiding immania cete (monsterlijke walvissen) in Vergilius, Aeneis, V, 822. Cats plaatst hier, nadat hij de grote lamprei in A.2, r. 7 met delphinus heeft aangeduid, het dier náást de dolfijn en de walvis.

⁷⁰

De zeegodin Doris wordt onder meer genoemd door Ovidius in Metamorphosen, II, 11 en 269. Vgl. verder PRE V, 1566, 4 en embleem XXIII.C.2, r. 4. Zie voor de zinsnede 'in gurgite vasto': Vergilius, Aeneis, I, 118.

⁷¹

Castalia is de naam van de heilige bron in Delphi, vlakbij het domein van Apollo. Aan het water werd behalve profetische ook tot dichten inspirerende kracht toegekend (zie PRE X, 2338 voor verwijzingen naar het werk van o.a. Theocritus, Vergilius, Martialis en Horatius). Volgens de Vergilius-commentator Servius was de Acidalia een bron bij Orchomenos in Boeotië waar Aphrodite zich baadde. Daarom noemt Vergilius haar Acidalia mater (zie Aeneis, I, 720).

⁷²

Vgl. de vertaling van Schwartz Apuleius, De gouden ezel

, 59. Een zeer geliefde plaats voor Cats, vgl. I.A.4.c (de twee regels eraan voorafgaand) en VIII.A.4.b een toespeling hierop. Ook geciteerd door Langius (94 B) samen met de aanhaling van Vergilius onder B.5 ; zie noot 21.

⁷³

Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel

, 60. Cats heeft in de laatste regel moenia (vestingwerken) en niet, zoals Vergilius, 'machina'. Deze variant is in de bestaande vertaling ingepast.

⁷⁴

Verwijzing naar: Memorabilium Socratis, libri IIII & V qui Oeconomicus inscribitur ('De administratione domestica'), V. Het slot van het citaat wijkt iets af: '[...] expediundarum cura suis ab amoribus aliquis avocetur.' In: Opera. Frankfurt 1596, 853 C. In de ed. Marchant Xenophontis, Memorabilia

, 467: Oeconomicus, XII, 14.

⁷⁵

Oestro kan zowel brems (bloedzuigende vlieg) als razernij betekenen. De Nederlandse tekst heeft wesp.

⁷⁶

Het legendarische volk de Lotophagen, wonend in Noord-Afrika, voedde zich met lotus, een soort kleine pruim. 'Van de lotus gegeten hebben', als teken van vergeetachtigheid, gaat terug op een passage in Homerus' Odyssee, IX, 82-104. Hier staat dat de gezellen van Odysseus, na van de vrucht gegeten te hebben, prompt hun vaderland vergaten (vgl. verder PRE, XIII, 1507-1514).

⁷⁷

De Sirenen -vrouwelijke zeedemonen- die zich volgens het Griekse geloof ophielden aan de Zuiditaliaanse kust, konden zo betoverend zingen dat de winden erdoor tot rust gebracht werden en de zeelieden geen oog meer hadden voor hun te volgen koers. Gevolg was dat ze hun schepen te pletter lieten lopen. Zie voor literatuurverwijzingen naar o.m. Homerus: WDO, 2761-2762.

⁷⁸

Samson (Simson) wordt door zijn minnares Dalila (Delila), nadat ze hem het geheim van zijn kracht heeft ontlokt, in de handen gespeeld van de Filistijnen (Richteren 16:4-21). Ik ben de variante naam Dalida -die Cats hier evenals in B.6 gebruikt- nergens tegengekomen.

⁷⁹

Toen de stad Betulië door de Assyriërs werd belegerd, drong Judith via een list in het vijandelijk kamp door. Nadat ze de veldheer Holofernes had verleid, vermoordde ze hem. Gevolg was dat de belegeraars vluchtten (Judith 13-15).

⁸⁰

Sextus Tarquinius is erg benieuwd naar de schoonheid van Lucretia (de echtgenote van Tarquinius Collatinus) en verlaat zijn leger om haar te zien. Als zij weigert zich door hem te laten verleiden, vergrijpt hij zich aan haar. Zie voor het verhaal o.a. Livius, Ab urbe condita, I, 57-58 en Ovidius, Fasti, II, 761-852.

⁸¹

Bij zijn ontmoeting met Cleopatra in Tarsus raakt Marcus Antonius op slag verliefd op de mooie koningin. Cleopatra volgt Antonius in de oorlog tegen Octavianus naar Actium (31 n. Chr.). Doordat zij vlucht, verliest hij die slag en pleegt hij zelfmoord. Over de liefde tussen de twee schrijven met name Plutarchus, Vitae ('Antonius'), X-LXXXVII, i.h.b. XXIX en Cassius Dio, Historia Romana, i.h.b. XLVIII, 24, 27; XLIX, 32 en L, 5; ook Van Beverwijck (1652, 38) verwijst in dit verband naar Plutarchus. Later komt Cats uitgebreid over de twee verliefden te spreken in 'De prachtige en dertele Lief-koserye van Marcus Antonius, Veldt-overste der Romeynen, en Cleopatra, Koninginne van Aegypten', opgenomen in Trou-ringh ( ADW 1712, II, 170-176). Vgl. ook Smilde 1938, 241. Montaigne vermeldt hoe Antonius door wellust overmand zijn bestuurlijke aangelegenheden vergat ( Essais, II, XXXIII. Ed. Villey Montaigne, Essais

, I, 733).

⁸²

Aeneis, IV, 69b-73. Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel

, 59. Cats heeft in de voorlaatste regel pererrat, Vergilius: 'peragrat'. Na haar verliefdheid voor Aeneas heeft de Carthaagse koningin Dido geen oog meer voor haar taken. Vgl. ook XV.C.5. Deze plaats, gekoppeld aan de aanhaling onder B.4.a, vormt bij Langius (94 B) precies één citaat.

⁸³

Op te vatten als: wiens hartstochten door een van God afkomstig vuur worden verwarmd. De lever werd beschouwd als zetel der hartstochten. Vgl. de annotatie bij VIII.A.2, r. 2.

⁸⁴

In plaats van sange (bloed, leven), is misschien 'la sauce' (het nat) bedoeld.

⁸⁵

Gebaseerd op: 'Sed crediderunt vere, id est quomodo credendum est, inconcusse, firme, stabiliter, fortiter; non iam in propria redituri, et Christum relicturi.' Zie: In Iohannis evangelicum tractatus CXXIV. Ed. Willems Augustinus, In Iohannis evangelium

, 612, r. 20-22 ( CC XXXVI).

⁸⁶

Zie Johannes 3:20, waar Christus [de Waarheid] deze uitspraak doet.

⁸⁷

Verwijzing naar Job 31:35-36. Job bewijst hier zijn onschuld.

⁸⁸

Verwijzing naar een uitspraak van de volkstribuun Marcus Livius Drusus, de opvoeder van Cato, zoals vermeld door Plutarchus en Velleius Paterculus. Volgens de eerste, in: Moralia ('Praecepta gerendae reipublicae'), 800 F, merkte Drusus op: '?λην μου πο?ησον καταφαν? τ?ν ο?κ?αν, ?να π?ντες ?ρ?σιν ο? πολ?ται π?ς διαιτ?μαι' (Zorg ervoor dat men zicht heeft door het hele huis, zodat alle inwoners kunnen zien hoe ik leef).

Paterculus evenwel verhaalt in zijn Historia Romana, II, XIV, 3: 'Cum aedificaret domum in Palatio [...] promitteretque ei architectus, ita se eam aedificaturum, ut liber a conspectu immunisque ab omnibus arbitris esset neque quisquam in eam despicere posset, tu vero, inquit, si te artis est, ita compone domum meam, ut, quidquid agam, ab omnibus perspici possit' (Toen hij zijn huis op de Palatijn liet bouwen [...] bood de architect aan het zo te bouwen dat hij gevrijwaard zou blijven van de blikken van het volk, vrij van alle bespieding, en dat niemand naar binnen zou kunnen kijken. Livius antwoordde daarop: 'Als je het vakmanschap bezit moet je mijn huis zo bouwen dat wat ik ook zal doen, iedereen het zal kunnen zien'). In: Compendium of Roman History. Res gestae divi Augusti. Ed. F.W. Shipley. Cambrdige, Massachusetts etc. 1967, 76-79 (LCL).

Cats' vermelding dat het huis op een hoge heuvel staat ( domum in edito colle ), de zinsnede in domum Palatino bij Velleius Paterculus, evenals de formulering van Drusus' uitspraak, maken het aannemelijk dat de verwijzing op deze bron teruggaat. De ironie van het lot wil dat Drusus voor het eind van zijn ambtsjaar (91 v. Chr.) in zijn eigen huis door een sluipmoordenaar om het leven werd gebracht. Ook Montaigne, die zich vergist in de persoon, citeert de uitspraak in zijn Essais, III, II. Ed. Villey 1978, II, 808.

⁸⁹

Verwijzing naar Efeze 5:11 ev. Vgl. ook Johannes 3:19 en Romeinen 13:12.

⁹⁰

1 Thessalonicensen 4:12, 'Opdat gij eerbaar wandelt bij hen, die buiten zijn, en geen ding van node hebt.'

⁹¹

Dit schip zal in verband staan met met A.1, r. 1 en 5: Wat seyltmen over zee in alle vreemde landen? en waer sal een minnaer varen? (evenals A.2, r. 3 en 6).

⁹²

Aristoteles zegt over de schildpadden dat zij niet meer onder water kunnen zwemmen wanneer hun schilden te warm zijn geworden door de zon; gevolg is dat ze worden gevangen. Vgl. De historia animalium, VIII, III, 4, evenals Plinius, Naturalis historia, IX, XII (35).

⁹³

Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus

, 456 (VI, XXX), nr. 162 verbindt het verhaal van de murena met de Charitas.

⁹⁴

Vgl. voor Camerarius' Symbolorum emblematum ex aquatilibus et reptilibus : Emblemata 1967, 699. Het agressieve gedrag gaat terug op beschrijvingen van Oppianus, Halieutica, II, 253-389 en Aelianus, De natura animalium, I, 32. Zie voor Rondelet: ed. Lyon 1558, I, 310-315, XIII-III en IV: 'Elle semblable à l'Anguille' (311); voor Gesner: ed. Frankfurt am Main 1670, 65-67 ( ed. princ. 1563). Uitgebreid over de lamprei en de murene is Ulyssis Aldrovandi, De piscibus libri IV. Frankfurt 1640, 136-141, III, XXVII; tabula XVII; 207-209, V, XIII; tabula XXIV. Voor weergaven in bestiaria: George en Yapp George, Naming of the beasts

, 209-210. Op de staalgravure van J.W. Kaiser in Van Vlotens uitgave van Cats' Alle de wercken (1862) is de vis, overeenkomstig de meest bekende voorstellingen, een aal geworden. Plinius prijst de Siciliaanse lamprei om zijn culinaire kwaliteit ( Naturalis historia IX, LXXIX (169)); vgl. in dit verband ook Van Beverwijck Van Beverwijck, Alle de wercken

, 141.

⁹⁵

Ed. Frankfurt am Main 1670, 65.

⁹⁶

Boek III, II, 7: '?ν δ? το?ς ?ξωτ?ροις τ?ποις κα? με?ζους ?γδο?κοντα μν?ν τ?ν σμ?ραιναν κα? τ?ν γ?γγρον' (In de gebieden verder richting zee wegen de lamprei en de zee-aal meer dan tachtig minae). Vgl. in dit verband Keller Keller, Tierwelt

-1913, II, 362: 'Außerhalb des Mittelmeers sollten die Ichthyophagen riesengroße Muränen erbeuten (Diod. III 15 aus Agatharchides).'

Opzienbarend was het bericht dat op zaterdag 11 Februari 1905 in The illustrated London news (nr. 3434, vol. CXXVI) werd opgenomen. Onder een actietekening ('drawn by G.E. Lodge from a sketch by captain J.C. Robinson') werd verhaald hoe een zeeslang van bijna 17,5 meter lengte de dood had gevonden, nadat hij was gegrepen door de boeg van het schip 'Armadale Castle'. Het onderschrift luidde: 'During a recent voyage of the 'Armadale Castle' when the vessel was in latitude 3 deg. south, the stem's perpendicular struck a large fish close to the head, and held it prisoner for about fifteen minutes. The monster was not less than fifty-seven feet in length, and must have been eight feet in diameter. It was beautifully marked, and Captain Robinson was sorry he could not lasso and preserve it. There was keen controversy among the passengers as to its species, some arguing for a whale, some for a shark. As Mr. Rudyard Kipling was on board and saw the sight, it has been suggested that the creature should be called Piscis Rudyardensis.' Keller was resoluut en stelde naar aanleiding van deze berichtgeving dat het zeemonster 'eine sonnenklare Muräne' moet zijn geweest ( op. cit., II, 362).

⁹⁷

'La lamproye' in Pierre Belon [du Mans], La nature & diversité des poissons. Paris 1555, 66-67 is een groot en stevig uitgevallen vis die veel wegheeft van een haai. Vgl. verder uitbeeldingen van de dolfijn of 'zeehond' op enkele houtsneden van Hendrick Goltzius, afgedrukt in: N. Bialler, Chiaroscuro woodcuts. Hendrick Goltzius (1558-1617) and his time. Amsterdam etc. 1992, 121-129; en op enkele schilderijen van Abraham Bloemaert, opgenomen in: M.G. Roethlisberger, Abraham Bloemaert and his sons. Paintings and prints. Biographies and documents by M.J. Bok. Twee dln. Doornspijk 1993, I, 299 en 328, cat. nrs. 457 en 514; II, afb. XXII én 634; evenals XXIX én 699.

Een foto van een murene met een bijzonder dik bovenlijf staat afgedrukt in Geheimen der dierenwereld. Wonderen onder de waterspiegel. Deel 8. Vissen. Rotterdam s.a., 108. Nogmaals: Cats duidt eerst de lamprei met delphinus aan en plaatst het dier vervolgens naast de dolfijn en de walvis (zie A.2, r. 7 en B.2, r. 3). Met contemporaine uitbeeldingen van de walvis heeft het dier geen overeenkomst; vgl: K. Barthelmeß en J. Münzing, Monstrum horrendum. Wale und Walstrandungen in der Druckgraphik des 16. Jahrhunderts und ihr motivkundlicher Einfluß. Drie dln. Hamburg 1991 (Schriften des Deutschen Schiffartsmuseum, Band 29).

⁹⁸

Ed. Rotterdam 1625, Hiiijrecto-Iirecto. Terwijl de vis in Ripa's Iconologia deel uitmaakt van de personificatie van Overspel, onder verwijzing naar de kerkvader Basilius, en van 'Slocklust', onder verwijzing naar Horapollo die zegt dat de vis haar eigen jongen opslokt (1644, 400a en 471a).

⁹⁹

Ed. Amsterdam 1614, II, II.

¹⁰⁰

Symbolorum emblematum ex aquatilibus et reptilibus. Nürnberg 1604, nr. XXXIV:

En radii possint quid Solis, & aestus amoris,
ii torrent piscem, torret at hic homines.

De plaats bij Aristoteles is De historia animalium, VIII, 2 (591 B 1) en VIII, 19 (602 A 12). De Aristoteles-editeur P. Louis (ed. Paris 1969, III, 11 en 44) zegt dat de vis niet te identificeren is, terwijl Henkel en Schöne hem als 'Meerwolf' karakteriseren ( Emblemata 1967, 696-697).