← Content: PreviousContent: Next →

Dominae, quo me vocat, aura. [29]


beeld029

Back to top ↑
170 ↓
3. Esdr. 4. 22. & 31.
Oportet vos scire mulieres in vos imperia exercere.

CICERO.
Quam misere servit! Cui mulier imperat, cui leges imponit, praescribit, iubet, vetat quod videtur: qui nihil imperanti negare potest, nil recusare: poscit, dandum est; eiicit, abeundum; vocat, veniendum; minatur, extimescendum.

OVID.
Imponit leges vultibus illa tuis.

171 ↓
Naer haer waeyen, moet ick draeyen.
Hoe heersch is Venus kint! het doet ons, rechte slaven, 1 2 3
Iuyst soo me juffrou wil, nu hier dan elders draven:
Wy weenen alsse schreyt, al zijn wy schoon gerust; 4
Wy lachen alsse jockt, oock tegen onsen lust. 5
Wy zijn tot inde ziel ten dienste van de vrouwen,
Ach! wat een vrijer doet is niet als fali-vouwen; 6
En wie van onse jeught dit ambacht niet en kan,
Die is in Venus school een onbedreven man.

Dominae quo me vocat aura.
Ad dominae nutum levis exagitatur amator,
Quoque puella solet vergere, vergit amans:
Non volucris summa quae vertitur aenea turre
Promptius aerias itque reditque vias.
Rideat illa, movet tristi miser ore cachinnos;
Ploret, amans laetas proluit imbre genas.
Nos miseros! agimur vacuo ludibria coelo,
Abripit aura vagos, aura redire iubet.

Ou que spire, me tire.
Las malheureus amant! comme une gyrouette
Tu tournes ça & la, voluble & sans arreste:
Bien que te soit escheu un bien facheux humeur,
Encor faut il former a l'advenant ton c?ur.

In all assaies both good, or ill,
I must conforme mee to her will.
How dominiers blynde Cupid thus, with us poore creatures still?
And makes us trudge, and turne, and trott, even as our mistres will.
Wee crie, when as shee weepes, although our bodies be at ease,
And when shee's merry, wee must laugh, although it us displease.
In brieffe, the least blaste of her mouth, doth nimbly turne our head,
And both with Soule and body are by her direction ledd.
Her looke, to us, a lawe is sure in myrth or mourninge ever,
Theres none, but that a womans breath will make to quake and shiver.

172 ↓
Werwaerts God wil. 7
Wie staegh het hooft verdrayt na dat de winden blasen,
Die plachmen over-al te tellen met de dwasen;
Maer die in tegendeel wil horten tegen God, 8
Verschilt van 'teerste quaet gelijck als dul en sot. 9
Maect deugt van noot, o mensch, ten baet geen tegenstreven.
Waer ons den hemel drijft, daer moetmen henen sweven;
Te schicken sijn bedrijf, na God de werelt leyt,
Al ist veranderingh, het is gestadigheyt. 10

173 ↓
Quo nos numen agit.
Perpetuo varians mens est inimica quieti,
Sint procul in gyrum quos levis aura rapit.
At nunquam varians mens est inimica saluti,
Ah valeant, quibus est pectore nata silex.
Mutandum est cum fata iubent, quid stulte lacessis
Astra? gigantaeus quo tibi fastus abit?
Quo te cunque polus vocat, hac, mortalis, eundum est,
Vertere consilium, nec levis esse, potes.

Changer propos est du vray sage
En temps & lieu le droit usage.
A tous les accidens le sage c?ur se trousse,
Allons, amys, allons, ou que le ciel nous pousse:
D'opiniastre c?ur n'est que facheux tourment,
On peut changer d'advys & demeurer constant.
TERENT. HEC.
Istud est sapere, qui ubicunque opus sit, animum possis flectere.

VIRG.
Nate dea quo fata trahunt retrahuntque sequamur.

PLUT. IN. LACON.
Leotychidas a quodam, quasi minus constans esset notatus, mutor, inquit, sed pro temporum ratione, non ut vos. Prudentis enim est, pro re nata mutare consilia sine causa autem subinde alium fieri, inconstantiae vitium est.

QUO NOS NUMEN AGIT.
Danda est opera, ex consilio Senecae, nequid inviti faciamus: nec enim qui iussus aliquid facit, miser est, sed qui invitus. Animum itaque sic componamus, ut, quidquid res exigit id velimus. Nil grave, quod sponte ferimus. Nil durum, quod sponte facimus. Ut igitur acerbitates multas ac molestias evitemus, consilia ad eventus ac tempora flectenda sunt. Oportet enim tanquam in talorum iactu, ad id quod ceciderit, res suas accomodare, inquit Plato, & quocunque modo ratio id optimum esse dixerit. Tempori enim cedere, ait Cicer. id est necessitati parere, semper sapientis habitum est. Ultimum enim ac maximum telum necessitas, nec aliud eius effugium est, quam velle quod ipsa cogit. Aequum est, mi homo, ut tibi placeat, quidquid Deo placuerit. Concludamus, & dicamus cum poeta.
PERIAND. PER AUSON
Faxis ut libeat, quod est necesse

Siet wel toe dat ghy gheen dingen bedwongen 11 en doet, seyt Seneca: 12 want niet den genen die yemant gehoorsaem is, maer wel den genen die tegens sijn danck 13 yet doet, is ongheluckich. 'T is gheraden, als de saken haer na ons niet schicken en willen, dat wy ons schicken na de saken. Ons en kan niet 14 moeyelijck vallen, so wy 't geerne doen. Ghewillighen arbeyt was noyt pijn: gewilligen last woech 15 noyt swaer. Al ons voornemen dient ghebogen te werden, na de voorvallende gelegentheyt. 16 En ghelijckmen in't verkeer-bert 17 (seyt Plato) 18 na den loop vande steenen, 19 de schyven moet uytsetten, en sijn spel aenleggen; also moet onsen handel en doen na den loop onses levens beleyt, 20 en t'elcken 21 over nieuwe voorvallen, nieuwe raetslagen genomen werden. Sick na den tijt te voegen, 22 dat is, de noot-plaetse te geven, 23 is wyse luyden werck: want noodt en is niet t'ontwijcken, dan met te willen datse ons ghebiet. 'Tis billick, 24 o mensche, dattet dy behage, dat Gode behaeght heeft.

174 ↓
PSALM. 119. 165.
Groote vrede hebbense die uwe wet lief hebben. 25
De weer-haen staet en swiert, hy kan niet staende blijven; 26
Hy laet hem vande lucht geduerich omme-drijven: 27 28
Maer als hy eenmael treft den rechten hemel-wint, 29 30
Soo ist dat sijn gedwael ten lesten ruste vint. 31
Gaet, suckelt, ydel hert, door alle werelts hoecken, 32
Doorgront al watter is, doorsnuffelt alle boecken,
Uw' dorst is even groot, uw' honger ongeblust;
In God, in God alleen daer is de ware rust.

175 ↓
In Domino quies.
Nulla quies volucri quae turribus eminet altis,
Ni teneat rectam, coelitus acta, viam.
Quaerimus in tenebris tranquilli pectoris arcem,
Et, male, diversum quisque capessit iter;
Hic sibi divitias proponit, & alter honores;
Ille voluptati credit inesse bonum.
Fallimur heu! statio Deus est, Deus una quietis,
Non alibi placidae commoda mentis erunt.

PSALM. 73. 28.
Quant a moi, d'approcher de Dieu c'est mon bien.
C'est en vain que cerchons repos par mer, par terre;
Nos passions, helas! nous font par tout la guerre;
Du monde les plaisirs sont touts trempez en fiel,
C'est doncq le seul plaisir se conformer au ciel.
MATTH. 11. 29.
Venite ad me omnes qui laboratis, & invenietis requiem animabus vestris.

PSEAUM. 73.
Quel autre ay ie au ciel? Or n'ay ie prins plaisir en la terre qu'en toi?

IN DOMINO QUIES.
Index magneticus nusquam consistit, nisi in septentrionem versus sese moverit, ac in sidus illud polare aciem fixerit. Nusquam animo humano quies, nisi in Deo. Nec enim aut honorum splendor, aut opum abundantia, aut famae pruritus veram animi tranquillitatem cuiquam praestiterit: eiusque rei vel naturalis ratio haec redditur: anima infinita atque aeterna, in rebus finitis hisce ac momentaneis, ac cum ipsa symbolum nullum habentibus, solatium ac requiem qui inveniat? Nonne unicuique nostrum, inter medias saepe voluptates, cum succurrit quam fluxa, quam futilis sit ista delectatio, quam brevi desitura, nausea statim oboritur, ac taedium omnium, quas hic videmus atque audimus, blanditiarum? torpemus utique plerumque post gaudia, & recordatione praeteritorum, futura eiusdem generis pariter vana, non abs re, iudicamus. Videmus enim ab omni mortali solatio prorsus nos destitui, cum maxime solatio indigere nos facit extrema necessitas. Haec cogitanti, cui, precor, non excidat quidquid id est delitiarum, quod humana promittit imbecillitas? quis non efferatur ad veri gaudii auctorem Deum, in cuius dextra delectationum plenitudo?

De naelde van het zee-compas en staet niet stille, ten zy die ghedraeyt zy op de noort-sterre. 33 Daer en is gheen ruste voor het menschelijck ghemoedt, ten zy het selve sich vast op Godt stelle. Want noch den glans van hooghe staten, 34 noch overvloedt van rijckdom, noch het geruchte van eenen loffelijcken naem onder den menschen, en kan ons de ware gherusticheyt des ghemoets aenbrenghen. En hier toe schijnen selfs natuerlijcke redenen 35 te dienen. De ziele des menschen, als eeuwich ende oneyndich zijnde, en kan in dese tijdelijcke ende bepaelde 36 dingen, geen ruste vinden. 37 Voelen wy niet yder in ons selfs, 38 soo wanneer wy midden inde wellusten deses wereldts swemmen, ende dat ons dan voortkomt 39 de bedenckinge, dat dit alles niet en is als enckelen rooc, 40 die op een ooghenblick verdwijnt, dat wy als een walginge en teghenheyt 41 krijghen van alle dat wy hier sien en hooren? Na tijdelijcke wellust is den mensche ghemeenlijck altijt swaermoedich, als oordeelende, 42 dat gelijc dese voorleden blyschap haest is voorby gegaen, dat ooc alle andere die noch aenstaende souden mogen zijn, van gelijcken 43 niet lange en sullen duren. Insgelijcx sien wy dagelijcx dat ons den troost der menschen dan meest ontgaet, als wy, inden uytersten noot, meest troost van doen hebben. Wie, dit bedenckende, en sal niet een kleynachtinge aenkomen, 44 van alles wat hier vermakelijck 45 schijnt te wesen? Wie (segg' ick) en sal sijnen gheest niet verheffen om na te sporen den ghever van de ware vreuchde, aen wiens rechterhandt is blijdtschap ter volheydt in eeuwigheyt, ghelijck den psalmist seyt. Psal. 16.11. 46
Ons ziel, een licht dat eeuwich schijnt,
En vint geen rust int geen verdwijnt.

Back to top ↑

Facsimile Images


170

171

172

173

174

175

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    The wind, in the shape of a child's head, blows against the weathercock of the St. Pieterskerk at Middelburg

    Back to top ↑

    Comments

    Een torenhaan uit het jaar 820 in de Italiaanse stad Brescia is de vroegst bekende haan die op een christelijk godshuis werd geplaatst. Vanaf de tiende eeuw moet de haan als windwijzer op de kerktorens algemeen verbreid zijn geweest. De vogel die in blinkend metaal bovenop de torenspits van zowel katholieke als protestante kerken schittert, heeft in die hoedanigheid een uitgesproken zinnebeeldige betekenis. 67
    De haan als symbool voor Christus (en de opstanding), is te vinden bij de kerkvaders. Volgens Augustinus, Hilarius en Aurelius Prudentius is hij de bedwinger van de duisternis en de doodsnacht, de verkondiger van het licht en de dag (hij vangt vanwege zijn hoogte de eerste zonnestralen), en verjager van alle demonen. In Ambrosius' hymne 'Aeterne rerum conditor' wordt de haan tot symbool van de prediker die wakker schudt, vermaant en redding brengt, terwijl de twaalfde-eeuwer Hugo van St. Viktor de weerhaan die gevecht levert met de winden, vergelijkt met de strijd die de prediker voert tegen hen die zich verzetten.
    Binnen de christelijke kunst ontwikkelde zich een iconografisch patroon waarbij de haan op een zuil tussen Christus en Petrus in zit, op te vatten als uitbeelding van kennis en geestelijke verheffing: 'Das für den Hahn typische Hochsitzen, was hier als ein Wissen, ein geistiges Darübersein, verstanden werden muß, ist bildhaft festgehalten. Die spätere Anordnung auf dem Turm deutet sich an.' 68 Naast het beeld van de haan als prediker van het ware licht en wekker uit de slaap der zonden, komt het waakzame dier in het volksgeloof onder meer voor als verjager van kwade geesten en verdrijver van het onweer. 69
    Volgens Cats' eerste uitleg kan de ongelukkige minnaar niet anders dan zich in alles te richten naar zijn geliefde. Een vrijer, zo bepaalt Cupido, is nu eenmaal gedoemd tot dienen en gehoorzamen. Hij is onderworpen aan de willekeur van de luimen van de vrouw. Het gevolg dat dit heeft voor de minnaar -wil hij een kans maken, dan heeft hij geen andere keuze dan haar in alles te volgen- wordt hier verbeeld in de weerhaan die met alle winden meedraait.
    Maurice Scève opende het eerste van zijn dizaines in Délie object de plus haute vertu met een vergelijking tussen het hartstochtelijk draaiend oog van de jeudige minnaar en de weerhaan, even ijdel als lichtvaardig, en permanent gericht op de geliefde:
    L'?il trop ardent en mes jeunes erreurs
    Girrouettait, mal caut, à l'impourvue [...]. 70
    En in soortgelijke bewoordingen beklaagde zich ook een minnaar tegenover zijn beminde Rozemond in Justus de Harduwijns De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613):
    Ghelijck den weerhaen, oft het riet
    Dat men siet
    Voor alle winden drijven,
    Is de liefde van een vrauw,
    Onghetrauw,
    Qualijck ghestelt om blijven. 71
    Ook bij Bredero is te lezen dat het beeld van de weerhaan kon worden toegepast op vrouwen die onstandvastig zijn in de liefde: 'Al een ding een wijf en een weerhaen.' 72
    Cats stelt vervolgens dat de mens de richting die God aangeeft, ook al is die veranderlijk, moet trachten te volgen; lijdzaam kan men immers van de nood een deugd maken. Het is deze vorm van veranderlijkheid die dan als standvastigheid kan worden beschouwd. In meer algemene zin herformuleert hij zijn les aan de hand van enkele citaten van klassieke auteurs: men moet niet altijd vasthouden aan één standpunt want het kan, afhankelijk van de omstandigheden, juist verstandig zijn een mening te herzien.
    De derde toepassing is geheel gebaseerd op de tegenstelling beweging en rust. Hoewel de weerhaan meestal voortdurend in beweging is, zijn er momenten waarop hij één richting uit blijft wijzen. Dan wordt hij aangeblazen door de hemelse wind, waarin hij rust vindt. Zo is het ook met de menselijke geest, die pas zijn kalmte weet te (her)vinden wanneer hij nabij God is. De wereld is onbestendig en vol onrust, in God is rust.
    De weerhaan op Cats' prent staat op een klokketoren. In de middeleeuwse literatuur werd behalve de haan, ook de klokketoren opgevat als symbool voor opwekking en prediking en de haan als zinnebeeld voor de verkondiger van het woord werd zo inhoudelijk gekoppeld aan de toren. De haan zelf staat boven de knop en het torenkruis; samen zijn ze vanwege hun vorm te beschouwen als rijksappel en een teken van eenheid en volkomenheid van de kerk. De combinatie haan, kruis en knop kan gezien worden als een zichtbare verkondiging van de Heer en zijn kerk, een teken van de hemelse gelukzaligheid aan de hemel. 73
    De weerhaan trad al eerder op binnen de emblematiek. Roemer Visscher had, vier jaar vóór Cats, in de Sinnepoppen een embleem van de vogel gegeven

    Afbeelding 29.3
    . 'Onghestadigh, maer nut' luidt het motto, en het bijschrift verklaart dat zoals een onbestendig draaiende weerhaan toch dienstig kan zijn bij het aangeven van de windrichting, ook onvoorspelbaar of veranderend gedrag van mensen juist wel eens voordeel kan opleveren voor het algemeen belang. Als dat het geval is kan men spreken van te prijzen onstandvastigheid. Cats stemt hier dus duidelijk overeen met de uitleg van Visscher. 74 Een in de Sinnepoppen later toegevoegd tweeregelige onderschrift van Visschers dochter Anna vat de kern nog eens krachtig samen:
    De onghestadigheyt is somtijdts oock een deught,
    Die (alst van nood is) sich nae tijdt en stonde veught. 75
    Cats' embleem vertoont verder enige gelijkenis met een zinnebeeld dat is opgenomen in Sebastian de Covarrubias Orozco, Emblemas morales onder het motto 'Mundanza sobre firmeza'

    Afbeelding 29.4
    . Ook hier is een toren voorgesteld met een windwijzer die draait al naar gelang de richting van de wind. De Spanjaard koppelt dit beeld aan belangrijke en minder belangrijke zaken: spelen de eerste dan moet een mens standvastig zijn, in het tweede geval dient hij zich juist buigzaam op te stellen. Alciato sluit aan bij de eerder genoemde symboliek. Bij hem is de torenhaan toonbeeld van de 'Vigilantia'. Het dier waarschuwt wanneer de dag aanbreekt en zet daarmee aan tot een vruchtbare nieuwe werkdag. Tevens wordt de haan er, samen met de leeuw die voor het portaal ligt, uitgelegd als symbool voor de waakzaamheid van de kerk. 76
    Het beeld van de torenhaan voor de onstandvastigheid -dat gevoed zal zijn door de zestiende-eeuwse zegswijze 'Ongestadiger dan de weerhaan'- komt ook buiten de emblematiek voor. De muts van één van de aanwezige figuren, die op de allegorische spotprent T' Arminiaens kapproen bij de tot het katholicsme bekeerde Petrus Bartius een narrekap opzetten, is er een voorbeeld van. De bijgevoegde verklaring bestempelt deze figuur als de 'Ongestadicheyt'. De prent, gegraveerd door Claes Jansz Visscher, dateert van 1620

    Afbeelding 29.5
    . 77
    Een opmerkelijke navolging van Cats embleemprent, ten slotte, treft men aan in het werk van Goossen van Vreeswyk. Hij maakte gebruik van een latere uitgave van de Sinne- en minnebeelden en voorzag de toren van uiteenlopende alchemistische symbolen. In de lucht voegde hij een mannetje op een wolk toe

    Afbeelding 29.6
    . De afbeelding werd opgenomen in De groene leeuw, of het licht der philosophen en in de bijbehorende tekst merkt Van Vreeswijk onder meer op: 'Wanneer ook een Bouwmeester een tooren sal maken, soo moet hy eerst van beneden na boven werkken. De vraeg is dan, of het spits van den tooren het eerste geweest is dat hy gemaekt heeft, of wel het fondament? Soo seg ik dan, dat het beneden het eerste is van den tooren; en insgelijks is het mede met de Metalen, die hier in desen tooren zijn afgebeeld.' De aan de voorstelling toegevoegde man is dus kennelijk de bouwmeester/alchemist. 78

    Back to top ↑

    Notes

    1
    heersch : heerszuchtig
    2
    Venus kint : Cupido
    3
    rechte : echte, ware
    4
    al ... schoon : ook al zijn wij
    5
    jockt : schertst
    6
    fali-vouwen : vleien, naar de mond praten
    7
    Werwaerts : Waarheen, naar welke richting. Vgl. Deuteronomium 28:37, 'Waarheen de Heere u leiden zal'; en Johannes 3:8, 'De wind blaast waarheen hij wil.'
    8
    wil horten : zich wil verzetten
    9
    verschilt van de eerstgenoemde zwakte (nl. die in r. 1-2) als zot en dwaas van elkaar verschilt; m.a.w. handelt even onverstandig
    10
    gestadigheyt : standvastigheid
    11
    bedwongen : gedwongen, onvrijwillig
    12
    Seneca : Zie noot 12.
    13
    danck : wil
    14
    niet : niets
    15
    woech : woog
    16
    na ... gelegentheyt : al naar gelang de omstandigheden zich voordoen
    17
    verkeer-bert : speelbord (in dit geval #eacute;#eacute;n waarop met schijven wordt gespeeld); een vorm van triktrak ( WNT XX, 123, dp). Met verkeren dus in de zin van (doen) veranderen.
    18
    Plato : Zie noot 13.
    19
    steenen : dobbelstenen
    20
    beleyt : ingericht, uitgevoerd
    21
    en t'elcken : Lees: en moeten telkens ...
    22
    Sick ... voegen : Voegt u naar de tijd; vertaling van 'tempera te tempori', gebaseerd op de vroegere versie van Romeinen 12:11. Het was de zinspreuk van Jan van der Noot, die hiermee aangaf dat men zich moet aanpassen aan de tijdsomstandigheden en geduld moet betrachten in tegenspoed. Over deze spreuk: Het bosken en het theatre. Ed. Smit en Vermeer [Van der Noot, Bosken en Theatre], 12-13; evenals Waterschoot 1975, III, 7-8. Sick is een (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, #sect; 51; en Hermkens en Van de Ketterij [Hermkens, Grammaticale interpretatie], 95, #sect; 2.4.
    23
    de ... geven : rekening te houden met noodzakelijkheden
    24
    billick : verstandig
    25
    Psalm 119:165.
    26
    staet en swiert : staat te draaien
    27
    hem : zich
    28
    vande : door de
    29
    treft : weet te vinden
    30
    rechten : ware
    31
    gedwael : voortdurend gedraai
    32
    suckelt : zwerf, dwaal. Ripa laat de uitbeelding van de 'Ongerustheyt van 't gemoed' een weerhaan boven een hart vasthouden (1644, 367a).
    33
    noort-sterre : poolster
    34
    staten : posities
    35
    natuerlijcke redenen : aan de natuur ontleende argumenten (naast die welke zijn ontleend aan de bijbel)
    36
    bepaelde : begrensde
    37
    Daer ... vinden : Deze tekstplaats is, naar aanleiding van de symboliek van de bol en kubus in de emblematiek en portretkunst, in verband gebracht met een embleem van Adriaan Spinneker en literatuur met een sto#iuml;sch-christelijke inslag zoals Justus Lipsius' De constantia. Zie: E. de Jongh, 'Bij de balustrade, met gerust gemoed. De implicaties van een architectonisch motief in de zeventiende-eeuwse portretkunst.' In: Oud Holland 107 (1993), 123-136, i.h.b. 127-128 en 135 (noot 19).
    38
    selfs : zelf
    39
    dat ... voortkomt : dat wij dan worden geconfronteerd, dat het ons dan overkomt (vgl. WNT XXII, 64, 4)
    40
    rooc : Rook is een vaak gebruikt symbool voor vluchtigheid en onbestendigheid, vgl. o.a. WNT XIII. 1260, 3; en embleem XIII.
    41
    teghenheyt : afkeer
    42
    als oordeelende : omdat hij (de mens) dan van mening is
    43
    van gelijcken : eveneens
    44
    een kleynachtinge aenkomen : een geringschatting overkomen
    45
    vermakelijck : aangenaam
    46
    Psal. 16:11 : Zie noot 20.
    47
    In de Latijnse versie (ed. 1565) staat aan het eind 'dominantur vestri', wat voor de betekenis niets uitmaakt; in de uitgave De boeken genoemd Apocriefe ... : 'Ook hieruit moet gij weten, dat de vrouwen u regeeren.' De andere plaats in dit bijbelboek waarnaar Cats boven het citaat verwijst en die van invloed is geweest op het onderschrift, namelijk 3 Ezra 4:31, luidt: 'En bovendien zag haar de koning met open mond aan, en indien zij hem aanlachte, zoo lachte hij ook; en indien zij op hem gram werd, zoo liefkoosde hij haar, opdat zij met hem verzoend zou worden.'
    48
    Het citaat stemt, op enkele kleine varianten na, overeen: 'Servi igitur omnes improbi, servi! [...]. An ille mihi liber cui mulier imperat, cui leges imponit, praescribit iubet vetat quod videtur, qui nihil imperanti negare potest, nihil recusare audet? Poscit, dandum est; vocat, veniendum; eiicit, abeundum; minatur, extimescendum.'
    49
    Cats heeft Imponit, Ovidius 'Imponat'. Vert. Kat Ovid, Minnekunst, 48: 'Laat de stand van jouw gezicht maar door haar bepalen.'
    50
    Vgl. Jesaja 48:17, 'Ik ben de Heere, uw God, Die u leert wat nut is, Die u leidt op de weg die gij gaan moet.' Een verwijzing naar een stoïsche tekst is ook mogelijk.
    51
    Een toespeling op de hoogmoed van de Giganten die tegen de olympische goden in opstand kwamen ( WDO 1200-1201). Graves Graves, Greek myths, I, 131-133, § 35 noemt Apollodorus als belangrijkste bron.
    52
    Deze uitdrukking in Meurier Meurier, Trésoir, 47.
    53
    Ook aangehaald door Langius (1178 B).
    54
    Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 93. De oude Nautes spreekt deze woorden van troost tot Aeneas.
    55
    Alleen het eerste deel is citaat. Cats zal het aan Langius (609 B) hebben ontleend.
    56
    Gebaseerd op Seneca, Epistulae morales, LXI, 3: 'Da operam, ne quid umquam invitus facias [...]. Non qui iussus aliquid facit, miser est, set qui invitus facit. Itaque sic animum conponamus, ut quicquid res exiget, id velimus [...].' Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 161.
    57
    Plato, Politeia ('Respublica'), X, 604 C. Vgl. de Latijnse versie in: Opera. Ed. C.E.C. Schneider. Paris 1887, II, 183 en de vertaling van Koolschijn Plato, Politeia, 254. Deze plaats wordt ook tweemaal aangehaald door Plutarchus, Moralia ('Consolatio ad Apollonium'), 112 E-F en Moralia ('De tranquillitate animi'), 467 A; de laatste nogmaals in Erasmus' Parabolae. Zie ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 206, r. 731-732; ed. Mynors 1978, 205, r. 9-11. Cats' Latijn stemt hier niet met de formulering van Erasmus overeen. Vgl. verder Heerman 1642, 81.
    58
    Cicero, Epistulae ad familiares, IV, IX, 2. Cats zal de sentientie uit Langius (1290 A) hebben gehaald.
    59
    Verwijzing naar Ausonius, Sententiae septem sapientum septenis versibus explicatae, III, 65-66; ook mogelijk is: X, 215-216. In de uitgave: Decimus Magnus Ausonius, Opera. Parma 1499, komt de regel voor op fol. XXXIIr. De uitspraak is van Periander Corinthius (tiran van Corinthe, ca. 627-587, of ca. 590-550 v. Chr.). Langius (881 A) gaf de aangehaalde regel met precies dezelfde verwijzing.
    60
    Mogelijk een toespeling op Seneca, Epistulae morales, LXXXI, 28-31.
    61
    In Bible 1610 eindigt de regel: 'en la terre en rien autre qu'en toi?'
    62
    63
    Vgl. Augustinus, Belijdenissen, I, 1: 'Want gij hebt ons gemaakt naar u, en rusteloos blijft ons hart totdat het zijn rust vindt in u.' Vert. Wijdeveld Augustinus, Belijdenissen, 29. Vgl. ook de motto's boven C.2 en C.5.
    64
    Psalm 16:11, 'Gij zult mij het pad des levens bekend maken; verzadiging der vreugde is bij Uw aangezicht; lieflijkheden zijn in Uw rechterhand, eeuwig.'
    65
    UBL, MC 8, A 29-I. Hollstein XXXV, 52, nr. 86 neemt deze voortekening ten onrechte op bij embleemprent XXII.
    66
    Catalogus Zeeuws Archief Middelburg, II, 26, cat. nr. 220; vgl. ook 66, nrs. 588-594, i.h.b. 589; Nagtglas Nagtglas, Zeelandia illustrata -1880, I, 266-267; en Zeeland. Tijdschrift van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen 1 (1992), 204. In 1834 werd de kerk afgebroken. Zij komt ook voor op de uit vier platen bestaande prent 'Gezicht op Middelburg' die François Schillemans samen met P.H. Schut maakte. De eerste staat moet uit 1616 dateren. Zie B. van 't Hoff, 'Grote stadspanorama's, gegraveerd in Amsterdam sedert 1609.' In: Jaarboek Amstelodamum 47 (1955), 81-131, i.h.b. 108, nr. 7; en Hollstein XXVI, 10, nr. 4 (derde plaat). Verder beeldde in 1598 ook Pieter Bast de kerk af op een prent met Tobias en de engel. Zie: Hollstein I, 166, nr. 4; en P. Schatborn, 'Het profiel van de stad.' In: Vouwblad Rijksprentenkabinet. Amsterdam 1969, nr. V, cat. nr. 7.
    Op de gravure voorafgaand aan de 'Middelburchse lauwer-hof, ofte rust-plaetse, van Mercurius', een weergave van de tuin die grensde aan de drukkerij annex uitgeverij van de Van de Vennes in Middelburg, steekt rechts van het mercuriusbeeld, nog net een puntje van het dak van de Pieterskerk met de torenhaan, boven de achterliggende bebouwing uit. Zie: A. van de Venne, Tafereel van Sinne-mal. Middelburg 1623, A1r [= p. 1]. Zeeusche nachtegael, facs. ed. Middelburg 1982, 263. Met dank aan J.H. Kluiver te Middelburg die me op dit detail attent maakte. Van de Venne beeldde de prent ook af in zijn Tafereel van de belacchende werelt. 's-Gravenhage 1635, [??]verso.
    67
    Verreweg de meeste windvanen zijn verguld. In: A. Bicker Caarten en E. Pelinck, 'Windvanen in Leiden en omgeving.' In: Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 51 (1959), 69-81, i.h.b. 74-75 staat een overzicht van de belangrijkste windvanen in en rondom Leiden. De auteurs gaan in op de verschillende vormen en de technische bijzonderheden.
    68
    Zie: F. Novati, '"Li dis du koc" di Jean De Condé ed il Gallo del Campanile nella poesia medievale.' In: Studi medievali, I. Turino 1904-1905, 465-512 (tegenover p. 496 een afbeelding van de torenhaan uit Brescia); F. Cabrol en H. Leclercq, Dictionnaire d'archéologie chrétienne et de liturgie. Paris 1914, III-2, 2886-2905, i.h.b. 2901-2904: 'Coq des clochers', met uitgebreide literatuuropgave; J. Sauer, Symbolik des Kirchengebäudes und seiner Ausstattung in der Auffassung des Mittelalters. Zweite, vermehrte Auflage. Freiburg im Breisgau 1924, 143-146 en 306; Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 636; B. Roland, 'Der Turmhahn als symbolische Gestalt.' In: Der Turmhahn. Blätter von kirchlichem Bauen und kirchlicher Kunst in der Pfalz in Vergangenheit und Gegenwart 2, Heft 2 (1958), 1-2. Het aangehaalde citaat op p. 2; en D. Wohlfahrt, 'Die Turnhennen.' In: Der Turmhahn. Blätter von kirchlichem Bauen und kirchlicher Kunst in der Pfalz in Vergangenheit und Gegenwart 20, Heft 5-6, (1976) 15-16. Vgl. verder: Stad in Vlaanderen. Cultuur en maatschappij 1477-1787. Tent. cat. Brussel 1991, 347-348, cat. nr. 60.
    Vgl. Aurelius Prudentius, Carmina ('Liber Cathemerion. Hymnus ad Gallicinum'), I, 234-244. In: Opera omnia Gelasius papa ... Paris 1862, 775-785 ( PL LIX); Honorius, Gemma animae ('De campanario'), I, CXLIV. In: Opera omnia. Paris 1895, 589 ( PL CLXXII); Augustinus, Enarratio in psalmum CXVIII, IV. In: Opera omnia, IV-1. Paris 1865, 1587 ( PL XXXVII), en Sicardus van Cremona, Mitrale ('De partibus ecclesiae'), I, IV. Paris 1855, 24D-25A ( PL CCXIII). Verwijzingen naar het werk van Ambrosius, Hilarius en St. Viktor in de hierboven genoemde studie van Novati en van Sauer.
    69
    Cats verwijst niet naar de algemeen bekende symboliek van de haan die kan dienen als herinnering aan de verloochening van Christus door de apostel Paulus. Vgl. hiervoor: J. Grimm und W. Grimm, Deutsches Wörterbuch, IV, II, 164; J. Grimm, Deutsche Mythologie. Drie dln. Berlin 1875-1878, II, 558-559 en III, 192; Brockhaus' Konversations-Lexikon. Leipzig 1898, VIII, 648-649; WNT V, 1383; Schrijnen Schrijvers, Nederlandsche volkskunde -1933, I, 121 en 292; en Roland 1958 ( op. cit. noot 22), 2.
    70
    Ed. Charpentier Scëve, Délie, 51 (tekst naar de ed. 1564). Vgl. voor de ontlening aan Petrarca uit de eerste regel: Forster Forster, Icy Fire, 37-38.
    71
    Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 'Liedeken', 95, r. 25-30. De man als meewaaier stond ook bekend onder de benaming windvaan of weerhaan (Stoett, 2590).
    72
    In: G.A. Bredero, Schyn-heyligh. Met de tekst van P.C. Hoofts Schijnheiligh. Ed. E.K. Grootes. 's-Gravenhage 1979, 398, r. 1967. Vgl. bovendien één van de sneldichten van Constantijn Huygens:
    Het wispeltuerigh dingh, dat hier van Oost tot West
    Vijf ses mael 's daeghs beweeght (hebb ick het wel onthouwen
    Wat alle Mans aerd scheelt van allen aerd van Vrouwen)
    Magh wel een Weerhaen zijn; maer een Weerhoen waer best.
    In: Koren-bloemen. Amsterdam 1672, boek XIII, 59, nr. 221.
    73
    Sauer 1924 ( op. cit., noot 22), 140-143; en K. Lawaldt, 'Turmhahn, Kreuz und Knauf.' In: Der Turmhahn. Blätter von kirchlichem Bauen und kirchlicher Kunst in der Pfalz in Vergangenheit und Gegenwart 2, Heft 2 (1958), 3.
    74
    Amsterdam 1614, I, XXXV. Vgl. Visschers bijschrift onder III, LIV: 'Want Heeren jonste ende Volcks trouwe, staen soo vast ende onbeweghelijck, als de Weerhaen op de Kercks toren.' Vgl. ook het elfde 'zinneminnebeeld' in W. M[ylius], De veldgesangen van Thyrsis. Leiden 1702, onder het motto 'Ipsa inconstantia'.
    75
    Ed. Beets Visscher, Gedichten, I, 135.
    76
    Ed. Madrid 1610, II, 105, nr. 5. Alciato: ed. 1550, 21, nagevolgd door G. Whitney, A choice of emblemes. Leiden 1586, 120 (met een verwijzing naar Augustinus); vgl. Emblemata 1967, 1215.
    77
    Hollstein XXXIX, 25, nr. 35; in het bijbehorende illustratiedeel: 23, nr. 35. Vgl. ook Welsford 1935. De zegswijze: WNT XXV, 127. Vgl. voor betekenissen die aan de haan zijn gegeven, naast de literatuur vermeld in noot 22, ook Droulers, Dictionnaire ... s.a., met onder het lemma 'Girouette' de haan als beeld voor onstandvastigheid, wispelturigheid, lichtzinnigheid en, zoals hier door Visscher bedoeld zal zijn: dwaasheid.
    78
    Ed. Amsterdam 1674, 92.