← Content: PreviousContent: Next →

Affluit incautis. [37]


beeld037

Back to top ↑
218 ↓
CHRYSOST.
Definitio amoris haec est, animae vacantis passio.

LAERT. LIB. 6.
Diogenes dixit amorem otiosorum esse negotium, quod hic affectus potissimum occupet otio deditos: ita fit ut dum otio vacant, in rem negotiosissimam incidant.

OVID.
Quaeritur Aegistus quare sit factus adulter,
In promptu causa est, desidiosus erat.

219 ↓
Die ledigh sit wort licht verhit. 1
Daer was geen vinnigh dier dat oyt de slanghe quelde, 2
Soo langh sy besigh was te midden op den velde;
Maer doen sy lagh en keeck, en socht maer tijt-verdrijf, 3
Soo quam de lose spin, en viel haer op het lijf. 4
De prickel vande lust die komt van ledigh wesen,
Dus wie sigh besigh hout, die worter van ghenesen;
De min ghelijckt de spin: noyt mensch en is ghewont, 5
Als daer hy sat en keeck, of doen hy ledigh stont.

Affluit incautis.
Dum praedas agit anguis, & ardua saxa pererrat,
Ambulat innocuas, tutus ab hoste, vias:
Hunc improviso perstringit aranea telo,
Cum iacet, in molli gramine, fusus humi.
Lascivas abigunt tractata negotia flammas,
Quis videt intentos rebus amore trahi?
Cum vacat, & molli colit otia pectus in umbra,
Tum patet, occulto tum subit igne Venus.

Un c?ur oisif, d'Amour captif.
L'araigne ne peut oncq attrapper la couleuvre,
Lors, quant elle est au bois empesché de quelque ?uvre,
Le coup mortel, helas! luy vient en reposant,
Rien, que le c?ur oisif, le fol amour surprend.

Who unto Idlenesse doth yeilde,
Is as a but in Venus feilde.
The spyder will not once come neare the serpent him t'offende,
When shee perceaves hee busie is, or watchfully doth tend:
But when to sluggishnesse hee's bent, and carelesse of his good,
Upon him streight the spyder falls, and poysoneth his blood.
Who soe therefore will love beholde, and would be free from smarte,
They must eschew all Idlenesse, and thereof take no parte:
Or else this poysoned Cupids shafte will stryke them to the harte,
For everie Idle persone is a whetstone for his darte.

220 ↓
Die niet ontsiet, is haest te niet. 6
Hoe magh de kleyne spin doch vechten mette slangen?
Sy is te bijster swack, om oorlogh aen te vanghen,
Haer vyand is te sterck; en des al niettemin
Soo wort de felle slangh verwonnen vande spin: 7
Vraeght ymandt hoe het koomt? de slanghe saght geleghen 8
Vermaeckt haer in het groen; de spinne daerenteghen
Gantsch wacker inde weer bestoockt het vinnigh beest. 9
O vreest doch voor een mensch, die niet een mensch en vreest. 10

Periculum venit, cum contemnitur.
Imbelli noceat cui mollis araneus ictu?
Et quis non rigido tactus ab angue cadat?
Huic tamen incumbens victrix dominatur arachne,
Et vastum tenui perforat ense caput.
Unde fit, ut coluber parvo cadat ictus ab hoste?
Languebat serpens, & vigil hostis erat.
Quam facile est struere insidias nil tale timenti!
Est, quod ei metuas, cui metus omnis abest.

Crains ton ennemy, bien que petit.
L'araigne, bien que soit foible & petite beste,
Rompt neantmoins par fois au grand serpent la teste,
Qui ne redoute rien, est aisement attaint,
Crains pour un tel, amy, qui rien jamais ne craint.
IUVENAL. SAT. 6.
Nunc patimur longae pacis mala, saevior armis
Luxuria incubuit, victumque ulciscitur orbem.

SENECA. AGAM.
Victor timere quid potest? quod non timet.

BAUD. DISSERT. DE INDUC.
Nulli facilius opprimuntur, quam qui nihil timent,
Et imparati sunt ad resistendum.

221 ↓
EX SECURITATE CURA.
Maiores interdum copiae sternuntur a minoribus, potentiores a debilioribus, ait Halicar. nihil est tam firmum, cui periculum non sit, etiam ab invalido: & leo ipse aliquando minimarum avium fit pabulum, inquit Curtius. Vis rationem? securitas, tam in publicis quam privatis, certissimum calamitatis initium est: solute viventes undique patent, & oportuni iniuriae multas occasiones praebent insidiantibus, ait philosophus. Saepe etenim & contemptus hostis cruentum certamen edidit, & inclyti populi regesque, perlevi momento, victi sunt, ait Livius. Inimicum sane quamvis humilem, docti est metuere, ex consilio Senecae. Metus quippe prudentiam docet; quique insidias timet, haud facile in eas impingit. Timor securitatis dux, periculorum praesumptio: metuendo quippe sapiens vitat malum. In ipsa igitur securitate animus ad difficilia sese praeparet, ut contra iniuriam fortunae inter beneficia firmetur. Timidi matrem non flere vetus adagium est.

Menichmael werden groote heyr-krachten 11 van 12 kleyne, machtighe, van swacke gheslaghen; seydt Halicarnas. 13 Niet en isser soo vast, 14 dat gheen ghevaer en lijdt, oock van het swacke.
De leeu wert oock selfs wel tot aes van het kleynste ghevoghelte. Wildy hier van de reden weten? Sorgheloosheydt, soo in ghemeene als eyghen saecken, 15 is een seecker beginsel van onheyl.
Die sonder achterdencken 16 leven, staen als open, 17 en zijn onderhevich om ghehoint 19 te werden.
Verachte vyanden hebben menichmael een bloedighen slach veroorsaeckt, en machtighe vorsten en volckeren haestelijck t'onderghebracht, seydt Livius. 20 En hierom is een vyand (hoe gheringhe hy oock zy) altijdt te duchten.
Vreese leert wijsheydt, en die voor lagen 21 beducht is, wert selden betrapt.
Achterdencken leyt tot gerusticheyt, onvoorsichtigen hoochmoet tot ghevaer: al sorgende ontgaet de wijse het quaet: Latet ons daerom houden met ons out spreeck woordt: Die niet en sorcht, en heeft gheen eere: 22 ofte met de by-spreucke 23 vande oude Romeynen: de moeder van vreesachtighe ofte vervaerde kinderen schreyt selden.

222 ↓
MATH. 26. 41.
Waeckt ende bidt; op dat ghy niet en komt in versoeckinghe. 24
Wanneer de leuye slangh is in het gras gheleghen,
En dat de gulde Son komt over haer gheseghen, 25
Soo is van stonden aen de spinne daer ontrent,
Die flux een boose strael haer inde leden prent. 26 27
Wie ledigh sit en gaept, en leuyert gantsche daghen, 28
Die lijt gheduerigh noot van duysent quade slaghen
Tot ondienst vande ziel. O vreest, ghesellen, vreest 29
De weelde schiet haer gif tot midden inden gheest. 30 31

Quid dormitis? surgite & orate, ne intretis in temptationem.
Fronde super viridi, radiis tepefactus Eois,
Otio dum serpens desidiosus agit,
Ex alto tenui se liberat aranea filo,
Et colubrum parva cuspide fundit humi.
Otia virus habent, & habet sors laeta venenum;
Delitiis vitiis mentis aperta via est.
Sperne voluptatum illecebras, puer, otia sperne,
Hoste sub aerio ni cecidisse velis.

D'oisivité, tout peché.
Assaillir le serpent l'araigne oncques n'ose,
Si non quant il au bois, se laschement repose.
Nul est plus aisement du tentateur surpris,
Qu'un tel, qui a les sens d'oisivité saisis.
MATH. 13.
Cum autem dormirent homines, venit inimicus, & superseminavit Zizania in medio tritici.

HIERON. IN SERM.
Aliquid operis facito, ut te diabolus inveniat occupatum, non enim facile capitur a diabolo qui bono vacat exercitio.

1. IEAN. 5. 18.
Nous scavons que quiconque est né de Dieu, ne peche point: mais qui est engendré de Dieu, se contre garde soi mesme, & le malin ne le touche point.

223 ↓
NE DIABOLUS TE OTIOSUM INVENIAT.
Vitii aut virtutis animus domus est, inquit Philo: vel ut Bernard. cor hominis, sicut molendinum, volvitur velociter, & quidquid imponitur, molit; si autem nihil imponitur, seipsum consumit. Omnia otio deteriora sunt. Lapis non revolutus obducitur musco. Ferrum, nisi utaris, rubigine consumitur; aqua nisi moveatur, vitium capit; vestis seposita tinearum fit habitaculum: otiosa mens, vitiorum domicilium. Transivi, inquit sapiens Proverb. 24. 30. agrum hominis pigri, & ecce! totum repleverant urticae, & maceria lapidum distructa erat. Otiosas viduas notavit apostolus, 1. Tim. 5. ut verbosas, & loquentes quae non oportet. Quid plura? Otium nugarum mater est, noverca virtutum, ait Bernard. Nihilque tota vita adeo bonae menti adversum, quam nihil agere. Semper aliquid honestae rei agamus, ne aut Deus, cum nos invisit, aut diabolus ubi nos tentat, oscitantes & vacuos nos inveniat.

Het ghemoet des menschen (seydt Philo) 32 is een woonplaetse ofte vande deucht, ofte van ontucht: ofte (ghelijck Bernardus 33 seydt) des menschen herte is als een mole, het draeyt ghestadelijck omme, ende maelt al watter wert inghebracht, maer indien ment ledich 34 laet, soo verteert het sick 35 selven. Door stilstant vererghen alle dinghen. Een steen, soo hy niet dickwils omghewentelt en werdt, is seer haest overloopen 36 van mos en ruychte. 37 38 Als het yser rust, so roest het. 39 Stilstaende wateren werden haest stinckende. Opgesloten cleederen crielen van motten ende schieters. 40 Een ydel ghemoet 41 is een herberghe van sonden. Een ledich mensche, des duyvels oorkussen. 42 Ick ginck, seydt de wijseman, 43 voorby den acker der leuyen, en siet! daer waren enckel netelen op, ende hy stont vol distelen, ende de muyr was nedergevallen. Prov. 24. 30. De ledighe weduwen beschuldicht de Apostel 44 als klapachtich, ende sprekende dat niet en betaemt, 1. Tim. 5. Int korte, ledicheyt is een moeder van beuselinghen, een stijfmoeder van deuchden. 45 Laet ons dan sorghe draghen, dat, en God, als hy ons komt besoecken, 46 en de duyvel, als hy ons komt quellen, ons besich moghen vinden, met eerlijcke oeffeninghen. 47
Een die voor quaet hem mijden wil,
En magh niet ledich zijn of stil;
Want tis gantsch seker ons ghemoet
Doet quaet, wanneer het niet en doet.

Back to top ↑

Facsimile Images


218

219

220

221

222

223

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Van Es Van Es, Jacob Cats als moralist -2, 20-22.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A spider hanging from a thread that is attached to a tree, above a curled snake; a dead tree

Back to top ↑

Comments

Het overrompelende gedrag van de spin tegenover de slang dient allereerst om aan te geven dat iemand die zijn tijd verluiert of niets onderneemt, grote kans loopt door de liefde te worden overvallen. Afwachten hoe de prikkel van de lust zal toeslaan, wordt negatief beoordeeld want het betekent een verwaarlozing van je taak of plicht. De citaten die Cats hierbij aanhaalt, laten zien dat de koppeling tussen liefde en nietsdoen traditioneel is. Coornhert had, in navolging van Ovidius, in Zedekunst dat is wellevenskunste opgemerkt dat 'ledighheyd de voedster ende naarstigheyd de vernielster is vande onkuysche minne', en de liefde een bezigheid van de onledigen genoemd: 'minnen is der ledigher onlede.' 75
De zorgeloosheid staat centraal in de tweede duiding. Het gevaar (het schuilt in een onverwachte hoek) moet men nooit verachten en waakzaamheid is te allen tijde geboden, tegenover onbevreesden, maar evenzeer tegenover zwakken. Tot slot leidt de emblematische zingeving naar het afwijzen van de weelde en het genot. De duivel, de 'overste van de macht der lucht' en kenner van de zwakheden in de menselijke ziel, ligt immers permanent op de loer en verrast hen die niets doen. In een oproep tot eervolle bezigheden wordt nu gepleit voor waakzaamheid in geestelijke zin. 76
Bekend van de landspin, die hoort tot de klasse der kleefspinnen, is dat zij 'zit aan de stammen der boomen, aan de muuren of wanden, met uitgebreide pooten, als of zy 'er aan vast gekleefd ware [...].' 77 Ook van de spinnen die een perpendiculair of loodrecht spinsel maken (onder meer de kruisspin) en van de hoekspinnen wordt gezegd dat zij zich in bossen ophouden. Een spin heeft acht poten -wat ook te zien is op de prent- met zijn inleding aan het voorste deel van het lijf of de borst. 78
Cats heeft het hier over de luiheid van de slang, die toch beter zou moeten weten. Het dier staat immers onder andere bekend als attribuut én symbool van de Voorzichtigheid ( Prudentia ) en wijsheid ( Sapientia ), overeenkomstig Mattheus 10:16, 'Weest dan voorzichtig gelijk de slangen.' Door aan te geven dat zelfs de slang overwonnen kan worden door een nietig spinnetje, krijgt de les meer nadruk. 79
Het vertrekpunt van het embleem moet gezocht worden in een passage over de vijandigheid tussen bepaalde diersoorten, opgenomen in Plinius' Naturalis historia. Na gesteld te hebben dat de kleinste dieren evengoed aanvallen doen, geeft Plinius het voorbeeld van de spin die vanaf een tak afdaalt langs zijn draad tot boven het hoofd van een slang, die heerlijk uitgestrekt in de schaduw van die boom ligt. Vervolgens bijt de spin zo gewelddadig in de kop van de slang dat het dier sissend en duizelend rondtolt, niet in staat de draad waaraan zijn aanvaller hangt te breken, of te vluchten. Zijn enige vooruitzicht is de dood. 80 Aristoteles beschrijft in De historia animalium de kleine tarantula, de bijtende wolfspin, die agressief en springlustig is; en volgens Plinius heeft de myrmecion, een giftige spin, een beet die even pijnlijk is als een wespensteek. Wolfspinnen ( Lycosidae en Pisauridae ) jagen overdag op hun prooi en verrassen deze door een onverhoedse sprong of snelle ren. 81
De spin en de slang komen reeds voor als impresa op het portret van de Spaanse schrijver Mateo Alemán (1547-1615). De auteur die zijn ene hand laat rusten op een boek, wijst met zijn rechterhand naar een schildje in de bovenhoek, waar, boven het motto 'Ab insidiis non est prudentia' (Tegen hinderlagen kun je je niet wapenen met inzicht) het motief is uitgebeeld. Van het portret bestaan twee versies, één in kopergravure, de ander als houtsnede. De gravure is voor het eerst opgenomen in de editio princeps van Primera parte de Guzmán de Alfarache. Madrid 1599 bij Varez de Castro

Afbeelding 37.1
; de houtsnede zit voorin de uitgave die het jaar daarop, eveneens in Madrid, maar nu bij Herederos de Juan Yñiguez de Lequerica verscheen, en later opduikt in Ortografiá castellana. Mexico 1609. De schelmenroman Guzmán de Alfarache, alataya de la vida humana, waarvan al in 1600 een Franse uitgave uitkwam, was bijzonder populair. In totaal zijn er acht uitgaven met het portret, alle gepubliceerd vóór 1614, waardoor het niet uitgesloten is dat Cats het portret en dus het devies, onder ogen heeft gehad (vgl. ook het portret van Cats op het frontispice van deze studie-uitgave). 82
Alemán verwijst in de roman Guzmán (II, I, VIII) expliciet naar het devies: 'Chacun, à ses fins, veut user de tromperie contre qui est sûr de soi, comme le déclare une devise où l'on voit un serpent endormi et une araignée descendant en tapinois pour le mordre au cervelet et le tuer, et dont la légende dit: 'Il n'est prudence qui resiste à tromperie.' Car c'est sottise de croire que le prudent peut se garder de qui le guette.' 83
Een navolging van het embleem van Cats is te vinden in Johann Michael Dillherrs Himmel und Erden uit 1674. De sterk stralende zon, de neersuizende spin en de luierende slang komen duidelijk overeen met de embleemprent. Dillherr breidde de voorstelling echter uit met enig bijwerk, dat een belangrijk deel van de duiding prijsgeeft: vanuit de bosjes vuurt Cupido een liefdespijl af op een vrouw die zich lui tegen de stam van de boom heeft neergevlijd

Afbeelding 37.2
. 84 Cats' spin en slang komen bovendien precies zo terug op een houten drinkkan die zich bevindt in de collectie van het Nationalmuseum te Kopenhagen; zij is gemaakt door Samuel Halvor Søn

Afbeelding 37.3
. 85
Een variant op het thema vormt een uitbeelding van een kameleon die vanaf een boomtak een afgrijselijke slang onder hem met gif bespuwt. Deze aanval werd onder meer verwerkt door Paolo Aresi in Liber de SS. papis, episcopis, religionum fundatoribus ..., met als motto 'Plagae illius non est sanitas' (In zijn slagen schuilt geen gezondheid). Het bijschrift zegt dat hij die anderen dodelijk treft, nu zelf wordt getroffen

Afbeelding 37.4
. 86

Back to top ↑

Notes

1
verhit : geprikkeld, opgehitst
2
vinnigh : wreed, boosaardig. Aan de betekenis ligt het begrip stekend ten grondslag; vgl. ook het vinnig stralen van de zon ( WNT XXI, 878 en 884), evenals r. 7.
3
lagh en keeck : lag te kijken, zie voor deze constructie ook r. 8
4
lose : listige
5
De ... spin : Cats gebruikt deze vergelijking op grond van de overeenkomst tussen de angel en de puntige pijlen uit de koker van Cupido die ook 'vinnig' worden genoemd (vgl. WNT XXI, 884, 10; en

Afbeelding 37.2
).
6
Wie niets vreest, zal spoedig overwonnen zijn.
7
verwonnen vande spin : overmeesterd door de spin
8
saght : op een genoeglijk plekje
9
vinnigh : Zie A.1, r. 1.
10
Vrees hem voor wie niemand bang is. Zie ook het Seneca-citaat onder B.4.b en B.5.
11
heyr-krachten : legers
12
van : door
13
Halicarnas : Dionysius van Halicarnassus
14
vast : onaantastbaar, standvastig
15
soo ... saecken : zowel ten overstaan van algemene als persoonlijke kwesties
16
achterdencken : bezorgdheid, vrees, argwaan
17
als open : als het ware onbeschermd, openbaar. Cats wil met deze vergelijking zeggen dat ze door hun openhartigheid en zorgeloosheid een dankbaar slachtoffer vormen. In zijn Spiegel formuleert hij het aldus: 'Niemant wort lichter bedrogen, dan die veel vertrout.' 17
18
Aangehaald door Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 138, nr. LXXIX bij de bespreking van het spreekwoord 'Fiducia pecunias amisi' (Door goedgelovigheid heb ik mijn geld verloren).
19
ghehoint : bedrogen
20
Livius : Zie noot 11.
21
lagen : hinderlagen
22
Die ... eere : Suringar gaat naar aanleiding van het spreekwoord 'Ubi timor, ibi et pudor' uitgebreid in op dit gezegde en zijn varianten (1873, 440-442, nr. CCXXXIII).
23
by-spreucke : gezegde, zie noot 14. In het proza van 1618 komt de laatste opmerking ofte met de by-spreuke ... selden nog niet voor.
24
Mattheus 26:41. Zie ook het motto boven C.2.
25
Een directe aansluiting bij de embleemprent.
26
strael : angel (WNT XV, 2043, 1, dp). Bij Rösel van Rosenhof [Rosel, Natuurlyke histoirie] -1783 (IV, 198-199 en afb. XXXVII) is er sprake van twee vangklauwen die op een geliddeel staan. Aan het andere einde zijn ze bezet met een dubbele rij zwarte tanden 'waarin een beweegelyke klaauw, gelyk het Lemmer van een knipmes in 't hegt, beslooten ligt [...]. In deeze klaauwen heeft Leeuwenhoek, aan 't uiterste einde, eene opening ontdekt; waaruit, volgens zyne meening, waarschynlyk de stoffe vloeit, welke wy vergift noemen [...].' Vgl. ook de commentaar.
27
prent : steekt
28
sit en gaept : zit te gapen
29
ondienst : schade
30
weelde : Zie voor de vele negatieve spreekwoorden over de weelde, zoals bijvoorbeeld 'Hij die een man was in den nood, die blijft wel onder weelde dood' en 'In weelde: zie toe!': Harrebomée, I, 60 en 445.
31
gif : Het woord gif wordt vooral gebruikt met betrekking tot venijnspuwende dieren; met 'spinnekop' wordt een venijnzuigend en vergiftig dier aangeduid (vgl. WNT IV, 2327 en XIV, 2830).
32
Philo : Zie noot 22.
33
Bernardus : Zie noot 23.
34
ledich : ongebruikt
35
sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, #sect; 51; en Hermkens en Van de Ketterij 1980, 95, #sect; 2.4.
36
overloopen : begroeid
37
ruychte : onkruid
38
Een ... ruychte : Zie over dit erasmiaanse spreekwoord noot 24.
39
Als ... roest het : Vgl. WNT XIII, 821 en Stoett, 1964 met een toepasselijk citaat uit Tuinman: 'Dat is een spreekwoord ontleent aan 't yzer, dat wanneer het gebruikt word, blank blyft; maar wanneer het stil ligt, uitslaat, ineet, en verderft. Men past dit aardig toe op menschen, die door eene vadzige ledigheid, in zich zelven onbequaam worden, en als vervuilen en verroesten.'
40
schieters : benaming voor verschillende insecten, zoals het zilvervisje of de suikergast, bepaalde motten, en kokerjuffers of schietmotten ( WNT XIV, 594)
41
ydel ghemoet : werkloze geest
42
Een ledich ... oorkussen : nietsdoen leidt tot allerlei kwaad. Zie voor dit bekende spreekwoord: WNT VIII, I, 1227; Stoett, 1347 en Ripa [Ripa, Iconologia], 282a.
43
de wijseman : Salomo, zie noot 25.
44
de Apostel : Nl. Paulus, zie noot 26. Vgl. ook Ripa [Ripa, Iconologia], 488a.
45
ledicheyt ... deuchden : Uitspraak van Bernardus, zie noot 27.
46
besoecken : opzoeken, benaderen
47
eerlijcke oeffeninghen : achtenswaardige, betamelijke bezigheden
48
Letterlijk opgenomen in: Opera omnia, II. Basel 1547, 1012 C. Met overigens als toevoeging in de boektitel: 'Incerto autore'.
49
Vgl. ed. Genève 1615, 397: 'Bonos viros imagines deorum esse. Amorem, vacantium occupationem.' Vert. Ferwerda en Eykman Diogenes, Leven, 194-195: 'Goede mensen noemde hij beelden van goden, en de liefde de drukke bezigheid van mensen die niets te doen hebben.' Ook aangehaald door Langius (98 A).
50
Cats heeft Quaeritur, Ovidius 'Quaeritis'; ook Langius, aan wie Cats het citaat zal hebben ontleend, heeft de eerste vorm (326 B en 933 B). Aegisthus was de 'vriend' van Clytaemnestra die samen met haar Agamemnon vermoordde.
51
Vgl. het citaat onder B.4.b.
52
Vgl. Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 279: 'Crains l'ennemy qui moins appert'.
53
Vert. d'Hane-Scheltema 1984, 74.
54
De vraag komt van Agamemnon, het antwoord is van Cassandra.
55
De Leidse hoogleraar en historicus Baudius, ofte wel Dominique Bauldier (1561-1613) publiceerde dit tractaat in 1609 onder zijn pseudoniem Latinus Pacatus. De inzet van het citaat dat Cats hier geeft, is een nagenoeg letterlijke ontlening aan wat Baudius stelt 'Nec quemquam facilius opprimi quam qui nihil metuat.' Het bieden van weerstand komt pas verderop ter sprake: 'nulla vi postea pares ad resistendum esse possimus' (later zouden we met geen enkele vorm van geweld in staat kunnen zijn weerstand te bieden); KB Pamflet 1566, resp. 4 en 11. De tekst werd tevens opgenomen in het overzichtswerk Libri tres de induciis belli Belgici, gedrukt te Leiden in 1613 (als onderdeel van boek II, 77-96. De citaten op 78 en 84). Zie over Baudius o.a. NNBW VI, 81-82; en P.L.M. Grootens, Dominicus Baudius. Een levensschets uit het Leidse humanistenmilieu 1561-1613. Diss. Nijmegen etc. 1942.
56
Het citaat is niet teruggevonden.
57
Quintus Curtius Rufus, Historiarum Alexandri magni Macedonis, VII, VIII, 15.
58
De herkomst van deze uitspraak is niet gevonden. Vgl. voor de inzet het spreekwoord 'Securitas initium calamitatis', opgenomen in K.F.W. Wander, Deutsches Sprichwörter Lexikon ... Vijf dln. Leipzig 1867-1880, IV, 551, s.v. 'Sicherheit', 4; en de Nederlandse variant 'Zekerheid maakt rust'; Harrebomée, II, 234 en 498.
59
Ab urbe condita, XXI, XLIII, 11. Ook aangehaald door Langius (563 A).
60
Thans toegeschreven aan Publilius Syrus, Sententiae, 294; nog wel opgenomen in de Seneca-uitgave Basel 1515, in de afdeling 'Proverbia' (639). Eveneens geciteerd door Langius (634 A).
61
Seneca, Epistulae morales, XVIII, 6. Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 56. Ook aangehaald door Langius (1195 A).
62
Verwijzing naar Cornelius Nepos, Liber de excellentibus ducibus exterarum gentium ('Thrasybulus'), VIII, II, 3: 'Sine causa dici matrem timidi flere non solere' (Niet zonder reden wordt er gezegd dat de moeder van een vreesachtige meestal niet huilt). Ed. J.C. Rolfe. London etc. 1929, 462-463. Vgl. bovendien Langius (1195 B), die zonder bronopgave in de kolom naast het hieraan voorafgaande Seneca-citaat, het adagium 'Timidi mater non flet' (De moeder van een vreesachtige huilt niet) aanhaalt.
63
Na de vraag volgt het citaat uit Mattheus 26:41, dat eveneens als motto dient boven C.1.
64
Eos is de godin van de dageraad.
65
Vgl. Efeziërs 2:2 voor deze omschrijving de duivel.
66
Proverbia III, 194. Vgl. 'D'oisivité nul honneur ne dignité', en 'En oisivité est mere d'impudicité'. Resp. in Meurier Meurier, Trésoir, 63 en 137.
67
Opera omnia, I. Paris 1845, 1078 ( PL XXII).
68
Philo, De opificio mundi, 73: 'Κακ?ας δ? κα? ?ρετ?ς ?ς ?ν ο?κος νο?ς κα? λ?γος' (Want de ziel en de rede zijn als het ware de woning van zonde en deugd). Ed. F.H. Colson en G.H. Whitaker. Tien dln. en suppl. London etc. 1929-1970, I, 58-59.
69
Afkomstig uit het voorheen aan Bernardus toegeschreven: Meditationes devotissimae ad humanae conditionis cognitionem: alias Liber de anima ('De instabilitate cordis humani'), IX. Ed. Venezia 1575, II, fol. 215v, L: '[Cor hominis] sicut molendinum velociter volvitur, & nihil respuit, sed quicquid imponitur molit: si autem nihil apponitur, seipsum consumit.' Hier dus met als kleine uitbreiding: '& nihil respuit' (en wijst niets af). Zie ook Opera omnia, III. Paris 1854, 499 B [23] ( PL CLXXXIV), hier evenwel 'Meditationes piissimae de cognitione humanae conditionis' genoemd. Zie voor een latere parallel in het werk van Huygens: Ter Meer 1991, 63.
70
Vgl. Erasmus, Adagia, III, IV, 74 'Saxum volutum non obducitur musco' (Een rotsblok dat wordt omgewenteld, raakt niet bedekt door mos) en 'Musco lapis volutus haud obducitur' (Een steen die wordt omgewenteld, raakt niet bedekt door mos). Hierover: Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 377-382, nr. CCII. Dit Latijns gezegde vormt het thema van één van de gedichten in Cats Spiegel uit 1632 (II, 86-87; ADW 1712, I, 593).
71
Salomo in Spreuken 24:30-31.
72
Paulus in 1 Timotheus 5:13. Vgl. Calvijns commentaar op deze zendbrief (Schroten 1966, 115).
73
Bernardus, De consideratione ad Eugenium papam, II, XIII, 22: 'Fugienda proinde otiositas, mater nugarum, noverca virtutum' (Men dient daarom de ledigheid, de moeder van onbenulligheden en de stiefmoeder van deugden, te vermijden). In: Opera, III. Ed. Leclercq en Rochais 1963, 429, r. 19-20. Vgl. Werken. Verschillende tractaten 1956, II, 442. Ook Langius haalde het citaat aan (933 B).
74
De spin kan zowel symbool van Christus als van de duivel zijn. Zie Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 914-918; voor de koppeling met de duivel: Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 509 (VIII, II), nr. 93.
75
Ed. Becker Coornhert, Zedekunst, 34 en 31. Vgl. ook Ripa Ripa, Iconologia, 400a en 594a. Ovidius dichtte in Remedia amoris, 136-140:
Ergo ubi visus eris nostrae medicabilis arti,
Fac monitis fugias otia prima meis.
Haec, ut ames, faciunt, haec quod fecere, tuentur;
Haec sunt iucundi causa cibusque mali.
Otia si tollas, periere Cupidinis arcus,
Contemtaeque iacent et sine luce faces.
Wanneer ik merk dat je ontvankelijk bent voor mijn deskundigheid
gehoorzaam dan mijn raadgevingen en mijd ledigheid boven alles:
die maakt dat je verliefd raakt; die verdedigt wat ze gedaan heeft
die is de oorzaak en het voedsel van het genoeglijk kwaad.
Neem de ledigheid weg en de boog van Cupido is gebroken,
en zijn fakkel ligt veracht en gedoofd.
Ook Hades wordt, wanneer hij zijn aandacht laat verslappen, geraakt door de scherpste pijl van Cupido (Ovidius, Metamorphosen, V, 359-384).
76
De omschrijving van de duivel komt uit Efeziërs 2:2; vgl. eveneens Efeziërs 6:12, en Lukas 10:18. Zie voor 'het kwaad' dat de spin binnen de christelijke symboliek kan innemen ook H. Biedermann, Knaurs Lexikon der Symbole. München 1989, 415-416.
77
Rösel van Rosenhof, III, 139.
78
Ibid., IV, 185. Zie over de klassen der spinnen ( Arachnoidea ): III, 138 en IV, 191-217. Van de Venne heeft of uit het hoofd getekend, of een geïllustreerd dierenboek gebruikt. De spin is niet foutief weergegeven, maar hij vertoont geen gelijkenis met exemplaren uit de natuur. Verder is de kop van de slang veel te groot en de onnatuurlijke manier waarop hij ligt opgerold -een slang zal zich nooit door zijn eigen lussen heen krullen- geeft aan dat het ontwerp niet 'naar het leven is', maar ontsproten aan de eigen verbeelding, of teruggaat op een vroeger voorbeeld. Met dank aan W. Hogenes te Amsterdam.
79
Zie voor de symboliek van de slang, in bonum et malum, o.m. Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 769-778 en Tervarent Tervarent, Attributs et symboles -1959, 340-346.
80
Boek X, XCV (206): 'Librat araneus se filo in caput serpentis porrectae sub umbra arboris suae tantaque vi morsu cerebrum adprehendit ut stridens subinde et vertigine rotata ne filum quidem pendentis rumpere, adeo non fugere queat, nec finis ante mortem est.'
81
Aristoteles, De historia animalium, IX, XXXIX (622 B). Plinius geeft een samenvatting van deze paragraaf van Aristoteles in Naturalis historia, XI, XXVIII (79-85) en spreekt eveneens van een 'noxii morsus', een schadelijke beet. Zie over de wolfspin o.a.: Pater Chrysanthus, Spinachtigen-Arachnida. Nederlandse spinnen. Vierde, herziene druk door P.J. van Helsdingen. Hoogwoud 1980, 3; J.T. Wiebes en J. den Hollander, Spinachtigen-Arachnida, II. Nederlandse wolfspinnen. Tweede, uitgebreide en herziene druk. Hoogwoud 1974 (Wetenschappelijke mededelingen van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische vereniging, resp. nr. 141 en nr. 41) en Brehms neue Tierenzyklopädie. Wirbellose 2. Freiburg im Breisgau 1983, XII, 55-61.
Over de myrmecion: Naturalis historia, XXIX, XXVII (84 en 87). Keller zegt over de mierachtige 'Hüpfspinne' ( Salticus formicarius ), die tot dezelfde klasse van spinnen gerekend wordt: 'Sie beschleicht ihre Beute nach Katzenart und stürzt sich auf sie mit plötzlichem Sprung, der fast niemals sein Ziel verfehlt' (1909-1913, II, 467; deze aanvalstechniek betekent ook de dood van vele jonge hagedissen, Ibid., II, 273).
82
Zie voor een overzicht van de edities waarin het portret werd opgenomen: R. Foulché-Delbosc, 'Bibliographie de Mateo Alemán (1598-1615).' In: Revue hispanique 42 (1918), 481-556, i.h.b. 550-556. Vgl. bovendien Ortografia castellana. Ed. J. Rojas Garcidueñas, met een inleidende studie door T. Navarro. Mexico 1950; en M. Michaud, Mateo Alemán, moraliste chrétien. De l'apologue picaresque à l'apologétique tridentine. Paris 1987. Vgl. in verband met Alemáns motto ook de volgende zinsnede van Cats in B.5 : 'Metus quippe prudentiam docet; quique insidias timet, haud facile in eas impingit' (Bangheid leert immers voorzichtigheid en wie op zijn hoede is voor een hinderlaag, loopt er niet gemakkelijk in). Met dank aan S. López Poza te La Coruña en K. Porteman te Leuven die mij op het spoor van het portret hebben gezet.
83
Ook in I, II, IV maakt Alemán er een toespeling op: 'Nous vivons aux aguets les uns des autres, comme fait le chat de la souris, et du serpent l'araigne, qui, lorsqu'elle le trouve en nonchaloir, se coule le long d'un fil, s'agrippe à sa nuque qu'elle étreint étroitement, et ne le quitte qu'elle ne l'ait mis à mort de son venin.' De plaatsen in de Spaanse tekst: Guzmán de Alfarache. Ed. S. Gili y Gaya. Vijf dln. Madrid 1936-1946, III, 199 en II, 54 (Clásicos castellanos). De Franse vertaling, Le gueuz ou la vie de Guzman d'Alfarache, guette-chemin de vie humaine. Geciteerd naar: Romans picaresques espagnols. Vert. M. Molho en J.-F. Reille. S.l. 1968, 446 en 207. De Nederlandse bewerking van 1655 is erg vrij en incompleet.
84
Ed. Nürnberg 1674, 121, nr. XXI. Er bestaat overeenkomst tussen deze prent en een houtsnede van Caspar David Friedrich getiteld 'Melancholie' (ca. 1801). Hierop zit een vrouw, haar hoofd steunend op haar hand, tussen twee bomen waar een spinneweb tussen geweven is. Zie: J. Bialostocki, 'Romantische Ikonographie.' In: Stil und Ikonographie. Studien zur Kunstwissenschaft. Verbesserte Neuausgabe. Köln 1981, 214-242, i.h.b. 221 en afb. 33.
85
39. Vgl. voor de verwerking van andere embleemprenten in de houtsnijkunst de emblemen X, XIX en XLII. Hier luidt het motto OBERUIT. INCAUTOS. Over deze kan: Billeskov Jansen Billiskov, Hollandske emblemer en Billeskov Jansen Billiskov, Influence.
86
Ed. Frankfurt am Main 1702, II, 277, nr. XXIV. Ook opgenomen in Aresi's Imprese sacre con triplicati discorsi ... Acht dln. Venezia 1629-1640, V, II, 1243, [nr. XCX].