← Content: PreviousContent: Next →

Qua non nocet. [2]


beeld002

Back to top ↑
8 ↓
PLAUTUS.
Amor & melle, & felle est foecundissimus.

Eurip.
Amores nimii
Cum accesserint, non bonam famam,
Neque virtutem attulere
Hominibus: si temperata accesserit
Venus, non alia Dea
Adeo gratiosa.

DE BAYF.
Cupidon pour dieu adoré,
Tire d'un petit arc doré
Deux traicts de differente sorte;
L'un d'eux rend l'amour honoré,
Et l'autre trouble & malheur porte.

9 ↓
Grijpjet wel, soo ist maer spel.
Het brant-hout en de Min zijn twee verscheyden saecken,
Maer op gelijcken voet van yeder aen te raecken;
Want of men naer het Vyer, of nae de Minne spoet,
Daer is een seker konst hoe datmen grypen moet,
Tast daer het leyt en gloeyt, ghy sult het laeten vallen;
Tast daer het niet en brant, soo isset om te mallen,
De liefde, soete Ieught, is, ick en weet niet wat,
Sy dient, of dient u niet, nae datse wort ghevat.

Qua non nocet, arripe.
Pars sudis igne calet, pars altera nescia flammae est:
Haec impune manu tangitur, illa nocet.
Dextra voluptates Veneris serit, altera curas:
Hinc iuvat, aligeri fax nocet inde Dei.
Elige, quisquis amas, sed, quae iuvat, elige partem:
Ipse Cupido facem, qua caret igne, tenet.
Tristia Democriti salso delude cachinno,
Lude, iocus Venus est; nil nisi ludus, Amor.

En bien prenant, n'auras tourment.
Qui bien prend le tison le porte sans domage,
En bien hantant l'amour, ne sentiras sa rage:
Pour voir de tes desseins heureusement le bout,
Manie bien ton cas: le manier est tout.

Thake Good advise and then holde fast;
Or else you will repent at last.
Who dallies with fonde love, or with a burninge fierie brande:
Except hee looke wel to his holde, may chance to burne his hande;
Two endes each of these have, the one is colde the other burninge:
Who grypeth fast the one is well: but th'other turnes to mourninge.
A twofolde end fonde love procures, and bringes us in her powre,
Of wealth, and woe, of joy and payne, whose taste is sweete and sowre,
Yet all hereof dependes you see, in th'handlinge of this brande,
For th'one with this shee doth assist, but th'other burnes his hande.

10 ↓
Slaet de handt, daer't niet en brandt. 1
Tis twee-sins aen te doen al watje kont bedencken, 2
Grijpt hier, tis sonder noot; grijpt daer, het sal u krencken: 3
Wie isset die terstont de vinghers niet en schroeyt
Indien hy vat het hout juyst daer het leyt en gloeyt? 4
In vreught is dickmael pijn, in plaghen, volle zeghen;
Ten is niet in de saeck, maer aen den man gheleghen. 5
Wel, draeght dan met ghedult al wat den hemel doet,
Sijt willigh, datje zijt, en datje wesen moet. 6

Omnia in meliorem partem.
Hinc rubet igne sudes, nullis crepat inde favillis;
Hinc poterit tangi, sauciat inde manum.
Res humana bifrons: tu, qua iuvat, arripe quidquid
Te super aetherea de regione fluit.
Damna suum lucrum, sua gaudia luctus habebit,
Excipis incumbens, si sapienter, onus.
Morosum nec laeta iuvant, &, rideat orbis,
Quod gemat ille tamen, quodque queratur, habet.

Tout au meillieur bout.
Comme un bruslant tison, ainsi la vie humaine,
Bien prise & mise avant, est manié sans peine.
De joye, & de bon-heur, n'aura jamais defaut,
Qui bon & m?ur advis oppose a tout assaut.
OVID.
Leve fit, quod bene fertur onus.

Senec. de Tranq.
Assuescendum est conditioni suae, & quidquid habet circa se commodi, apprehendendum: invenies in quovis vitae genere oblectamenta, & remissiones, & voluptates. Nihil tam acerbum est in quo non aequus animus solatium inveniat.

Besold. Axiomat. Philosophico-theol.
Cur quidam sunt divites, cur alii mendici, ambo probi? quia nihil refert utrumvis sies, si utroque sciveris uti.

11 ↓
OMNIA IN MELIOREM PARTEM.
Apposite ad rem, de qua hic agimus, dixisse mihi visus est Epictetus, unamquamque rem habere ansam suam, eaque appraehendendam esse ei, qui foeliciter hac uti velit; scire enim quorsum quaeque res spectet, & quis eius sit usus, non minima pars est civilis Prudentiae. Apis ex Thymo, herba amarissima, suavissimum mel extrahit; Hirudo contra ex sano corpore vitiosum sanguinem. Sapiunt, mea quidem sententia, non qui ex laetis tristia, sed qui ex tristibus laeta norunt elicere. Echini semper spinis involuti sunt; quid mirum? cum eas ex sese gignant. Magna pars hominum misera est, non alia de causa, quam quia querulus ipsis est animus. Melius Caesar, qui in terram prolapsus etiam casum suum benigne interpretatus est, Teneo, inquit, te Terra mater; quodque morosior aliquis mali praesagii loco habuisset, ille in victoriae bonum omen, non minus lepide, quam animose convertit. Et Zeno omnibus rebus naufragio amissis, Iubet me Fortuna, inquit, expeditius philosophari.

Alle dingen, seydt Epictetus, 7 hebben hare handt-have, 8 ende diese wel handelen 10 wil, dientse daer by te grijpen. 't Recht ghebruyck der dingen wel te verstaen, is eene van de nutste wetenschappen des Burgherlijcken levens. De Bye trect soeten honich uyt bitteren Thym, 11 de Yle 12 ofte Bloetsuyger bedorven bloedt uyt een gesont lichaem. Wyse luyden suygen soet uyt bitter, dwase bitter uyt soet: den eenen 13 is goets moets, selfs midden in swaricheden, den anderen klaecht en knaecht hem selven, 14 oock dan alst hem wel gaet, soeckende altijt een knoop in de biese, 15 ende (soomen seyt) een manneken in de mane. 16 Een Egel draecht het lijf vol stekels; ist wonder? 18 hy brengtse selver voort. Veel werdender ghequelt, alleenlijck daerom, om datse een quellijcken gheest 19 hebben. 'tIs moeyelijck met yemant om te gaen, die alle swaricheden inkropt 20 en ter herten neemt, 21 alle vermaeckelijcke dinghen daerenteghen onghevoelijcken 22 laet voorby gaen. Wech Egels, wech Ezels. Hoe veel beter dede Caesar, 23 als hy ter Aerden neder ghestort zijnde, selfs sijnen val sich ten goeden naduyde, 24 Ick houde u vast, o Aerde onser aller moeder, seyde hy, treckende tot een voorteycken van toekomende overwinninghe, dat een swaerhooft 25 ontwijffelijck als een voorbode van ongheluck soude hebben genomen. Ende Zeno 26 door Schipbreucke alle zijn goet verloren hebbende, my wert nu, seyde hy, gelegentheyt ghegheven om sonder beslommeringe en bekommeringhe naer wijsheyt te trachten. Merckt hoe een pack 27 wel ghevat, 28 ende ghewillichlijck ghedraghen lichter werdt.

12 ↓
IEREM. 21. 8.
Siet ick legghe u voor een wegh ten leven, ende een wech ten dooden. 29
Het brant-hout daer het gloeyt en machmen niet genaken, 30 31 32
Maer daer geen voncken zijn daer isset aen te raken;
Gheen mensch en grijpe toe alleen op lossen waen, 33
Want die het qualijck vat die isser qualijck aen. 34 35
De zeghen met den vloeck, de dood, en oock het leven
Die zijn u, weerde ziel, van Gode voorgeschreven, 36 37
Wel neemt dan, lieve, neemt het goede by der hant,
En vlucht nae Zoar toe ter wijlen Sodom brant. 38

Qua non urit.
Pars Sudis igne caret, rapidis calet altera flammis,
Hinc nocet, illaesam calfacit inde manum.
Ecce! bonum Deus, Ecce! malum mortalibus offert,
Quisquis es, en tibi mors, en tibi vita patet.
Optio tota tua est, licet hinc, licet inde capessas;
Elige, sive iuvet vivere, sive mori:
Quid tibi cum Sodoma? nihil hic nisi sulphur & ignis,
Quin potius placidum, Loth duce, Zoar adi.

ECCLESIASTIQ. 15. 16.
La vie & la mort, le bien & le mal sont en la presence des hommes
Ta Vie est un Tison, d'icy le pourras prendre,
Sans te brusler; de là, seras reduit en cendre;
Prens le costé, ou Dieu est gracieux & doux,
Ne touche pas l'endroit, ou brusle son courroux.
DEUT. 30. 19.
Testes invoco hodie coelum & terram quod proposuerim vobis vitam & mortem, benedictionem & maledictionem. Elige ergo vitam, ut & tu vivas & semen tuum.

PROVERB. 14. 16.
Le Sage craint, & se retire du mal: mais le fol s'escarmouche, & se tient seur.

13 ↓
QUA NON URIT.
In peccatoris conversione tria requiri satis decisum est, Verbum nimirum, Spiritum Dei, & Voluntatem hominis. Nec enim ut passiva tantum voluntas humana consideranda est, sed actionis non nihil eidem, in prima animi mutatione, adscribendum esse credimus. Quoties enim aliquis convertitur, Deus opus illud non in invitum, sed in volentem exercet: Atque eo ipso quidem momento, quo fit conversio, Dei gratia mediante, conversionem suam vult, is qui convertitur. Hinc recte August. Serm. 15. de Verb. Apost. Qui te creavit sine te, inquit, salvare te non vult, sine te. Et rursus; Voluntatem nostram, ut bonum aliquod opus bene faciamus, requiri certum est, atqui etiam ex nobis, nostra potentia, non habemus; voluntatem quippe in nobis operatur Deus. Ecce enim! eo ipso tempore, quo gratiam Deus largitur, hoc ipsum quoque nobis confert, posse velle, & actu velle recipere.

In de bekeeringe des sondaers drie dingen van noode te zijn, 39 te weten, het Woordt, Godes gheest, ende den Wille des menschen, wert by God-salige mannen 40 in deser voegen, 41 toegestaen: 42 te weten, Dat des menschen wille niet slechtelijck als 43 lijdende, 44 maer oock als eenighe werckinghe in haer hebbende, 45 in de eerste veranderinghe des ghemoets, 46 haer 47 vertoont. Want so wanneer de mensche bekeert wert, Godt de Heere en werckt op den selven 48 niet tegens danck vanden selven, 49 ende als onwillich, maer met sijn danck, ende als gewillich: in voegen dat, 50 dien selven oogenblick dat de bekeeringe aengaet, 51 den genen, die bekeert wert, by middel van Godes genade, sijn bekeeringhe selfs 52 oock wil. En hierom seyt Augustinus 53 seer wel. Ser. 15. de verb. Apost. De ghene die u gheschapen heeft sonder u, en wil u niet salich maken sonder u: ende wederom, Onse wille van noode te wesen 54 om een goedt werck te doen, is gants vast en seker. Maer dese selve wille en hebben wy nochtans door eyghen macht niet, noch uyt ons selven: maer de Heere werckt 55 dit selve willen. Want siet! ter selver stondt dat 56 God ons sijne ghenade schenckt, so geeft hy ons met eene dat wy connen willen, en dat wy het willen metter daet 57 konnen aennemen.
Wy zijn te vooren dood en stil,
Godt geeft ons 'troeren en den wil. 58

Back to top ↑

Facsimile Images


8

9

10

11

12

13

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Van Es Van Es, Zedekundig vermaan, 24-27.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man holding a burning log, a woman watching him

Back to top ↑

Comments

Cats werkt in dit embleem het beeld uit van een brandend stuk hout en staat uitvoerig stil bij de vraag hoe men een dergelijk voorwerp het best kan hanteren. Het verband met de liefde wordt meteen aan het begin gelegd: wanneer zij omzichtig benaderd wordt, kan de soete Ieught veel plezier aan haar beleven. Dat Cats het juiste gedrag in de liefde verbindt met een brandende fakkel, hoeft geen verbazing te wekken. Gezien de nadruk op het spelelement kan de uitdrukking 'met vuur spelen', voor onvoorzichtig handelen, een rol hebben gespeeld. 75 Maar de amoureuze symboliek van het vuur en de fakkel komt, in woord en beeld, ook in vele andere combinaties voor zoals in 'het vuur der liefde', 'Venus' vuur' (voor wellust), evenals 'vuur en vlam vatten' of 'vol vuur en vlam zijn' voor verliefd worden of hevig opgewonden raken. Binnen de iconografie van Venus en Cupido is de fakkel een van de vaste attributen. 76
Het dictum van Epictetus vat de algemene les samen en sluit nauw aan bij de prent waarop het de man is die de fakkel -voorzichtig aan het uiteinde- vasthoudt. Zijn omzichtigheid blijkt eveneens uit het bedachtzame gebaar dat hij met zijn linkerhand maakt. Hij kijkt naar de vrouw die naar het haardvuur wijst en met dit gebaar lijkt ook zij doordrongen van het gevaarlijk spel met het vuur. De afbeelding van de tulp in het op haar schoot opengeslagen boek, dat erg veel wegheeft van een embleemboek, zou kunnen wijzen op haar bedachtzaamheid en integere bedoelingen. 77 Wanneer men ten slotte in de ongebruikte luit die omgekeerd op tafel ligt meer wil zien dan enkel stoffering van het interieur, dan zou ook dit muziekinstrument symbolisch opgevat kunnen worden als een afwending van het lichtvaardig spel. 78
De tweede toepassing bevat niet zozeer een waarschuwing, maar meer een morele instructie. Net zoals je alles op twee manieren kunt aanpakken, moet je erop bedacht zijn dat zaken wel eens anders uit kunnen pakken dan verwacht. Kunst is om er dan op de juiste wijze mee om te gaan, dat wil zeggen je te schikken en je situatie ten goede te duiden. Deze zienswijze wordt in het prozagedeelte onderbouwd met de reacties van de twee wijze mannen Caesar en Zeno. Zie daarom, zo is de les, geen moeilijkheden waar ze niet zijn en probeer verstandig om te gaan met tegenslagen.
In de godsdienstige uitleg ligt het accent op het kiezen van het goede. Met dit goede doelt Cats, onder verwijzing naar enkele plaatsen uit de bijbel en Augustinus, op de keuze voor het leven (Jeremia en Deuteronomium) en de bekering tot God (Amos en de kerkvader). De prozacommentaar concentreert zich op de bekeerde zondaar en de werking van de wil, die bij de bekering door God ertoe gebracht wordt op het aanbod van genade in te gaan.
Cats was met zijn verwerking van het motief tot embleem niet de eerste. Onder het motto 'Nec prope, nec longius' (Niet te dichtbij, niet te ver af) gaf Sebastián de Covarrubias Orozco in de Emblemas morales van 1610 een paar voor een open haard weer

Afbeelding 2.1
. De uitleg gaat een iets andere kant op. In het onderschrift staat dat hovelingen niet al te overgevoelig moeten zijn wanneer ze een bekoorlijke vrouw ontmoeten tegenover wie ze zich hoffelijk behoren te gedragen. Zij dienen zich echter wel goed te realiseren dat de vrouw een vuur is, dat van een afstand doet rillen maar van dichtbij brandend heet is. 79
Verder neemt in Juan Francesco de Villava, Empresas espirituales y morales (1613) in de afdeling 'Del distraydo' (Over iemand die afgedwaald is) een brandhout een centrale plaats in

Afbeelding 2.2
. Onder het motto 'Quo plus adiicio' (Daaraan voeg ik meer toe) wordt ingegaan op de zondaar die de ene zonde toevoegt aan de andere, zoals ook het vuur in kracht toeneemt wanneer men er hout bijlegt. Het onderschrift geeft aan dat daarmee de weg naar bekering nog niet afgesloten hoeft te zijn:
Wie het vuur helpt met hout
doet het harder branden, doet het knetteren
zodat het een woedend aanzien krijgt.
Levendige prent en schets
van een verstrooide zondaar die, verblind,
de ene zonde na de andere begaat,
waarmee hij maakt dat God roodgloeiend
van woede wordt, naarmate hij Hem beledigt.
Laat het water van de loutering
de teugels dus overnemen en het vuur de pas afsnijden. 80
Het is niet uitgesloten dat Cats, al dan niet in overleg met Van de Venne, zich voor de compositie van de prent (en eventueel voor de godsdienstige duiding) op dit embleem van De Villava heeft laten inspireren. In de eerste uitgave van Silenus was immers ook enkel een wolkenhand met een brandhout voorgesteld

Afbeelding 2.3
.
Het thema van het embleem zal evenwel ontleend zijn aan een passage in een brief van Justus Lipsius die Cats nog als apart citaat had opgenomen in Silenus, maar die hij in Proteus vreemd genoeg wegliet. Op 30 januari 1592 antwoordt Lipsius op een rouwbrief van Johannes Vivianus, die korte tijd daarvoor zijn zoontje verloren had. Lipsius troost Vivianus door hem christelijke en stoïsche gedachten voor te houden. De mens, zo schrijft hij, is geneigd in plaats van naar het vrolijke naar het verdrietige te kijken. Hij zou echter het omgekeerde moeten doen omdat zijn kind opgenomen is bij God:
Zoals hij die een halfverbrand stuk hout uit het vuur haalt het niet vastpakt en aanraakt aan de kant waar het gloeit, maar waar het nog geen vlam heeft gevat, zo moeten we dit smartelijke en schroeiende van onze lotgevallen niet aanraken, maar meer wat daarin weldadig of vreugdevol is. 81

Back to top ↑

Notes

1
Slaet de handt : Plaats je hand
2
Je kunt alles wat je maar bedenken kunt op twee manieren aanpakken
3
krencken : schaden
4
leyt en gloeyt : ligt te gloeien
5
Het ligt niet aan de dingen zelf maar het hangt af van degene die ermee omgaat (vgl. WNT IV, 1108, III, 1, s.v. 'gelegen')
6
Neem genoegen met wat je bent en met wat je hoort te zijn, m.a.w. schik je in de positie waarin je verkeert; vgl. C.1, r. 5-6.
7
Epictetus : Zie noot 13.
8
handt-have : handvat. Ook als gezegde: Iedere zaak moet op zijn eigen wijze, naar zijn eigen aard, aangepakt worden ( WNT V, 1961 en 1963 s.v. 'handgreep'). 8
9
Cats' navolger Johan van Nyenborch schreef in zijn bundel De weeck-wercken der ghedenckwaerdighe historien, leerdichten, en spreucken. Groningen 1657, 134: 'Alle dingh heeft sijn hant-greep, seyd' de man, en taste 't brant-hout aen, ter plaets, daer 't brande.'
10
wel handelen : op de juiste wijze hanteren
11
bitteren Thym : Vgl. noot 14.
12
Yle : bloedzuiger
13
den eenen : Later zal Cats deze verbogen vorm op -(e)n voor de onderwerpsfunctie steeds minder gaan gebruiken; vgl. Van Es [Van Es, Zedekundig vermaan], 27.
14
knaecht hem selven : kwelt zichzelf
15
soeckende ... biese : door altijd op kleine gebreken te letten (vgl. WNT II, 2554, 2)
16
een ... mane : Uitdrukking voor: het zien van dingen die er niet zijn. 16
17
Zie voor het volksgeloof in dit mannetje met een takkenbos op zijn rug: WNT IX, 29; A. Gittée, 'De legende van het mannetje uit de maan.' In: Taal en letteren 11 (1901), 385-406; en Schrijnen [Schrijvers, Nederlandsche volkskunde] -1933, II, 345.
18
wonder : wonderlijk
19
een quellijcken gheest : een zwartgallig gemoed
20
inkropt : in zijn krop houdt (binnenhoudt) of: in zijn krop stopt (zich aantrekt). Vgl. WNT VI, 1743, 3 en het vervolg van Cats' tekst.
21
ter herten neemt : zich aantrekt
22
onghevoelijcken : ongemerkt
23
Caesar : Zie noot 15.
24
sich ... naduyde : als een gunstig teken voor zichzelf beschouwde
25
swaerhooft : zwaarmoedig iemand
26
Zeno : Zie noot 16.
27
paeck : last, ook: moeilijkheid
28
wel ghevat : goed opgepakt
29
Jeremia 21:8, 'Ziet, Ik stel voor uw aangezicht de weg des levens en de weg des doods.'
30
daer : waer
31
machmen niet : kan men beter niet
32
genaken : aanraken ( WNT IX, 1517, 6)
33
alleen ... waen : enkel bij een onzeker vermoeden
34
qualijck : onjuist
35
die ... aen : die is er slecht aan toe
36
Zinspeling op Deuteronomium 30:19. Ook als citaat onder C.4.a opgenomen.
37
van ... voorgeschreven : door God (ter keuze) voorgehouden (vgl. WNT XXII, 344, II, 5)
38
Verwijzing naar Genesis 19:20-29. Cats geeft aan dat zoals Lot het brandende Sodom ontvluchtte naar de stad Zoar, de mens voor het goede moet kiezen en godvruchtig moet zijn. Vgl. ook de derde titelprent in de 1618-editie. De combinatie van het beeld voor de mens als een verbrand stuk hout en de verderfelijke steden Sodom en Gomorra komt voor in Amos 4:11.
39
In ... zijn : Dat voor ... nodig zijn
40
God-salige mannen : vrome, godvruchtige mannen. Waarschijnlijk doelt Cats hier op kerkvaders of anderszins christelijke autoriteiten (vgl. WNT V, 298).
41
in deser voegen : op deze wijze, op de volgende manier
42
toegestaan : erkend, bevestigd ( WNT XVII, I, 701, 5)
43
niet slechtelijck als : niet als louter
44
lijdende : passief
45
eenighe ... hebbende : in bepaalde mate actief
46
in ... ghemoets : bij het begin van de bekering; vgl. Romeinen 12:2
47
haer : zich
48
op den selven : op die zich bekerende mens
49
tegens ... selven : tegen de wil in van die mens
50
in voegen dat : zodat
51
aengaet : inzet, begint
52
selfs : zelf
53
Augustinus : Zie noot 19.
54
Onse ... te wesen : Dat onze wil noodzakelijk is
55
werckt : bewerkt
56
ter ... dat : op hetzelfde ogenblik dat
57
metter daet : daadwerkelijk. In de vertaling van het einde van het Latijnse proza vat Cats het werkwoord 'velle' op als lijdend voorwerp van 'recipere'.
58
'troeren ... wil : de mogelijkheid om te kunnen willen (vgl. WNT XIII, 765, 4)
59
Bedoeld is de natuurfilosoof en moralist Democritus van Abdera (ca. 465-ca. 360). Voor hem bestaat het hoogste geluk van de mens in de blijde welgemoedheid. Deze filosoof van de volkomen gemoedsrust is het die is voorgesteld op het medaillon linksonder. Zie ook noot 29 en 30.
60
Vgl. voor deze uitdrukking Dejardin Dejardin, Dictionnaire -1892, I, 102-103, nr. 378: 'Le tout c'est d'attraper le bon bout', met als toevoeging 'Trouver le moyen de réussir, trouver le joint, le côté par où il convient de prendre une chose.' De aanduiding van de liefde als razernij ( rage in r. 2) komt vaak voor bij Ronsard. De woorden manie en manier in r. 4 moeten drielettergrepig gelezen worden.
61
Ook aangehaald door Langius (96 A). Vgl. de vertaling van Hemelrijk 1969, 130.
62
Ook in Langius (95 B). Vgl. Euripides, Alkestis. Medea. Vert. G. Koolschijn. Baarn 1989, 100.
63
In de lyriek van Jean Antoine de Baïf (1532-1589) komen vele overeenkomstige tekstplaatsen voor, maar het citaat is niet teruggevonden in: Euvres en rime de Ian Antoine de Baïf. Ed. Ch. Marty-Laveaux. Vijf dln. Paris 1881-1890. Gegevens over deze schrijver in: J-A. de Baïf, Chansonnettes. Ed. G.C. Bird. Vancouver 1964.
Het kan evenwel ook een citaat van de vader, Lazare de Baïf, zijn. Diens poëzie is opgenomen achter zijn vertaling van Euripides' Hécube (ca. 1540) en één van Cats' motto's (nl. XXV.A.3) komt in ieder geval voor als als versregel in het gedicht 'Autre adieu'. Zie: Anthologie poétique française XVIe siècle. Ed. M. Allem. Paris 1965, 168; vgl. ook L. Pinvert, Lazare de Baïf (1496(?)-1547. Paris 1900, 103.
Het is mogelijk dat Cats het vers heeft gehaald uit een verzameling als Le Parnasse des poëtes français (1571), bijeengebracht door Galiot Corrozet in 1571 (zie Tiemann , 103). Helaas heb ik deze bloemlezing niet kunnen raadplegen. Het motief van de gouden en loden pijl waarmee Cupido schiet (de één dooft liefdesvuur, de ander wekt het op), gaat terug op Ovidius, Metamorphosen, I, 468-471.
64
Het citaat wordt ook gegeven in XIV.B.2.a, r. 8. Tevens geciteerd door Langius (915 A). Vert. Nagelkerken , 24: 'Licht wordt elke last die men aanvaardt.'
65
Cats combineert hier twee plaatsen. Vgl. de vertaling van Verhoeven 1983, 245.
66
Het door Cats genoemde werk van de rechtsgeleerde en historicus Christophe Besold, Besolde of Besoldus (1577-1638) verscheen in 1616 te Strasbourg. In de geraadpleegde naslagwerken is hiervan alleen een exemplaar in de Newberry Library te Chicago aangetroffen. Vgl. verder Zedler, III, 1499-1500; M.P. Larousse, Grand dictionnaire universel du XIXe siecle. Paris 1867, II, 636; en Meertens Meertens, Letterkundig leven in Zeeland, 284. In de ed. Silenus 1618 stond op de plaats van dit citaat een fragment uit een brief van Lipsius dat mogelijk het creatief vertrekpunt van het embleem is geweest (zie de commentaar ).
67
Verwijzing naar Encheiridion, 43 van Epictetus (ca. 50-140 n. Chr.), filosoof uit de school van de Stoa: 'Π?ν πρ?γμα δ?ο ?χει λαβ?ς, τ?ν μ?ν φορητ?ν, τ? δ? ?φ?ρητον' (Alles heeft twee handvatten: de ene kan men aanvatten, de andere niet). De uitspraak wordt ook geciteerd door Juan Luis Vives in De officio mariti ('De eligende uxore'), een boek dat Cats zeker heeft gekend; Vives' boek kan in dit geval als tussenbron hebben gediend. Zie Opera omnia 1783, I, 1783. Vgl. voor ontleningen aan Vives verder XXVIII.B.5, XLI.B.5 en XLV.C.5.
68
Vgl. voor de inzet: Plutarchus, Moralia ('De tranquillitate animi'), 467 C; en Moralia ('De recta ratione audiendi'), 41, F. Beide tekstplaatsen worden aangehaald door Erasmus in zijn Parabolae. Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 206, r. 736; en 162, r. 43-44; ed. Mynors 1978, 205, r. 16; en 177, r. 19-20. De eerste sluit het meest aan: 'Ut apis ex amarissimo thymo, suavissimum mel colligit' (Zoals de bij uit de bitterste tijm de allerzoetste honing haalt). Zie ook Porphyrius, De abstinentia, IV, 20 (Ed. P. Victor en I. Valentin. Utrecht 1767, 370). Over dit populaire motief J. von Stackelberg, 'Das Bienengleichnis. Ein Beitrag zur Geschichte der literarischen "Imitatio".' In: Romanische Forschungen 68 (1956), 271-293, i.h.b. 290.
69
In: Suetonius, De vita caesarum, I ('Divus Julius'), LIX: 'Prolapsus etiam in egressu navis verso ad melius omine: "Teneo te", inquit, "Africa"' (Toen hij viel bij het van boord gaan, gaf hij dit voorteken een gunstige draai door te zeggen: 'Ik houdt u vast, Africa'). Caesar sprak deze woorden op 28 december van het jaar 47 v. Chr. toen hij nabij Hadrumetum met 3000 voetsoldaten en 150 ruiters aan land wilde gaan, struikelde en op de grond viel. Het gebied dat de Romeinen Africa noemden, komt ongeveer overeen met het huidige Tunesië. Vgl. E. Horst, Julius Caesar. Eine Biographie. Düsseldorf 1980, 20 en 308.
70
De Griekse filosoof Zeno, afkomstig uit Citium, is stichter van de stoïcijnse school (325-263 v. Chr.). Diens uitspraak wordt aangehaald door Seneca, De tranquillitate animi, XIV, 3; Diogenes Laertius, De vitis philosophorum, VII, 5; en drie maal door Plutarchus, Moralia ('De capienda ex inimicis utilitate'), 87 A; Moralia ('De tranquillitate animi'), 467 D en Moralia ('De exilio'), 603 D.
71
Geen direct citaat, maar een toespeling op caput XI, 13. Vgl.: 'Voluntas quidem non est nisi tua, iustitia non est nisi Dei. Esse potest iustitia Dei sine voluntate tua, sed in te esse non potest praeter voluntatem tuam [...]. Sed sine te fecit te Deus. Non enim adhibuisti aliquem consensum, ut te faceret Deus. Quomodo consentiebas qui non eras? Qui ergo fecit sine te, non te iustificat sine te. Ergo fecit nescientem, iustificat volentem.' In: Opera omnia, V-1. Paris 1841, 922-923 ( PL XXXVIII), als 'Sermo CLXIX' met de aantekening 'Alias, de Verbis Apostoli 15'. Misschien heeft lezing van Calvijns Institutio christianae religionis, II, II, 27 (die bij dezelfde uitspraak van de apostel Paulus, eveneens verwijst naar de Sermones van Augustinus) Cats deze plaats ingegeven.
Gisbertus Voetius doelde op dezelfde regel toen hij in zijn Proeve van de cracht der godtsalicheyt. Amsterdam 1628, 180, de volgende uitspraak van Augustinus aanhaalde: 'Die u geschaepen heeft sonder u, en sal u niet rechtveerdigen sonder u.' Zie: J. van Oort, 'Augustine's influence on the preaching of Gisbertus Voetius.' In: Collectanea Augustiniana mélanges T.J. van Bavel. Red. B. Bruning e.a. Leuven 1990, 997-1009, i.h.b. 1006, noot 52 (Bibliotheca ephemeridum theologicarum Lovaniensium, XCII A-B).
In het tweede gedeelte dat Cats geeft, klinken een paar plaatsen uit Augustinus door, zoals bijvoorbeeld Sermo XIII, 3: 'Ecce apostoli verba sunt [...]. Si ergo deus est qui operatur in nobis, quare dictum est: Vestram ipsorum salutem operamini ? Quia sic in nobis operatur, ut et nos operemur [...]. Noli me ipsum audire, apostolum interroga: Deus est enim, inquit, qui operatur in vobis et velle -operatur in vobis et velle- et operari pro bona voluntate ' (Ed. C. Lambot Augustinus, Sermones, 178, r. 51 en 56-64). Vgl. verder Sermo VIII, 2 ( Ibid., 80, r. 46-48) en Opera omnia, XII-1. Paris 1865, 1479 ( PL XLV), in 'Operis imperfecti contra Julianum', V, XLII. Er wordt hier verwezen naar Filippensen 2:13, 'Want het is God, Die in u werkt beide het willen en het werken, naar Zijn welbehagen.' Wellicht heeft Cats deze passage niet rechtstreeks aan Augustinus ontleend.
72
Het hout wordt ook wel 'vuurbrand' of 'vuursprankel' genoemd (vgl. WNT XXIII, 1414 en 1441). Boven de haard is een schouwkleed (kaafkleed) te zien. Dit kon van zijde, armozijn of damast zijn en werd nogal eens met naaldwerk versierd (vgl. de prent). Behalve als verfraaiing kon het kleed dienen om de tocht in de schouw te bevorderen en daarmee het neerslaan van de rook helpen tegengaan. Vgl. Weyns Weyns, Volkshuisraad, 37 en afb. 21, 24-27.
73
Andere benamingen zijn 'vuurstandaard' of 'vuurijzer' ( WNT XXIII, 1413; 1442 en 1456). Voorbeelden van zeventiende-eeuwse vuurbokken in Sluyterman 1925, 112-115 en afb. 131, 133, 137 en 139; L. Wright, Home fires burning. The history of domestic heating and cooking. London 1964, 44-47 en 80-81; en Weyns Weyns, Volkshuisraad, 46-55. De vuurbok wordt gebruikt om grote houtblokken te ondersteunen en te voorkomen dat het hout uit de haard rolt. Op Cats' emblemen staat vaker haardvuur afgebeeld; zie ADW 1712, I, 142, 150, 416, 501-502, 529-530, 538, 541 en 623.
74
Voor het bed nabij de haard: Tot lering en vermaak 1976, 32-35, cat. nr. 1; Masters 1984, 146, cat. nr. 10; 245-247, cat. nr. 69, Vgl. verder o.a. Tot lering en vermaak 1976, 77-79, cat. nr. 13; 90-93, cat. nr. 17; 154-157, cat. nr. 36; 222-223, cat. nr. 57. Voor het draperen van een bedgordijn over een in de buurt staande stoel: 246-249, cat. nr. 65.
75
Vgl. Stoett, 2495 en WNT XXIII, 1402. Zie ook de commentaar, in verband met de emblematische voorgangers.
76
Zoals Cats ook zelf aangeeft in A.2, r. 4-6 ; vgl. WNT XXIII, 1385, 14-15 en 1405. Voor de toorts als attribuut van Venus en Cupido: E. Panofsky, Renaissance and renascences in western art. Uppsala 1960, 94-95 en afb. 64-67. Zie ook embleem LI.A.1 r. 7-8.
77
Begeleid door een paginagrote prent verhief Cats voorin Houwelyck (1625) de tulp tot 'Maeghde-wapen' (zie en afb. 33.3; vgl. ADW 1712, I, 242). Misschien heeft Cats met het opengeslagen boek willen verwijzen naar deze maagdentulp. Gezien de de pagina-indeling is er echter geen één op één verhouding.
Talloze malen werd de jonge vrouw door middel van het beeld van de bloem -in de plantkunde is de bloem dat deel van de plant dat de voortplantingsorganen bevat- op het belang van haar kuisheid en maagdelijkheid gewezen (vgl. o.m. WNT II, 2892, 1, 2893, 5 en 2894, 9-10; Portretten van echt en trouw 1986, 83-85, cat. nr. 8 en, uitvoerig: Franits Franits, Vertues, i.h.b. 42-48, 301 en afb. 163. Het boek als attribuut kan functioneren als een indicatie van het deugdzaam karakter van de geportretteerde en haar goede opvoeding ( Ibid., 33-35). Ripa beeldt de personificatie van 'Lering' af met 'in haere schoot een opgeslagen boeck' om aan te geven dat lering 'seer mild is' (1644, 285a).
78
Roemer Visscher toont onder het motto 'Wat ist anders als fray' een luitspelende vrouw. Het bijschrift verhaalt dat ze 'lichtvoetighe Vryers' weet te vermaken, maar dat verstandige minnaars haar links laten liggen ( Sinnepoppen 1614, III, I). Aegedius Albertinus verbindt in Hirnschleiffer de prent 'Ein Jungfraw schlegt auff der Lauten' met zedelijk verval, onkuisheid, ledigheid en hij beschouwt de afbeelding als beeld van de zondige ziel (Ed. L.S. Larsen. Stuttgart 1977, 170-179, nr. 20). Ripa (1644, 122a) brengt het instrument in verband met de dartelheid. Bepaald oneerbare bedoelingen heeft de frivole vrouw die, gezeten op een bed, luit speelt in de erotische embleembundel Incogniti scriptoris nova poemata. Leiden 1624, 74-75. Vgl. bovendien ADW 1712, I, 570, Tot lering en vermaak 1976, 59-61, cat. nr. 8; en 104-107, cat. nr. 21. Daarnaast zijn er voorbeelden van de luit als symbool voor de harmonie tussen man en vrouw ( Portretten van echt en trouw 1986, 285-288, cat. nr. 70).
Op het schilderij Vanitas van Hendrick Pot (Haarlem, Frans Hals Museum) komt een omgekeerde luit voor. Het bijschrift in het museum legt dit uit als het afzien van het ijdel, werelds vermaak; deze interpretatie wordt o.m. ondersteund door de titelprent van G.L. Fuhrmann, Testudo Gallo-Germanica. Nürnberg 1615, waarop een wolkenhand wijst naar een 'Vanitas vanitatum'-opschrift achter een luit. Afgebeeld in: Fischer Fischer, Music in paintings, 70. Voor de luit in Proteus : .
79
Ed. Madrid 1610, III, 229, nr. 29 ( Emblemata 1967, 134-135). Vgl. de verwijzing naar Xenophon in noot 3.
80
Ed. Baeza 1613, II, 23, nr. 12:
Furor añade al animoso fuego,
Quien le acude con leña,
Bramar le haze con aspecto ayrado.
Biva estampa y reseña
De un distraydo pecador que ciego,
Tras un peccado añade otro pecado.
Con que à Dios encendiendo
Le va en furor, quanto le va ofendiendo,
Recoxa pues la rienda
Y ataje el fuego el agua de la enmienda.
Met dank aan S. Herpoel te Utrecht en H.T.M. van Vliet te Wijk bij Duurstede voor hun hulp bij de vertaling. Vgl. ook voor een andere overeenkomst met deze Spaanse embleembundel.
81
'Ut torrem semiustum e foco qui tollit, non ea parte arripit & tractat qua incanduit, sed qua ignem nondum accepit: sic nos deceat non acerba haec & urentia casuum tangere, sed magis benigna in iis aut laeta.' In: Epistularum selectarum centuria prima ad Belgas. Antwerpen 1614, 5-6 (citaat op 6), Centuria prima, V ('Epistula Ioanni Viviano'). Er bestaat een tweede versie van de brief in het handschrift van Lipsius (UBL ms. Lips. 3 (10), fol. 31v). Zie voor beide redacties: Iusti Lipsi epistulae. Ed. J. de Landtsheer en J. Kluyskens. Brussel 1991, Pars V: 1592, 90-92, nr. 1140. Jean Vivien (?-1598) was koopman, verzamelaar en humanist. Hij hielp o.m. Guicciardini bij diens beschrijving van de Nederlanden.