← Content: PreviousContent: Next →

Animos nil dirimit. [49]


beeld049

Back to top ↑
290 ↓
LUCRET. LIB. 4.
Nam si absit, quod ames, praesto simulacra tamen sunt
Illius, & nomen dulce obversatur ad aures.

VIRG. 4. AENEID. DE DIDONE ET AENEA LOQUENS.
... Illum absens absentem auditque videtque.

ERAS. APOPH. LIB. 5.
Cato amantis animum dicebat in alieno corpore vivere, id quod hodie quoque celebratur: Animam illic potiorem esse ubi amat, quam ubi animat.

291 ↓
Liefde schiet pylen, over hondert mylen.
Al scheyt ons menichmael zee, rotsen, ende dalen,
Dat al noch evenwel en snijt ons niet van een; 1
Mijn geest komt even staegh ontrent de liefste dwalen, 2
De seylsteen en de min die hebben dat gemeen: 3
Want schoon de noortsche key is van het stael verscheyden, 4 5
En of een tusschen-schot verdeylt het lieve paer,
De steen en laet niet af, het yser om te leyden: 6 7
Hoe ver mijn lief verreyst, mijn hert is even daer. 8

Animos nil dirimit.
Tactus ut est magnete chalybs (licet assis utrumque
Separet) ad lapidis vertitur ora sui.
Ut semel affricuit mihi blanda venena Cupido,
Totus ab occulto glutine, Phylli, trahor:
Non mare, non montes, non intervalla locorum,
Corpore se iungunt pectora nostra tuo:
Semper amans peregre est. Mea corda per omnia tecum,
Teque abeunte, abeunt: teque manente, manent.

Amye, ame a l'amant.
Quant de l'aymant l'acier a pris la vive force,
Il est tousiours tiré par ceste douce amorce.
Depuis que s'est frotté mon c?ur a ton amour,
Par tout que vais, Margot, me guides alentour.

Where love and lykinge once is sett
No Seperation can them lett.
Though landes and Seas, woods, hills, & dales, 'twixt us somtymes doe stand,
That makes no seperation, nor doth frustrate true loves band;
Your harte (Sweet-hart) dwells in mee, and my spirit doth on you tend.
The lodestone, and True love are'like, for towards theire loves they bend.
What though the lodestone from the steele, remooved were certaine,
Or that some interposed stuffe were set to parte those twaine:
Yet still this stone his force retaines to drawe the steele. And soe
Where ever Rosamonde soiornes, my harte doth with her goe.

292 ↓
Hoe datmen't deckt, het wert verweckt. 9
Wanneer des seylsteens cracht is in het stael ghetogen, 10
Soo wortet metten steen aen alle kant bewogen,
En schoon al tusschen bey een schutsel is geset, 11
Noch baert de steen haer kracht, en trect het yser met: 12 13
Wat batet ydel mensch, een quaet gemoet te decken? 14
God can u schuldig hert oock uyt het duyster trecken,
Wie voelt niet metter daet dat hem de ziele drilt, 15
Oock daer hy is alleen, en daer hy niet en wilt?

293 ↓
Amota movetur.
Ut tactus magnete fuit (licet assis utrumque
Separet) in gyrum flectitur usque chalybs.
Nec Deus est, fateor, nec habet mens conscia numen,
Huic tamen aethereae portio mentis inest.
Hanc aliquis caecas pro tempore condat in umbras,
Qui penitus possit tollere, nullus erit.
Pectora nostra chalybs, divina potentia magnes;
Stare loco nescit mens, agitante Deo.

Cacher ne sert.
L'aimant est Dieu, l'acier de nous la conscience
Laquelle n'est pas Dieu, mais du ciel la semence:
Empesche qui voudra son cours pour quelque temps,
Dieu la tire au travers de tous empeschemens.
TERTULLIANUS.
Conscientia potest adumbrari, quia non est Deus, extingui non potest, quia a Deo est.

SENEC. EPIST. 96.
Quid prodest recondere se, & oculos hominum auresque vitare? bona conscientia turbam advocat, mala autem & in solitudine anxia est.

AMOTA MOVETUR.
Quid hoc monstri est? scit nocens facinus in solitudine, semotis arbitris, in solum aliquem a se commissum: scit cadaver hominis a se occisi alta terra obrutum: scit animum multis simulationum involucris ab oculis humanis remotum; & ecce! tremit tamen, angitur, pallescit; & conscientia mentem anxiam vastat. Unde hoc? a Deo, inquam, a Deo est, cui peculiare, obstacula removere, mentem movere. Egregie imperator in l. ult. C. ad. l. Iul. Maiest. ex quo sceleratissimum quis consilium coepit, exinde quodammodo sua mente punitus est.
Continuo templum, ac violati numinis aras,
Et quod praecipuis mentem sudoribus urget,
Te videt in somnis ...
Mala conscientia tuta est aliquando, secura nunquam, ait Seneca. Interest, imo inest, non actionibus modo hominum, sed & animis Deus; &, ut numisma impressam habet principis imaginem; ita homo Dei: eaque, si uspiam, certe in conscientiis hominum quam maxime elucet.
En animum ac mentem! cum qua Dii nocte loquuntur

Ist niet gantsch vreemt ende seltsaem 16 dat een misdadighe, 17 wetende dat sijn rabauwerie 18 erghens in een bosch ofte op een heye, ende mitsdien buyten de ooghen van alle menschen, by hem is begaen gheweest; wetende dat het lichaem by hem 19 vermoort, wel diepe onder de aerde is gheset; 20 wetende dat hy sijn ghedachten in een besloten boesem 21 draecht. Dat hy (seg' ick) evenwel t'elcken 22 op alle voorvallen sittert en beeft, en byna op het ruysschen van elck bladt 23 het innerste 24 van sijn ghemoet voelt ommeroeren, en grondelijck 25 beweghen? Van waer comt dit? ontwyfelijck van niemant, als vande hant Godes selfs, aen de welcke eygen is door allerley beletselen henen te dringen, ende het binnenste des menschelijcken ghemoedts rontsomme te keeren, 26 en krachtelijck te beroeren. Soo haest (seyt de keyser Iustinianus) 27 yemant voorgenomen heeft een schelmstuck 28 aen te rechten, so haest heeft hy alreede, in sijn eyghen ghemoet, sijn straffe beginnen te dragen.
Wie daer heeft een quaet ghemoet,
Slaept hy, waeckt hy, wat hy doet;
't Quade feyt, by hem begaen,
Comt ghestadich voor hem staen.
Een quaetdoender (seyt Seneca) 29 kan somwylen wel vry zijn, maer nimmermeer vrymoedich. 30 God is by ende aen den handel 31 ende herten der menschen, en gelijck der princen 32 ghedaente ghedruckt is op het ghelt, soo Godes beelt in 's menschen ghemoet.
Wanneer een mensch alleen vertreckt, 33
Of op zijn bedd' leyt uytghestreckt,
Dan wort hy dickwils seer bevreest,
Want God die spreeckt met synen geest. 34

294 ↓
1. IOHAN. 3. 9.
Die uyt Godt gheboren is en doet gheen sonde, want zijn zaet blijft in hem.
De seylsteen en het stael zijn op bedeckte gronden 35
Zijn onder een verplicht en over hant gebonden, 36 37
Al scheyt hen eenig dingh, de gheest die trecter in, 38
Gheen scheytsel tusschen bey, en scheyt haer soete min.
Wat kan de werelt doen? daer zijn bedeckte weghen
Waar door den hemel selfs komt over ons gheseghen: 39
Weest vrolijck, vroom gemoet, noyt scheyter eenich slot 40
Den gheest van sijn begin, de ziel van haren Godt. 41

295 ↓
Omnia spiritui pervia.
Ut semel impertit chalybi sua munera magnes,
Cum magnete suo, se movet usque chalybs:
Haud obiecta moram faciunt huic ligna metallo,
Ne sese lapidis vertat ad ora sui.
Cum semel est imbuta Deo gens coelitus acta,
Inque sua Christi symbola mente gerit,
Se licet opponat vasto cacodaemon hiatu,
Se sacrata, Deo corda movente, movent.

ROM. 8. 34.
Qui nous separera de la dilection de Christ?
Le fer touché d'aymant se tourne avec sa pierre
Bien que soit loing de là, bien que prison l'enserre.
Qui est marqué de Dieu, & porte au c?ur la foi,
Ne quite la vertu, par peine ni esmoi.
TERTULIAN. AD MARTYR.
Etsi corpus includitur, etsi caro detinetur in carcere, omnia spiritui patent. Vagare spiritu, spaciare spiritu, non stadia opaca, non porticus longas proponas tibi, sed illam viam quae ad Deum ducit. Quoties eam deambulaveris toties in carcere non eris. Nihil crus sentit in nervo, quum animus in coelo est. Totum hominem animus circumfert, &, quo vult, transfert.

OMNIA SPIRITUI PERVIA.
Anima (licet corporis ergastulis inclusa, licet vario tempestatum aestu, in hoc mundi euripo, indies circumacta) nunquam tanto mortalitatis corpore obruitur, quin in eam irrepat nonnunquam, imo irrumpat aeternae foelicitatis aliquis radius. Anima sane Dei imagine insignita, similitudo quaedam est, & imago aeternitatis, sempiterna quippe illa, & nunquam desitura coeli gaudia, etiam in fragili hoc corpusculo praelibare nos posse, imo & debere, clara divini verbi elogia evincunt. Quicunque enim aeternae foelicitatis praemia desiderat, huic primus eius gradus etiam hic calcandus est; eque peccati sordibus ad animi puritatem, vitae renovationem, reconciliationem cum Deo, ac conscientiae pacem etiam in hac vita transeundum est. Quicunque enim habet partem (ut Iohan. Apoc. 20. 4.) in resurrectione prima, in hoc secunda mors non habet potestatem. Hoc ipso die inquit Christus ad Sachaeum, salus huic domui contigit. Foelicem te Sachaee! cui Salvator praesens praesenti veridico ore salutem asseruit. Foelices omnes! quorum spiritibus Spiritus Christi idem dictat.

De ziele, al-hoe-wel inden kercker deses lichaems 42 besloten, alhoewel door menichvuldige bekommeringe, inden draystroom deses werelts, daghelijcx herwaerts en derwaerts ghedreven, wert evenwel niet belet, nu en dan, in sich te gevoelen als een staelken vande eeuwighe ghelucksalicheydt. Een ghemoedt verheerlijckt met den beelde 43 Godes, is als een af-beeldt 44 ende ghelijckenisse van der eeuwigheydt.
De begintselen vande eeuwighe welstant, 45 oock in desen broosen lichame, ghevoelt te moghen, ja te moeten werden, werdt ons in den woorde Godes ghenoechsaem 46 aenghewesen: een yeghelijck die de selve 47 hier namaels wenscht te moghen smaecken, moet daer van den eersten trap betreden, selfs hier in desen leven, rysende uyt de verdorventheydt der sonde, tot de vernieuwinghe des levens in ware heylicheydt ende gherechticheydt, versoeninghe met God, door Iesum Christum, en vrede met syne ghewisse. 48 49
Die deel heeft (seydt Iohannes 50 Apoc. 20. 6.) in de eerste opstandinghe, in desen 51 heeft de tweede doodt gheen macht.
Heden (seydt Christus tot Sachaeum) 52 is saligheydt gheworden desen huyse. Gheluckighe Sachaee! aen wien de mondt der waerheydt, 53 selfs 54 met den monde, salicheydt heeft verkondight: gheluckich zijnse, die nu door Christi Gheest dese ghetuyghenisse aen haren gheest zijn ghevoelende.

Back to top ↑

Facsimile Images


290

291

292

293

294

295

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Van Es Van Es, Zedekundig vermaan, 40-43.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A compass on a table

Back to top ↑

Comments

Een kompas is een instrument waarmee men de richting van het magnetische noorden kan vinden. Het bestaat uit een houten of koperen doos, ook wel ketel genaamd, met deksel. In het midden van de ketel is vertikaal een puntig toelopende pen, de kompaspen, geplaatst. Hierop rust de kompasroos. De roos bestaat uit een ronde papieren schijf met op de bovenzijde de tweeëndertig kompasstreken (windrichtingen) gedrukt; deze roos is gemonteerd op karton of mica. In het midden ervan is een dop, die meestal een hol stukje agaat bevat, terwijl aan de onderzijde van noord naar zuid de kompasnaald is bevestigd. Deze bestaat uit een plat stuk ijzer met in het midden een gat via welk de roos op de kompaspen rust. Een scherpe kompaspen en een harde agate dop zorgen ervoor dat de kompasroos met minimale wrijving snel de noord-zuid richting kan aannemen. Op Cats' prent is de roos duidelijk te onderscheiden. De kompasnaald werd gemagnetiseerd door hem met een stuk natuurlijk magneetsteen (zeilstein genaamd) te bestrijken. 76
De studie naar het magnetisme, in de zestiende eeuw gestimuleerd door de snel groeiende behoefte aan kennis daaromtrent binnen de zeevaart, bereikte haar toppunt in De magnete van William Gilbert. Dit overzichtswerk werd in 1600 gepubliceerd. 77 Toespelingen op het magnetisme in de renaissancepoëzie blijven niet uit: het verschijnsel biedt dé metafoor om de onontkoombare en raadselachtige krachten die het hart binden tot uitdrukking te brengen, ongeacht of dit nu de liefde voor een vrouw, de liefde tot God of -voor de neoplatonisten- de liefde als leidend principe voor het gehele universum betreft. De analogie tussen magnetisme en liefde, waarover Cats in zijn onderschriften dicht, kan dan ook met recht topisch worden genoemd; de traditionele nautische context ontbreekt er evenmin. Bij Cats dienen het kompas en de magneet allereerst als beeld voor de minnaar en zijn geliefde: zijn hart zal altijd naar haar blijven trekken, waar het meisje ook heen zal gaan. Verliefde zielen zijn immers nooit van elkaar te scheiden. 78
Veranderingen in de wetenschappelijke kennis over het onderwerp gaan gepaard met wijzingen binnen de poëzie. Samengevat komt het erop neer dat, met name in de zestiende eeuw, het begrip aantrekking ( attractio ) nog centraal staat, geprojecteerd in de poolster, waarmee in de liefdeslyriek de geliefde wordt vergeleken (zie de hieronder vermelde voorbeelden uit Vaenius en Hooft). In de poëzie van wat later datum wordt de ster in de magnetische beeldspraak niet meer genoemd: aandacht krijgt nu niet alleen de pool die trekt, maar ook de naald (het symbool voor het hart of de ziel) die ronddraait en positie kiest. De werking tussen enerzijds de zeilsteen en anderzijds de kompasnaald wordt nadrukkelijk als wederzijds omschreven. Deze verwijzing naar de kracht die aan twee kanten werkt, komt overeen met Gilberts theorie van het samenkomen ( coitio ): '"Attraction" suggests a one-way force only, and Gilbert prefers to see magnetism as a "mutual" force, present both in the North pole and in the needle, in the magnet and in iron.' 79
Het ziet ernaar uit dat Cats van deze verschuiving in het gebruik van de metafoor op de hoogte was en daarmee is hij, vergeleken met de Engelse dichters, een vroege representant. 80 In zijn maatschappelijke, maar vooral godsdienstige onderschrift komt de onderlinge betrokkenheid tot uitdrukking:
De seylsteen en het stael zijn op bedekte gronden
Zijn onder een verplicht en over hant gebonden.
Ook de ingeboren kracht tot draaien of sturen ( verticitas of virtus convertens ), beschouwd als derde werking van een magnetisch lichaam, vindt men in de religieuze afdeling terug. De deels doelloze activiteiten van de mens staan dan in contrast met de standvastige richting die God kan geven en waarvan Hij verlangt dat die wordt gevolgd. De christen kan de ijdelheid van de wereldse geneugten verlaten en zich vastbesloten wenden naar of richten tot God, zijn oorsprong. In dit geval dient de magnetische beeldspraak om de onophoudelijke behoefte tot eenheid met God te beklemtonen. Waar het Cats in zijn uitleg om gaat is de interactie, de onderlinge betrokkenheid. Het ondergaan van die eenheid leidt er ten slotte toe dat de mens reeds op aarde de hemelse gelukzaligheid deelachtig kan worden.
Joannes Sambucus had de beeldspraak van het kompas al eerder verchristelijkt in de in 1564 verschenen verzameling Emblemata, onder het motto 'Mens immota manet'. Sambucus beeldt op de prent een geknielde man af met gevouwen handen en spreekt in het bijschrift de wens uit het hart op God gericht te kunnen houden. Zoals het dorstige hert naar zijn bron (te zien op de achtergrond) verlangt de ziel naar God

Afbeelding 49.1
. De Nederlandse vertaling volgt Sambucus' Latijn op de voet:
T'herte blijft onberuerlick.
Men seyt dat den Magneet yser en stael doet ruren,
En de schippers op den rechten wech can stieren,
Want hy altijt na den Polus trect van naturen,
Dies hy gebruyct wort in diversche manieren.
O waer ons hert altijt oock sonder vieren
Ghevesticht inden Hemel om dien t'aenschouwen,
So en sout door tegenspoet menigertieren
Niet beroert worden noch eenichsins verflauwen.
O Christe verleent ons peys en vrede vol trouwen [...]
Onse siele so verlange om by u te varen. 81
Ook één van de prenten, die de jezuïet Herman Hugo in zijn Pia desideria heeft opgenomen, sluit bij deze wijze van voorstellen aan. Te zien is hoe een meisje (de menselijke ziel) naar het gelaat van een jongetje (het Christuskind) kijkt. Het kompas dat zij vasthoudt, wijst naar Christus, en de naald -evenals de zonnebloem- richt zich naar de stralende zon. De parallel is dat zoals de zonnebloem zich altijd wendt naar de zon, de ziel zich voortdurend op Christus richt

Afbeelding 49.2
. 82 Eenzelfde strekking is eveneens te vinden in Diego de Saavedra Fajardo's Idea principis christiano-politici, centum symbolis expressa, onder het motto 'Immobilis ad immobile numen'; de kort erop verschenen Nederlandse vertaling had als opschrift 'Ombeweechelijck [sic] na d'onbeweechelijcke Godtheyt'

Afbeelding 49.3
. 83
Als opstap naar deze godsdienstige interpretatie heeft Cats in zijn tweede toepassing aangegeven dat een zondige mens nog zo kan proberen zijn slechte geweten in eenzaamheid te verbergen, maar dat dit geen enkele zin heeft. God kent ieder die schuld draagt en laat dat ook voelen. Nooit kan het geweten de kracht van de goddelijke macht ontgaan.
Cats' embleemprent, waarop het object gedetailleerd in beeld is gebracht, vertoont sterke gelijkenis met een pictura in Roemer Visschers Sinnepoppen. Het motto luidt 'Sans autre guide'

Afbeelding 49.4
. Visscher noemt het kompas het 'principael fondament van de Zeevaert, jae alleen het eenige middel dat God den mensche gheopenbaert en gegeven heeft om de zee te bouwen [...]; sonder Compas soudemen in stadige dolinge gins en weder swerven.' In het latere bijschrift van Visschers dochter Anna krijgt de duiding een strikt religieus karakter:
O Christus! waer Compas, de Vroome veyligh varen
Met u geleydt alleen, door 's werelts woeste baren. 84
In twee andere gevallen, beide vóór Cats en afkomstig uit de liefdesemblematiek, is het kompas opgenomen in een context waarbij niet de magneetsteen maar nog de poolster de magnetische kracht bepaalt. Op één van de prenten die Otto Vaenius in zijn Amorum emblemata (1608) opnam, staat Cupido met een kwadrant in zijn hand voor een jongedame. Op de tafel naast hen ligt een kompas en in de lucht straalt een ster. De bijschriften vermelden dat het oog van de geliefde tegenover de minnaar eenzelfde aantrekkingskracht bezit als het kompas ten opzichte van de noordster; de pointe van het Franse onderschrift geeft aan dat niet valt te ontkomen aan wat de hemel voorschrijft. Ditzelfde motief van de aantrekkingskracht verwerkte P.C. Hooft kort daarop in zijn Emblemata amatoria, opnieuw met het kompas en de ster als dragers van het embleem.
Een directe afhankelijkheid van Paolo Giovio is zowel bij Hooft als bij Cats niet uitgesloten. De Italiaan gaf immers in het devies 'Aspicit unam', opgenomen in Dialogo dell' imprese militari et amorose, aan het beeld van het kompas ('bussolo') dat zich op de poolster richt, reeds deze amoureuze duiding

Afbeelding 49.5
. 85 In 1584 beeldde ook Girolamo Ruscelli, Le imprese illustri een kompas af, en wel in het devies van Don Garzia di Toledo. Onder het motto 'Nunca oltra' staat onder meer te lezen hoe het 'Bussolo da navigare' de aantrekkingskracht van de enige, aanbeden, vrouw symboliseert. 86 Twee jaar later komt het kompas nogmaals voor in Camillo Camilli's Imprese illustri di diversi, nu in het devies van Bernardino Baldini. Hier heeft het betrekking op diens deugdzaamheid als christen. 87
Korte tijd na de uitgave van Silenus, publiceert Zacharias Heyns in zijn Emblemata, met als motto 'Viva fides salvificat' (Levend geloof maakt zalig), eveneens een kompas-embleem, dat mogelijk teruggaat op dit van Cats. 88

Back to top ↑

Notes

1
al : alles
2
even staegh : voortdurend
3
seylsteen Tweevoudigh onderwijs van de hemelsche en aerdsche globen : magneetijzersteen (magneet). Vgl. W. Jansz. Blaeu in zijn : 'De schepen, gestiert wordende nae 't wysen der compasnaelde (die, door de kracht der Zeylsteen, altyt het noorden aensiet) op een zeeckere streeck.' Ed. Amsterdam 1638, 155, in de paragraaf 'Van de Zeylstreecken en haer gebruyck in de zeevaert'. Vgl. verder de volgende regel, de commentaar evenals noot 22.
4
de noortsche key : Een andere benaming voor de magneetijzersteen (en dus een synoniem voor zeilsteen). De kei, ook wel als noordsteen aangeduid, wordt kennelijk zo genoemd omdat de windroos in het kompas, zoals Willem Meerman het uitdrukt, 'altijdt draeit of staet met de lelye naer het Noorden door behulp van eene naelde, die daer aen vast, en aen een zeilsteen gestreken is.' Zie: Comoedia vetus of bootsmans praatje. Amsterdam 1718, 'Naem-lyst' [H3v]. Vgl. ook het citaat uit Blaeu, aangehaald onder de vorige annotatie.
5
verscheyden : gescheiden, afgezonderd
6
het yser ... leyden : de stalen magneetnaald naar een bepaald punt te laten draaien
7
Bij deze versregels sluit de prent aan: verondersteld wordt dat de wolkenhand de magneetsteen -die de kompasnaald beïnvloedt- vasthoudt.
8
verreyst : zich op reis begeeft, wegreist
9
verweckt : opgewekt, in beweging gezet
10
ghetogen : getrokken
11
schutsel : afscheiding
12
Noch : Toch
13
baert : brengt voort, openbaart
14
decken : bedekken
15
drilt : trilt, beeft; dat hij geen zielerust heeft. Ook Dionysius Spranckhuysen gebruikte dit werkwoord met betrekking tot de kompasnaald: Opuscula practica, ofte Alle de stichtelijke werken. Franeker 1658, II 'Van blyschap', 21: 'Gelijck de Naelde van een Compas altijdt trilt en beeft, tot dat sy komt te slaan tegen 't Noorden [...] Alsoo ist, dat oock ons herte tot het ander loopt [...] tot al eer dat het gekomen is tot Christum.'
16
seltsaem : wonderlijk
17
misdadighe : misdadiger
18
rabauwerie : gewetenloze streek
19
by hem : door hem
20
gheset : begraven
21
besloten boesem : gesloten hart
22
t'elcken : voortdurend.
23
ruysschen ... bladt : Vgl. de verschrikte Ongerechtigheid die op de vlucht slaat bij het ritselen van stro, evenals de Wroeging die bevreesd is bij het suizen van de wind in Ripa's Iconologia (1644, 367a en 12a).
24
innerste : binnenste
25
grondelijck : diepgaand, ingrijpend
26
rontsomme te keeren : binnenstebuiten te keren (vgl. WNT XIII, 1106, 8)
27
Iustinianus : Zie noot 12.
28
schelmstuck : gemene streek
29
Seneca : Zie noot 14.
30
vrymoedich : op zijn gemak, zonder angst; of: vrij in het uiten van zijn gevoelens
31
handel : handelingen
32
princen : vorsten
33
alleen vertreckt : zich afzondert ( WNT XX, II, 1208-1209, III, 10)
34
: Dit versje over de schuldbewuste woeler doet denken aan een van de strofen in Bredero's lied 'Wat dat de wereld is' (Zie: Boertigh, amoreus, en aendachtigh groot lied-boeck. Ed. G. Stuiveling. Culemborg 1975, 524-526, i.h.b. 525, r. 37-42.): Wanneer een ander leyt
Gestreckt en uytgespreyt,
En rust met lijf en leden:
Dan plaeght my aldermeest
De quellingh van mijn Geest
Met beulsche wredicheden.
35
bedeckte : verborgen
36
onder een verplicht : met elkaar verbonden
37
over hant gebonden : over en weer verbonden (vgl. WNT V, 1832, I, I, F)
38
gheest : hier: (magnetische) kracht. Vgl. r. 8 waar de geest gelijkstaat aan de menselijke ziel; verder WNT IV, 720, 2 en 722, C.
39
gheseghen : gedaald
40
slot : afsluiting
41
Vgl. Zacharias 12:1, 'De Heere spreekt, Die de hemel uitbreidt, en de aarde grondvest, en de geest des mensen in zijn binnenste formeert.' Verder: Openbaring 1:8; 21:6 en 22:13, 'Ik ben het Begin en het Einde.' P. King zag in deze regels een 'duidelijke predestinatieleer'. Zie: 'Vondel en de emblematiek.' In: Jetzt kehr Ich an den Rhein. Een opstellenbundel bij Vondels 400ste verjaardag. Red. H. Vekeman e.a. Köln 1987, 174-193, i.h.b. 185.
42
kercker deses lichaems : Volgens een in oorsprong platonische traditie wordt het lichaam vaak als een kerker van de ziel voorgesteld. Vgl. WNT VII, I, 2316 en verder XXI.C.1.b, r. 5. Ook Calvijn gebruikt het beeld: Institutio, III, IX, 4. Een voorbeeld in de emblematiek is te vinden in Herman Hugo, Pia desideria. Antwerpen 1624, III, 350, nr. XXXX (later in het Nederlands bewerkt door Justus de Harduwijn). Hij verbond er Psalm 142:8 aan: 'Voer mijn ziel uit de gevangenis'. Zie voor een andere parallel bij Hugo ook de commentaar.
43
beelde : Voor de bijbelse aanduiding dat de mens geschapen is naar Gods beeld en gelijkenis: Genesis 1:27 en 9:6. Vgl. ook Calvijn, Institutio, I, XV, 3.
44
af-beeldt : afbeelding, voorstelling
45
welstant : gelukzaligheid. Ripa ziet de gemoedsrust als een 'welstant' ter aanduiding van gelukzaligheid (1644, 152a).
46
ghenoechsaem : voldoende, overtuigend
47
de selve : Nl. de eeuwighe welstant, r. 7.
48
ghewisse : geweten
49
rysende ... ghewisse : Vgl. onder andere Psalm 41:3 en Hebree#euml;n 10:22, 'Zo laat ons dan toegaan met een waarachtig hart, in volle verzekerdheid des geloofs, onze harten gereinigd zijnde van het kwaad geweten [...].' Zie eveneens 1 Johannes 2:2 en 4:10.
50
Iohannes : Zie noot 20.
51
in desen : over hem
52
tot Sachaeum : tegen Zacheus, zie noot 21
53
de ... waerheydt : Christus (vgl. onder andere Johannes 14:6)
54
selfs : zelf
55
Vgl. ook XLI.A.1, r. 8 en de annotatie aldaar.
56
Figuurlijk betekent 'zich aan iemand wrijven': het met iemand aanleggen. Vgl. voor de vorm vais, gebruikt voor de tweede persoon, ook XXXIV.C.3, r. 2.
57
Vert. Timmerman Lucretius, Over de natuur, 162. Cats heeft absit en aures, Lucretius 'abest' en 'auris'.
58
Bedoeld is Aeneis, IV, 83. Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 60.
59
Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, IV, 262 F. Precies zo geciteerd door Langius (98 A) o.v.n. Plutarchus, waarmee hij doelde op Vitae ('Cato Maior'), IX, 5 (341): 'Το? δ' ?ρ?ντος ?λεγε τ?ν ψυχ?ν ?ν ?λλοτρ?? σ?ματι ζ?ν' (Hij zei dat bij de verliefde de ziel in het lichaam van een ander woonde). Zie in verband met deze uitspraak ook pb2embleem I.A.4.b.
60
Vgl. Jesaja 66:22.
61
Opera. Ed. A. Reifferscheid en G. Wissowa. Praga etc. 1890, I, 368, r. 21 ( CSEL XX). Cats heeft adumbrari, Tertullianus 'obumbrari'. Vgl. Tertullianus, Over de ziel. Vert. H.U. Meyboom. Leiden 1930, 87.
62
Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 113. Ook aangehaald door Langius (255 A).
63
Vgl. voor de woorden 'multis simulationum involucris' het citaat uit Cicero, Epistulae ad Quintum fratrem, I, I, V (15), aangehaald in embleem XXXV.B.5.
64
Vgl. ook Seneca, Epistulae morales, XXVII, 2 en XCVII, 16: 'Quemadmodum scelera etiam si non sint deprehensa cum fierint, sollicitudo non cum ipsis abit [...]'; en 'Ideo numquam fides latendi fit etiam latentibus, quia coarguit illos conscientia et ipsos sibi ostendit.' In de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 82 en 379: 'Zoals bij misdaden, ook wanneer ze niet ontdekt zijn op het moment waarop ze gepleegd worden, de onrust niet voorbij is als de daad zelf verricht is [...]'; en 'Daarom hebben mensen die hun misdaden verborgen weten te houden nooit de zekerheid dat die verborgen zullen blijven: hun geweten blijft hen beschuldigen en met zich zelf confronteren.' Ripa beschreef hoe een worm of slang knaagt aan het hart van iemand met een slecht geweten (Ripa Ripa, Iconologia, 167b en 478b).
65
Corpus iuris civilis. Codex Iustinianus ('Ad legem Iuliam Maiestatis'), VIII, 6, 2. Ed. Krueger 1877, 374. Justinianus zette de hervorming van de staat voort en liet Tribonianus en Theofilos de wetten, die sinds Hadrianus waren uitgevaardigd, herzien en rangschikken in de Codex Iustinianus (in 528-529 en 534). Verder zorgde hij voor een uitgave van de Institutiones, een handboek voor studie in de rechten, een geheel dat later het Corpus iuris civilis, de grondslag voor de studie van het recht zou vormen. Zie over hem o.a. P. Collinet, La genese du Digeste, du Code et des Institutes de Justinien. Paris 1952 en B. Rubin, Das Zeitalter Justinianus. Berlin 1960.
66
Juvenalis, Saturae, XIII, 219-221. Cats heeft urget, Juvenalis 'urguet'. Iets ervoor dichtte Juvenalis:
'Trouwens, denk je
dat iemand met een boos en slecht geweten
zijn straf ontgaat, gefolterd als hij wordt
door een verborgen zweep waarmee zijn ziel
hem almaar geselend onhoorbaar slaat? [...]
Eeuwig vervuld van angst [...].'
Regel 192-196 en 211. Vert. d'Hane-Scheltema 1984, 171-172. Cats heeft het aangehaalde citaat waarschijnlijk ontleend aan Langius (254 A), die de hele passage eveneens gaf.
67
Seneca, Epistulae morales, CV, 8: 'Tutum aliqua res in mala conscientia praestat, nulla securum.' Het citaat wordt ook aangehaald door Langius (255 A). Vgl. verder ook: Epistulae morales, XCVII, 15: 'Mala facinora conscientia flagellari et plurimum illi tormentorum esse eo, quod perpetua illam sollicitudo urget ac verberat, quod sponsoribus securitatis suae non potest credere [...] Hoc [...] argumentum est [...] quod nulli non etiam inter tuta timor est.' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 378: '[Ik ben het ermee eens dat] slechte daden door het geweten gestraft worden en dat het voor het geweten een enorme kwelling betekent steeds door onrust opgejaagd en geteisterd te worden en op geen enkele garantie voor zijn veiligheid te kunnen rekenen. Want [...] dit bewijst nu [...] dat niemand, ook al lijkt hij helemaal veilig, vrij is van vrees.'
68
Het is een hexameter, wat erop kan wijzen dat het een citaat is. Maar het zou ook een eigen bedenksel van Cats kunnen zijn, naar aanleiding van het vervolg bij Juvenalis (die hij zojuist citeerde, zie noot 13 ):
tua sacra et maior imago
humana turbat pavidum cogitque fateri.
Saturae, XIII, 221-222. Vert. d'Hane-Scheltema 1984, 172:
jouw gestalte
als van een god en groter dan normaal
dwingt hem doodsbang de waarheid uit te spreken.
Vgl. ook het Nederlandse gedichtje in B.6, r. 23-26.
69
Opera. Ed. V. Bulhart. Wien 1957, IV, 3-4, r. 38-44 ( CSEL LXXVI). Vgl. Tertullianus, Aan de martelaren. Vert. H.U. Meyboom. Leiden 1929, 268. Ook aangehaald door Langius (784 B). Cats heeft Quoties, toties en vult, terwijl Tertullianus en Langius 'Quotiens', 'totiens' en 'velit' hebben.
70
Mogelijk een toespeling op Bernardus, Meditationes piisimae, de cognitione humanae conditionis, III, 7 (322): 'O anima, Dei insignita imagine, decorata similitudine [...]' (O ziel, getekend naar het beeld van God, getooid naar Zijn gelijkenis). In: Opera, III. Paris 1854, 489 C ( PL CLXXXIV). Ook aangehaald door Langius (106 B).
71
Vgl. 1 Corinthiërs 15:49, 'En gelijk wij het beeld van de aardse [mens] gedragen hebben, alzo zullen wij ook het beeld van de hemelse dragen' en 2 Corinthiërs 4:11, 'Want wij, die leven, worden altijd in de dood overgegeven om Jezus' wil; opdat ook het leven van Jezus in ons sterfelijk vlees zou geopenbaard worden.' Verder: Kolossensen 3:4-5.
72
Vgl. Romeinen 6:22, 'Maar nu, van de zonde vrijgemaakt zijnde, en Gode dienstbaar gemaakt zijnde, hebt gij uw vrucht tot heiligmaking, en het einde het eeuwig leven.'
73
[Moet zijn:] Openbaring 20:6. In het Nederlandse proza staat het goed.
74
Quia ... est, Lucas 19:9. Zacheus is een overste der tollenaren. Hij nodigde Christus bij zich aan huis, zag het kwalijke van hoe hij mensen uitbuitte en kwam tot inkeer.
75
Vgl. voor dit weggeslagen gordijn, dat bedoeld kan zijn als trompe l'oeil, eveneens de embleemprenten IX, XIII en XLIII.
76
Vgl. A. Metius die uitgebreid spreekt over het gebruik van het kompas in 'Clare ende grondelijcke onderwijsinghe der princepaler puncten des zeevaerts. Aengaende eenighe instrumenten, die om in zee te gebruycken, de bequaemste zijn', opgenomen in het derde deel van Astronomische ende geographische onderwysinghe ... Franeker 1632, 143 ev. ( ed. princ. Franeker 1614). Om ervoor te zorgen dat het kompas goed naar het noorden zal trekken, moet het deugdelijk geconstrueerd zijn en moet de naald op de juiste wijze bestreken zijn met magneetsteen. J. Keuning citeerde de stuurman Jan Dirrecksen Jolinck die zei dat de kompassen 'wel perfect gemaect ende met eene goeden steen gestreecken worden.' In: Petrus Plancius. Theoloog en geograaf 1552-1622. Amsterdam 1946, 121-127; citaat 121. Het noorden wordt veelal door een Franse lelie op de roos aangegeven en meer dan eens graveerde de kompasmaker zijn naam rond het midden van de roos. Met dank aan W.F.J. Mörzer Bruyns, conservator zeevaartkunde aan het Nederlands scheepvaartmuseum te Amsterdam.
Ook Vondel bracht in Het lof der zeevaart (1623) het kompas en de magneet, de 'aentreckelijcken steen', ter sprake. Zie Spies Vondel, Zeevaart-gedichten, I, 24, r. 353-362; II, 136-138.
77
De opmerkingen over het magnetisme zijn gebaseerd op M. Llasera, 'Magnetism and English poetry in the earlier seventeenth century.' In: Etudes Anglaises 34 (1981), 16-31. Uitgebreid over Gilbert: P. Fleury Mottelay, Bibliographical history of electricity and magnetism. London 1922. Mottelay bezorgde onder de titel On the loadstone and magnetic bodies, and on the great magnet the earth. New York 1893 (Reprint New York 1958), tevens een vertaling van Gilberts De magnete, magneticisque corporibus, et de magno magnete tellure. London 1600.
78
Spies Vondel, Zeevaart-gedichten ( op. cit., noot 22) geeft in verband met de vergelijking tussen de aantrekkingskracht van de magneetsteen en die van de liefde, citaten uit het werk van Van Mander en Du Bartas. Volgens haar inspireerde Du Bartas zich op Plinius' Naturalis historia, XXXVI, XXV (126-127), waar hij schreef: 'Qua in parte naturae maior inprobitas? Ecce sensus manusque tribuit illi [...]. Pedes ei inpertivit et mores. Trahitur namque magnete lapide [...] ut propius venit, adsilit, tenetur amplexuque haeret' (Op welk gebied heeft Natuur een grotere onbeschaamdheid aan de dag gelegd? We zien dat zij de magneet van gevoelens en handen heeft voorzien [...]. We zien dat ze hem voeten en omgangsvormen heeft geschonken. Want staal wordt aangetrokken door de magneet [...] Het gaat erop af, wordt erdoor vastgehouden en omsloten in zijn omarming). Klassieke voorbeelden in: The poetry of Grotius. Original poetry 1604-1608. Ed. E. Rabbie. Assen etc. 1992, 238 ( De dichtwerken van Hugo Grotius. I-II, 4A en 4B); voor het kompas als metafoor bij Shakespeare: Daly Daly, Emblem Theory -1, 104-105.
79
Llasera 1981 ( op. cit., noot 23), 21. De constante werking van het magnetisme komt bij Cats tot uitdrukking in de vele werkwoorden die een beweging aangeven, zoals dwalen, omleiden, verreizen, stijgen, bewegen, baren, trekken, drillen, sidderen, beven, ommeroeren, doorheendringen, rondsom keren, beroeren en rijzen.
80
Toch is Cats niet consistent. Het begin van XIX.C.5 en C.6 bevat nog steeds de 'verouderde' gedachte: 'Een kompasnaald blijft nergens staan, als hij zich niet naar het noorden beweegt en zijn punt op de poolster richt.' Vgl. in dit verband ook de opmerking van Moy-aal in Bredero's Moortje (1617). Zij blijkt op de hoogte van de nieuwe methode in de zeevaart, terwijl de sullige bemanning van een Spaans oorlogsschip nog niet beter wist:
De kracht vande Magneet en wasser niet bekent.
Ed. Minderaa en Zaalberg Bredero, Moortje, 144, r. 241. Zie voor een andere zeilsteen in het werk van Cats de embleemprent bij 'Id curat, quod pondus habet' (Hij oefent zijn invloed uit op zaken met gewicht) in Maechden-plicht. Middelburg 1618, 74-75, nr. XXVII.
81
Ed. Antwerpen 1564, 84. De Nederlandse vertaling: ed. Antwerpen 1566, 87-88. Tevens verwerkt in G. Whitney, A choice of emblemes. Leiden 1586, 43; zie ook Emblemata 1967, 1471.
82
Ed. Antwerpen 1624, 296, III, XXXIV. Het motto luidt 'Ego dilecto meo, & ad me conversio eius' en is afkomstig uit het Hooglied 7:10, 'Ik ben van mijn Liefste, en Zijn genegenheid is tot mij.' De gravures zijn gemaakt door Boëthius à Bolswert.
83
Ed. Brussel 1649, 160-165, nr. XXIV. In vertaling: Didacus Saavedra Faxardus, Christelyke staets-vorst in hondert sin-spreuken afgebeeld. Amsterdam 1662, 216-223, nr. XXIV; met in de commentaar o.m.: 'Noch [is er] geen menschelijck hart dat sich door die goddelijcke seyl-steen niet voelt aengeraeckt, en ghelijck het Zee-kompas uyt een onbekende over-een-komingh der Natuur, welcke de Griecken Sympathie, of mede-lijdicheyt, noemen, in gheduurige bewegingh is, tot dat het sich vestige op 't licht van die noord-sterre, daer de ronten des Hemels om draeyen; soo konnen wy niet gerust leven, tot dat wy erkennen en eeren dat ongeschapen Licht, daer de ware rust in is, en waer van de bewegingh aller saecken af-komt' (218). Zie ook Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 701 (XII, XXIV), nr. 182 o.v.n. Boëthius.
84
Ed. Amsterdam 1614, I, VI. De versregels van Anna zijn geciteerd naar de ed. Beets Visscher, Gedichten, 123.
85
Vaenius 1608, 39 (een navolging hiervan o.m. bij Raphael Custos); Hooft 1611, nr. III. Ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 146-147. Giovio: ed. Lyon 1574, 90. Ook in: Battista Pittoni, Imprese di diversi principi ... Venezia 1562, nr. 28. Vgl. Praz Praz, Seventeenth-Century Imagery, 107-108; en Emblemata 1967, 1471-1472.
86
Ed. Venezia 1584, 216: 'l'Impresa fosse fatta con intentione amorosa, per voler mostrar principalmente alla Donna sua, che egli non era per rivolger mai l'animo ad amare, o servir' altra donna, che lei.' Vgl. Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 700 (XII, XXIV), nrs. 175-176.
87
Ed. Venezia 1586, I, 25: '[...] l'Animo & la mento dell'homo Christiano dee star sempre volta verso quelle virtù, che sono proprie di lui.'
88
Ed. Rotterdam 1625, Liijrecto-Mirecto.