← Content: PreviousContent: Next →

Dum trahimus, trahimur. [20]


beeld020

Back to top ↑
116 ↓
DAN. HEYNS.
Saepe ego cum possem facilem exorare puellam,
Difficilis mentem coepit habere meam.
...
Tu quoque vel differ, vel ne concede, quod opto:
Si mea iam nolis esse, petentis eris.

117 ↓
Stil-staen beweeght.
Mijn lief en trect my niet, noch word ick wech getogen; 1 2 3
Ick treck al wat ick mach, en sy blijft onbewoghen; 4
Sy staet ghelijck een rots, hoewel ick dapper woel, 5
Ick ben gheweldich heet, en sy te bijster coel: 6
Siet hoe my Rosemont haer jonste felder weygert,
Hoe my dit grillich hert in meerder lusten steyghert; 7 8 9 10
O wat een wonder kracht heeft oock het stille staen!
Sy die haer niet en roert doet my te snelder gaen. 11

Dum trahimus, trahimur.
Haec domina est, medio quae surgit aequore, rupes
Quemque vides, parvae navita puppis, ego:
Dum traho te, mea vita, trahor, tu tracta quiescis,
Non trahis, ipse sequor: te traho, Phylli, manes.
Nil agis, ast ego totus agor: nihil ipsa moveris,
Tota sed interea tu mihi corda moves.
Me miserum! ad dominam veniens tractusque trahensque
Hoc magis, heu! cupio quo magis illa negat.

Ton non mouvoir, mouvoir me faict.
Ie tasche t'esmouvoir, mais voycy, que j'admire,
Tu ne te bouges pas, il est tiré qui tire.
Le rocq de ton esprit; madame, ta rigeur
Sans s'esmouvoir en rien me faict bransler le c?ur.
OVID. AMOR. ELEG. 19.
Si nunquam Danaen habuisset ahenea turris
Non esset Danae de Iove facta parens.


I drawe my love, her standinge still,
Drawes mee to her, against my will.
Sweet-hart you drawe mee not, yet I with force am drawne you see,
With all my might I drawe, yet you doe not aproach to mee.
Though I drawe harde, yet you stand still, youre standinge doth mee move,
Not you to mee, but I to you, am drawne with cordes of love.
Loe, what a strange effect this workes, the more I drawe, you stand
The faster, and your firmnesse drawes mee sooner to your hand.
Och, now I see civilitie, with gesture, coole and sage.
Doth not extinguish flames of love, but doth them more inrage.

118 ↓
De trecker wordt ghetoghen.
De rots die voor u staet is 'trichtsnoer van het leven, 12 13
Is als een vaste peyl, by God ons voor-geschreven; 14 15
Matroos, die met gewelt, en na sijn eygen wensch,
De klippe trecken derf, dat is de domme mensch: 16
Ons noot-dwangh staet gheset, wie kanse doch beweghen? 17 18
Wat spertelt eenich mensch? wat heefter yemant teghen?
Wel voeght u die wel eer in desen u vergreept, 19
Die gaen wilt, wort geleyt, die niet en wil, ghesleept.

119 ↓
Adtrahens, abstrahor.
Sit fatalis apex, scopulus quem conspicis, hospes,
Esto tibi, parvae navita puppis, homo:
Aspicis, ut vastam convellat homuncio cautem,
Inque levem satagat ducere saxa ratem;
Illa suo stant fixa loco, nec tracta sequuntur,
Qui trahit, interea se videt ipse trahi.
Fata reluctantes rapiunt, ducuntque sequentes;
Cedere qui non vult sponte, coactus abit.

A malheur & encombrier,
Patience est le vray bouclier.
Pourquoy ta foible main tirer ce rocq s'avance,
Qui toy & tout le tien, sans se mouvoir, eslance?
Or, ton fatal destin aprens, homme, en ce rocq,
Lequel, tirer si veus, toy mesme auras le chocq.
SEN. OED.
Fatis agimur, cedite fatis:
Non sollicitae possunt curae
Mutare rati foedera fusi,
Quidquid patimur mortale genus
Quidquid facimus, venit ex alto.

SENECA.
Necessitatis non aliud effugium est, quam velle, quod ipsa cogit.

ADTRAHENS, ABSTRAHOR.
La priere laquelle Epictete nous commande tousiours avoir a la bouche (de laquelle faict mention le sieur du Vair au manuel d'Epict.) me semble plus haute que d'un philosophe.
Mon Dieu conduise moy, par la voye ordonnée,
Ie suivray volontiers, de p?ur qu'un fort lien
Ne m'entraine meschant, ou en homme de bien
Ie pourrois arriver, suivant la destinée
Quid luctemur homulli? calcitrones & refractarii equi hoc consequuntur, ut verbera etiam aliquot excipiant, nec excutiant tamen iugum, ait ille: hominum enim in rebus gerendis sententias non minus fatum, quam calculos fluviorum limus obruit (Pausan. in menip.) nec enim consilio prudenti, nec remedio sagaci divinae providentiae fatalis dispositio subverti potest, clamat vel ipse Apuleius. Optimum igitur est pati (inculcat Seneca) quod emendare non possis, & Deum (quo auctore omnia eveniunt) sine murmure comitari. Malus ille miles qui imperatorem suum gemens sequitur; nihil autem ita plagas coercet, ut patientia.

Het ghebedt dat Epictetus 20 ons beveelt altijdt inden mont 21 te hebben, verhaelt by de heer president du Vair, 22 dunckt my vry al wat hoogher te gaen als 23 de leere vande Heydensche wijs-gierighe: 24
Leyt my door dijn 25 bestemde baen
Mijn God, so sal ick willich gaen
Daer ick, ghelijck een eerlijck man,
Naer u beschicking komen can:
Of anders werd' ick, als een wicht, 26
Ghesleept na mijn bescheyden 27 plicht.
Wat worstelen wy dwerghen hier teghen? een aerselende 28 ende achter-uytslaende paert doet met sijn sterckheydt gheen ander voordeel, als dattet sijn lijf vol slaghen krijcht, en moet niet te min het gareel draghen, en den ploegh voort trecken. Den raedt ende besluyt der menschen werdt vande beschickinghe Godes immers soo lichtelijck beloopen 29 ende gheheelijck bedeckt, als de keyen aen den oever ligghende, door het opgheworpen slijck ofte zandt vande overloopende reviere, seydt Pausan. 30 Godts eeuwighe voorsienicheyt en can noch door wysen raedt, noch kloeck verstandt van 'smenschen vernuft eenichsins verhindert werden, seydt selfs den goddeloosen 31 Apuleius. 32 'tIs dan best gheduldelijck te verdragen 'tghene men noch beletten, noch versetten 33 kan: 'tIs best Godt, door wiens macht alles beleyt wert, sonder teghen-knorren ofte morren in te volgen. Ten is gheen rechtschapen lantsknecht, 34 die met onwillicheyt ende al suchtende sijn veldt-oversten navolght. 35 Daer en is niet dat plaghen en slaghen meer versacht, als lijdtsaemheydt.

121 ↓
PSALM. 18. 3. ACT. 17. 27.
God den onbeweeghden rotssteen, beweeght het al.
Wie sou van Godes aert na weerde connen spreken
Nadien wy inder nacht en in het duyster steken?
Wat mensche cander sien een wesen sonder ent
Die noch gheen cleyne mier in eenich deel en kent?
Maer desen onverlet, O God, oneyndich wesen,
Laet van u slechts een woort hier opter aerden lesen;
Siet wat een wonder dingh! hy, die den hemel drijft,
Die ist, die onghemoeyt, en onverandert blijft.

120 ↓
Quod movet, quiescit.
Pulvis & umbra sumus, describere numen Olympi
Non opis est nostrae; pulvis & umbra sumus.
Pace tua liceat tamen, O Deus optime, de te
Paucula vel blaeso promere verba sono.
Tu Rupes qui cuncta trahis, qui cuncta gubernas,
Est tamen interea, te penes alta quies.
Nulla subit te cura, Pater, tamen omnia curas,
Astra solumque moves, nec tibi motus inest.

IAQU. 1. 17.
Toute bonne donation & tout don parfait est d'enhaut, descendant du pere des lumieres, par devers lequel il n'y a point de variation ny d'ombrage de changement.
Voicy! tout l'univers de ceste grande roche
Attiré sans tirer: quand Dieu sur nous decoche
Tantost ses dons, tantost sa foudre & son couroux:
Le tout mouvant est coy, le punissant est doux.
PSALM. 103. BUCH.
Ille flammantis super alta coeli
Culmina immotum solium locavit,
Et suo nutu facile universum
Temperat orbem.
Vid. August. Meditat. Cap. 29.

HERM. POEMAND. CAP. II.
Omne motum non in moto movetur, sed in quiescente, & id quod movet, quiescit.

QUOD MOVET, QUIESCIT.
Nosne infinitum, aeternum, ac ineffabile numen (ex quo, per quod, & in quo omnia, a quo sunt omnes causae causarum) definiamus aut describamus? nosne homulli futiles, ac nihili, qui necdum culicis aut pulicis corpusculum, satis perspeximus? absit, absit. Deus religione tantum intelligendus, pietate profitendus est, sensu vero persequendus non est; sed adorandus, ait Hilar. Interea tamen, ore venerabundo ac humili, de Deo fas est proloqui ea quae ipse de sese, in libris mysticis, memoriae prodidit. Nec brevius quidquam aut mirabilius ex immenso isto oceano facile depromat aliquis, hoc elogio, Deum immobilem esse, omnia tamen movere; Deum securum esse, omnia tamen curare; Deum inconcussum esse, omnia tamen quatere. Plura quid addam? quidquid in Deo est, Deus est, inquit Hilar. Melius ergo Deum ex operibus cognosces, &, ut solem non directo, ait Hermes, sed in aquis intuemur, sic Deum in operibus. Eo si quis se modo ad Deum attollat, ilico humiliabitur; nec enim fieri potest ut quis Deum cogitare, & eodem tempore elato animo esse possit.

Hoe souden wy dat on-eyndich, eeuwich, onuytspreeckelijck 36 wesen Godes, uyt het welcke, door het welcke, en in het welcke alle dinghen zijn, van 'twelcke de beginselen aller beginselen 37 af-dalen, 38 hoe segh ick, souden wy den aert en eyghenschap van 'tselve 39 recht 40 beschrijven? Wy arme aertwormen, 41 die nauwelijck noch de eyghenschap van een nietighe mugghe ofte vloo recht ondersocht hebben? Godt is door nedericheydt te verstaen, 42 door Godtsdiensticheydt te belijden, niet met onse sinnen op te volghen, 43 maer aen te bidden, seydt den oudtvader Hilarius. 44 Ondertusschen nochtans isset niet ongheoorloft, met eerbiedighen en nederighen monde van Gode 45 te uyten, 46 het ghene hy selfs 47 van hem 48 door sijnen geest heeft laten ghetuyghen. Waer van 49 dit kortelijck, doch grondelijck 50 kan gheseydt werden. Dat hy alle dinghen beroert, 51 selfs onberoerlijck: dat hy alle dinghen besorght, 52 selfs buyten sorghe: dat hy alle dinghen beven doet, selfs gheensins beweecht zijnde: om kort te spreken, al wat in Gode is, dat is Godt, ende goddelijck, seyter een oudtvader. 53 Het goddelijck wesen dan, is best te kennen uyt sijn wercken, ende ghelijck wy de sonne niet reghel-recht, maer in het water aensien en konnen, alsoo mede Godt niet als in sijne wercken, seydt Hermes. 54 Yemand dan, in voeghen als voren, 55 sich tot Gode verheffende, sal buyten twijfel ten hoochsten vernederen, 56 want wie en soude sich selven niet verachten, ende onder sich nedersyghen, 57 als hy op Godt maer en denckt?

Back to top ↑

Facsimile Images


116

117

118

119

121

120

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A seaman pulls his rowing boat to the rocks with the help of an anchor

    Back to top ↑

    Comments

    De minnaar die door de koele houding van de geliefde -zij is even onbewogen als een rots- juist des te meer in beroering wordt gebracht, staat centraal in het amoureuze gedeelte. Onweerstaanbaar is de aantrekkingskracht van het meisje. Al eerder had P.C. Hooft in zijn Emblemata amatoria (1611), onder het motto 'Coudt zijnde stichtse brandt', laten zien hoe aanlokkelijk de invloed van deze (uit de petrarkistische lyriek bekende) koele vrouw kon zijn. 81
    In de tweede uitleg dient de rots als symbool voor de onverzettelijkheid van het lot en voor het ondoorgrondelijk plan dat God met de mens voorheeft. De mens moet niet denken daarop invloed te kunnen uitoefenen. Uitgaande van de Voorzienigheid Gods, de wil van God is immers onveranderlijk, kan men het best zijn lot lijdzaam ondergaan. 82 God zelf is, conform de bijbelse omschrijvingen, de rots die, onbeweeglijk en onkenbaar, alles in beweging zet, zoals blijkt uit Zijn werken en nederigheid past de mens die zich tot God verheft. Aldus de duiding in de derde afdeling.
    Mogelijk refereert Cats hier behalve aan de bijbelse metafoor tevens aan de ideeën van Aristoteles over dit onderwerp. Die komen erop neer dat er een begin en beginsel moet zijn van bewegingen, processen en veranderingen. Het eerst bewegende is noodzakelijk en het punt waar het ophoudt, is het onbewogen bewegende. Dit onbewogen bewegende wordt 'god' genoemd. In De caelo, II, III (286 A) schreef hij: 'De verwerkelijking van de god is onsterfelijkheid, dat wil zeggen: een eeuwig leven. Het is bijgevolg noodzakelijk dat er in de eerste god een eeuwige beweging is.' Met name in het twaalfde boek van de Metafysica neemt dit in beweging brengen zonder in beweging gebracht te worden een centrale plaats in. Verhoeven hierover: 'Wat betreft de, vernuftig bedachte, maar paradoxale gelijktijdigheid van het goddelijke in rust en in beweging brengen kon Aristoteles aansluiting vinden bij een lange traditie in de Griekse wijsbegeerte.' Deze traditie loopt van Xenophanes, via Parmenides en Anaxagoras naar Plato, die spreekt over een zichzelf bewegende beweging als oudste en krachtigste van alle bewegingen. Hij ziet haar in verband met een geest ( nous ) die het al heeft geordend. 83
    Cats heeft zich voor het embleem direct laten inspireren door een passage in Justus Lipsius' De constantia (I, 14) waar de niet te doorgronden en te beïnvloeden goddelijke Voorzienigheid ter sprake wordt gebracht. Lipsius schreef daar namelijk: 'Je verzet is trouwens zinloos, want de keuze is: óf volgen óf meegesleurd worden. De hemelse raadsbesluiten zullen hun kracht en volgorde handhaven, of men zich schikt of protesteert. Wij zouden in lachen uitbarsten als iemand die zijn bootje aan een rots heeft vastgemaakt, en voortdurend aan het touw trekt, denkt dat de rots naar hem toekomt, terwijl hij er zelf naar toegaat. Is onze waanzin niet groter wanneer wij, aan de rots van de eeuwige Voorzienigheid vastgebonden, door trekken en tegenstribbelen willen dat zij ons gehoorzaamt in plaats van wij haar.' 84
    In Monumenta emblematum christianorum, een uitgave van de emblemen van Georgette de Montenay, is een embleem opgenomen dat -in ieder geval in visueel opzicht- het dichtst bij dit van Cats komt, maar een andere strekking heeft. Onder het ovidiaanse motto 'Invia virtuti nulla est via' (Voor de deugd is geen weg onbegaanbaar), dat de personificatie van de Deugd op een vaandel meedraagt, is te zien hoe een man in een bootje met een pikhouweel op een rots slaat. De Montenay geeft er de betekenis aan dat het vlijtig slechten van een rots staat voor het streven naar de deugd, die de mens dichter tot God zal brengen en hem zal sterken bij zijn dagelijkse bezigheden. 85
    Als opschrift bij een embleemachtige pen- en penseeltekening in het album amicorum van Jacob Heyblocq, komt het hier door Cats gegeven motto 'Dum trahimus trahimur' eveneens voor

    Afbeelding 20.2
    . Arts, tekenaar en etser Job van Meek'ren (1611-1666) schreef het boven een afbeelding van een heiblok -een grapje met de naam van de bezitter van het album- en voegde er tevens de spreuk 'Sequitur post tristia dulcor' aan toe. Cats schreef ook zelf een passend citaat in dit vriendenboek. 86

    Back to top ↑

    Notes

    1
    trect my niet : trekt mij niet bewust aan. Woordspeling met trekken; figuurlijk: heeft geen belangstelling voor mij ( WNT XVII, 2464, A, III, 6). P.C. Hooft gaf bij de afbeelding van de poolster en een kompas het motto 'Een trect mij'. In: Emblemata amatoria 1611, nr. II. Ed. Porteman [Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria]], 82-83 en 146-147.
    2
    noch : toch
    3
    wech getogen : van zijn plaats getrokken; ook: buiten zinnen gebracht ( WNT XXV, 688, 3)
    4
    mach : kan
    5
    dapper woel : mijn uiterste best doe. Talrijk zijn de toepassingen van een rots als beeld van hardheid, koudheid, wreedheid en onbewogenheid (van een vrouw).
    6
    te bijster : verbazingwekkend. 'The antithesis between the fire of love and the icy heart of the lady is endlessly worked out' (Forster [Forster, Icy Fire], 17).
    7
    hoe [...] felder [...] Hoe [...] meerder : hoe feller ... des te meer
    8
    jonste : gunst
    9
    dit grillich hert : dit onvoorspelbare, onberekenbare hart van mij
    10
    steyghert : steigert, zich opwindt
    11
    haer [...] roert : zich beweegt
    12
    die ... staet : Nl. op de voorstelling.
    13
    is : is een zinnebeeld van (vgl. dat is, r. 4)
    14
    vaste peyl : betrouwbaar merkteken
    15
    voor-geschreven : (als voorbeeld) voor ogen gesteld
    16
    De ... derf : de klip naar zich toe wil trekken
    17
    noot-dwangh : lot
    18
    staet gheset : staat vast, is bepaald
    19
    voeght u : schikt u
    20
    Epictetus : Zie noot 10.
    21
    inden mont : op de lippen
    22
    president du Vair : Zie noot 10.
    23
    vry ... als : heel wat verheffender te zijn dan
    24
    wijs-gierighe : wijsgeren
    25
    door dijn :op uw
    26
    wicht : kind
    27
    mijn bescheyden : de voor mij vastgestelde
    28
    aerselende : achteruitgaand (obstinaat)
    29
    beloopen : overspoeld
    30
    Pausan : Pausanias. Zie noot 12.
    31
    goddeloosen : heidense
    32
    Apuleius : Zie noot 13.
    33
    versetten : veranderen, afwenden ( WNT XX, 2345, III, 15)
    34
    rechtschapen lantsknecht : rechtgeaard soldaat
    35
    'tIs ... navolght : Dit hele gedeelte gaat terug op het citaat uit Seneca, zie noot 14.
    36
    onuytspreeckelijck : niet in woorden uit te drukken
    37
    de ... aller beginselen :de oorsprong van alle oorsprongen
    38
    af-dalen : afkomstig zijn
    39
    'tselve : Nl. wesen Godes (r. 1-2).
    40
    recht : goed
    41
    aertwormen : Vgl. Psalm 22:7.
    42
    verstaen : kennen
    43
    niet ... volghen : niet met onze zintuigen te volgen
    44
    Hilarius : Zie noot 22.
    45
    van Gode : over God
    46
    te uyten : te spreken
    47
    selfs : zelf; ook in de regels hierop volgend gebruikt Cats selfs driemaal in deze betekenis
    48
    van hem : van zich
    49
    van : over
    50
    grondelijck : kernachtig ( WNT V, 981, 2, dp)
    51
    beroert : doet bewegen
    52
    besorght : zorg draagt voor
    53
    een oudtvader : Nl. Hilarius. Zie noot 23.
    54
    Hermes : Zie noot 24.
    55
    in ... voren : zoals hierboven is beschreven
    56
    ten ... vernederen : zich zo diep mogelijk verootmoedigen. Deze paradox (in de vorm van een oxymoron) komt vaker voor de religieuze literatuur.
    57
    onder sich nedersyghen : zich geheel en al onderwerpen
    58
    Ofwel: moeder zijn geworden. Danaë, de legendarische dochter van koning Acrisius van Argos en Euridice, werd door haar vader opgesloten uit vrees voor een orakel dat had voorspeld dat zij een zoon zou baren die zijn grootvader zou doden. Zeus beminde Danaë evenwel in de gestalte van een regen van goud (zie PRE IV, 2084-2086).
    59
    In: Poematum nova editio. Leiden 1606, 138. Cats heeft tussen de eerste en laatste twee regels van het fragment twaalf versregels overgeslagen. In het gedicht stelt de minnaar dat het niet goed met hem zal gaan wanneer het meisje te veel toegeeft. Bij enige terughoudendheid wordt hij tenminste geprikkeld tot spel en blijft er juist stof tot dichten. Tibullus en Ovidius dienden in dit verband tot voorbeeld.
    60
    Vgl. Seneca, Epistulae morales, CVII, 11: 'Ducunt volentem fata, nolentem trahunt.' Vert. van Verhoeven Seneca, Brieven, 420: 'Leiden zal het lot wie wil, wie niet wil dwingt het.' Vgl. eveneens noot 14. Augustinus haalt deze regel tot twee keer toe aan in zijn De civitate dei, V, 8.
    61
    Meurier Meurier, Trésoir, 7 (en 73): 'A malheur & grand encombrier, patience vaut un bon bouclier'. Cats' boucher geeft een onmogelijke lezing en berust hoogstwaarschijnlijk op een zetfout. Vgl. ook: Proverbia III, 180 ('A malheur vaut patience').
    62
    Verschil in r. 3: foedera bij Cats, en het duidelijker 'stamina' (draden) bij Seneca. Het citaat verwoordt een stoïsche doctrine. Ook aangehaald door Langius (452 A en 453 B).
    63
    'Nihil invitus facit sapiens, necessitatem effugit, quia vult quod coactura est.' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 140: 'Maar de wijze doet niets tegen zijn wil. Hij onttrekt zich aan het onvermijdelijke omdat hij dat wil waartoe het hem zou dwingen.' Vgl. ook noot 6.
    Vgl. verder ook Epistulae morales, XXXVII, 3, evenals De beneficiis, VI, XXI, 3: 'Nam si necesse est illi facere, non debeo ipsi beneficium, sed cogenti; si necesse est illi velle ob hoc, quia nihil habet melius, quod velit, ipse se cogit' (Want als hij gedwongen wordt, hem te bewerken, heb ik de weldaad niet aan hem te danken, maar aan degene die er toe dwingt; als hij gedwongen wordt hem te willen om deze reden dat hij niets beters heeft om te willen, dan dwingt hij zichzelf).
    64
    [Guillaume du Vair], La philosophie morale des stoiques, avec le manuel d'Epictète. S.l. 1598, 41-42, nr. 68: 'Nous devons avoir perpetuellement ceste priere en la bouche ...', waarna het door Cats gegeven gebed volgt. Vgl. voor Du Vair ook embleem XI.B.5.
    65
    De herkomst van dit citaat is niet gevonden.
    66
    Cats geeft een onduidelijke en onjuiste titel; het lijkt een schrijffout, maar kan ook een zetfout zijn. Bedoeld is in ieder geval het vierde boek uit Descriptio Graeciae ('Messenia'), IX, 6 van de geograaf Pausanias: [Griekse tekst nog in te voegen] (Maar menselijke aangelegenheden en voornemens worden overschaduwd door het lot, zoals de modder van een rivier een kiezelsteen bedekt).
    Deze uitspraak wordt gedaan naar aanleiding van het verhaal over de dochter van Aristodemus, die -aanvankelijk bestemd te worden geofferd- door haar vader wordt gedood, omdat hij wilde bewijzen dat ze niet zwanger was. Ook Langius gaf, zij het met kleine afwijkingen, het citaat (454 A): 'Hominum plaerumque in rebus praeclare gerendis alacritatem, nihilo fore minus fatum quam calculos fluviorum limus obruit, idem [= Pausanias], lib. 4.' Cats' bronvermelding doet vermoeden dat hij deze aanhaling niet aan Langius heeft ontleend.
    67
    Zie (met geringe verschillen) Apuleius, Metamorphosen, IX, 1, 19: 'Nec consilio prudenti vel remedio sagaci divinae providentiae fatalis dispositio subverti vel reformari potest.'
    68
    Epistulae morales, CVII, 9. Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 419. Cats heeft omnia eveniunt en murmure, terwijl bij Seneca 'cuncta proveniunt' en 'murmuratione' staat. Vgl. ook noot 6.
    69
    Dit motto is ontleend aan het citaat van Hermes Trismegistus, onder C.4.b.
    70
    Evenals in embleem XVII.C.2, r. 7. een klassieke omschrijving voor de hemel en voor God. Vgl. Heerman Heerman, Guldene annotatiën, 414-415: 'De Philosooph Plato seyt: Het is een ghebreck van Godtsalicheydt, hem alte seer te bemoeyen in 't ondersoecken van Godt, van de Werelt, ende van d'oorsaeck der eerster dinghen.' Naar deze uitspraak van Plato verwees Cats ook in het in 1618 nog opgenomen prozadeel van XXI.C.5. Het is nu opgenomen als bijlage bij het volgende embleem. Vgl. ook 'Quae supra nos nihil ad nos' (Dingen die ons te hoog zijn, gaan ons niet aan), aangehaald door Ripa Ripa, Iconologia, 411 o.v.n. Xenophon. Het begin en het eind van beide versregels pulvis et umbra sumus gaan terug op Horatius, Ode, IV, VII, 16.
    71
    S.l. s.a. [Paris 1564], 189. De Psalmen van Buchanan behoorden in 1625 tot de leerstof in de Classis III van de Latijnse school. Zie: Kuiper Kuiper, Hollandse Schoolordre, 16-17.
    72
    Met deze toegevoegde verwijzing doelt Cats kennelijk op overeenkomstige gedachten van Augustinus, die in hoofdstuk 29, een gebed over de vele wonderbaarlijkheden van God, onder meer zegt: 'Habitas lucem inaccessibilem [...]. In te manens quietus [...] totus illustras & possides [...]. Nihil est, quod perturbet ordinem imperii tui, vel in summis, vel in imis.' In: Meditationes, Soliloquia & Manuale. Antwerpen 1617, 106-107. Later vertaald als: 'Gy woont in een huys van glorie en ligt, dat niemand kan genaeken [...]. Gy blyft altyd in eene volkomen ruste [...] gy vervult en bezit alles [...]. Niets en is'er dat in de meeste of in de minste dingen de orde kan breken van uwen wille.' In: De eenzame spraecken, de meditatien en het hand-boekje van den H. Augustinus. Gent 1748, 190-192.
    73
    Vgl. 'Omne autem motum non in mobili movetur, sed in stante: & movens quiescit.' Ed. 1574, [B3v], in deze uitgave onder II, 2; vgl. de vertaling van Van de Broek en Quispel Broek, Corpus Hermeticum, 51. Hermes Trismegistos, de driewerf grootste, is de Griekse benaming voor de Egyptische god Thoth, die zich op aarde incarneerde in een historische wetgever en wijze, ingewijd in de goddelijke geheimen. In zijn geschriften komen Egyptische en nieuw-Platonische filosofie, en christelijk gedachtengoed, meest in dialoogvorm, samen. De Griekse teksten die op naam van Hermes staan en thans Corpus Hermeticum worden genoemd, werden voor het eerst in 1463 door Marsilio Ficino in het Latijn vertaald (uitgave 1471). In 1607 verscheen de eerste Nederlandse vertaling. Zie voor de verspreiding van het corpus: Hermes Trismegistus, Pater philosophorum. Tekstgeschiedenis van het Corpus Hermeticum. Tent. cat. Amsterdam 1990. Cats zal, evenals bijvoorbeeld de Franse christen-humanist Jacques Lefèvre d'Etaples (ca. 1460-1536) en vele anderen, de hermetische geschriften in christelijke zin geïnterpreteerd hebben.
    74
    Een liturgische formulering.
    75
    Hilarius, De trinitate, IX, 72: 'Deus simplex est. Religione nostra intellegendus est, pietate profitendus est, sensu vero non persequendus est sed adorandus.' In: De trinitate libri VIII-XII. Ed. Smulders Hilarius, De trinitate, 453, r. 9-11. Nogmaals door Cats aangehaald onder embleem XXI.C.4.c.
    76
    Hilarius, De trinitate, VII, 39: 'Ut quod ex Deo est Deus sit.' In: De trinitate libri I-VII. Ed. Smulders Hilarius, De trinitate, 30, r. 16-17.
    77
    Over het wezen van God dat het best gekend kan worden uit Zijn werken spreekt Hermes Trismegistus meermalen. De vergelijking met het waarnemen van de zon via het water, heb ik in het Corpus Hermeticum nergens aangetroffen. De passages in V, 2-5 en X, 4 komen het dichtst in de buurt van wat Cats aanhaalt. Vgl. V, 2-3: 'Maar de Ene, die niet is voortgebracht, is uiteraard zowel zonder uiterlijke verschijning als onzichtbaar, maar doordat hij alle dingen een uiterlijke verschijningsvorm geeft, wordt hij zelf door alle dingen heen en in alles zichtbaar [...]. Als je hem wilt zien, beschouw dan de zon [...] de grootste van de goden aan de hemel'; en X, 4: '[...] De aanschouwing Gods is iets geheel anders dan een blik in de stralen van de zon, die vurig zijn en zo verblindend, dat men de ogen moet sluiten. Maar God verlicht, en wel in de mate welke een mens verdragen kan die de invloeiïng van de geestelijke glans vermag op te vangen. Dat geestelijk licht is scherper dan het zonnelicht en dringt dieper door, maar het is zonder enig letsel en vol onsterfelijkheid.' Vert. Van den Broek en Quispel 1991, 79 en 118.
    78
    Vgl. voor het type (vissers)muts dat de man draagt en waarvan Cats elders zegt dat dze mutsen blauw zijn en van 'buyten ruygh': embleemprent XVII in Spiegel 1632, I, 50 ( ADW 1712, I, 503). Verder ook Royalton-Kisch 1988, 286-287, nr. 73, 324-325, nr. 92, en 338-339, nr. 99.
    79
    Het schip, waarvan de voorsteven ver voorover valt, is waarschijnlijk een spiegelschip of pinas. Vgl. voor het kruis dat mogelijk een kaap is (een baak of merkteken) de prent onder het motto 'Intelligentibus' in Roemer Visscher, Sinnepoppen, II, LVIII.
    80
    In dat geval sluit de prent (sterker) aan bij de eerste gedichten. UBL, MC 8, A, 20-II. De verschillen zijn verder erg klein. De oorzaak voor de verdwijning zou een structurele overweging kunnen zijn geweest. Cupido komt immers in de bundel na -de laatste van het clustertje met prenten waarop hij een rol speelt- niet meer voor.
    81
    Embleem XXIII. Zie ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 122-123, en 185. Vgl. ook Cats' . Het motief heeft lang stand gehouden zoals blijkt uit het album Emotional rescue van The Rolling Stones. Een wanhopige Mick Jagger zingt hier: 'I'm so hot for her but she's so cold' (CBS 1980, nummer 9).
    82
    Overigens koppelde ook Ripa de lijdzaamheid aan het beeld van een man in een bootje (1644, 305b). Al in 1625 citeert Zacharias Heyns in zijn Emblemata de laatste vier regels van het tweede Nederlandse gedicht, maar dan vanzelfsprekend de versie in Silenus (en dus ). Zie Ed. Rotterdam 1625, D4v.
    83
    Zie: Physica, VII (242 A); Wetten, X (895 B) en XII (966 E); Metafysica, XII, 7 (1072 A). De gegevens zijn ontleend aan K. Oehler, Der Unbewegte Beweger des Aristoteles. Frankfurt am Main 1984 (Philosophische Abhandlungen, Band 52), en aan Verhoeven 1989, 13-15; citaten op resp. 69 en 14. Vgl. Boethius in De consolatio philosophiae, III, 9:
    Gij die 't heelal bestuurt volgens duurzaam geldende wetten,
    Hemel en aarde verwekt, die de tijd, haar op eeuwigheid entend,
    Voortgang gelast en die, zelf roerloos, 't heelal doet bewegen.
    Vert. Brouwer Boethius, De vertroosting, 126, r. 1-3 (en 230-231). De gedachte komt eveneens voor bij Thomas van Aquino (De Rijk Rijk, Middeleeuwse wijsbegeerte, 164). Zie verder ook Martinus Koning, Lexicon hieroglyphicon 1722-1727, IV, 103.
    84
    Vert. Schrijvers 1983, 65. Ed. Antwerpen 1584, 44: 'Et recusas tamen frustra. Quia aut sequere, aut trahere: & caelestia illa decreta vim suam ordinemque servabunt, sive in volentem sive in rebellum. Rideamus, si is qui cibam ad rupem alligavit & funem idemtidem trahat, rupem ad se accedere censeat cum ipse ad illam aeternae Providentiae nexi, trahendo & reluctando volumus eam nobis obsequi, non nos ipsi? Mittamus aliquando haec vana: &, si sapimus, sequamur ab alto attrahentem illa vim, & aequum censeamus ut homini placeat, quidquid placuit Deo.'
    85
    Ed. Frankfurt am Main 1619, nr. LX (de polyglottische uitgave). Zie ook Emblemata 1967, 1550-1551; voor het bijschrift in de vertaling van Anna Roemers Visscher: ed. Beets Visscher, Gedichten, I, 72.
    86
    Zie C. Wybe de Kruyter, 'Jacobus Heyblocq's album amicorum in the Koninklijke Bibliotheek at the Hague.' In: Quaerendo 6 (1976), 110-153, i.h.b. 136 en 151. De tekening staat op p. 72 van het album. Het is niet zeker of van Meek'ren het eerste citaat aan Cats ontleende of dat het een reeds bestaande regel was; het tweede is mogelijk een variant op het motto 'Post tristia dulcor' boven embleem XXXVIII.A.2.