← Content: PreviousContent: Next →

Dissidet, quod impar est. [48]


beeld048

Back to top ↑
284 ↓
Extat apud SAX. GRAMMAT. Lib. 1.
Insignis ULVILDAE Danorum regis filiae de impari matrimonio querela, quam merito hic adscribo. O miseram me! cuius nobilitatem dispar nexus obtenebrat! O infoelicem, cuius stemmati rustica iugatur humilitas! O infaustam matris sobolem, cuius munditiem immunditia ruralis attrectat, dignitatem indignitas vulgaris inclinat, ingenuitatem conditio maritalis extenuat, &c. QUAM quidem querelam exitus tragicus subsecutus est, prout latius idem auctor prosequitur.

285 ↓
Verscheyden aert, dient niet ghepaert. 1
De sim, het koddig dier, is yeder eens vermaken, 2
De schilt-pad, niemants vreugt, als doot ter aerden leyt;
Hierom ist dat den aep de padde schroomt te raken;
'T is teghenheyt van aert dat dese dieren scheyt, 3
Lief (wat ick bidden mach) en laet u nimmer paren
Met Fop, dien tammen gast, die men u geven wilt: 4 5 6
Mach ick u lief niet zijn, soo wilt u immers sparen 7 8
Voor yemant, die van u min als ick doe verschilt. 9

Dissidet, quod impar est.
Cum tarda nequeat testudine simia iungi,
Simia iucunda mobilitate potens;
Simia delitiae silvarum, hominumque voluptas,
Cernit ut invisum reptile, tota tremit.
Tu peponem, mea vita, tui faciasne potentem
Nulla cui toto pectore mica salis?
Corpora, quis furor est, coniungere mortua vivis?
Anne tyrannorum vis scelerata redit?

Le sombre & tard, ne duit au gaillard.
La singe dans les bois, incessament gaillarde,
Ne se joindra jamais a la tortue tarde,
Par tout ou la nature a desnié son lien,
Fai tout ce que pourras, aussi n'y feras rien.

Conditions that farre disagree,
May not together well pared bee.
The od-conceited Ape that is full of delight and sporte,
Flyeth from the Torteise (no mans Ioy) amazed in this sorte.
The Reason why the Ape cannot the Torteise well indure,
It is because they differ much in disposition sure.
Your Ioviall disposition, Sweet-hart, let ne'ere be bent,
Unto that Rusticque clowne which late, your frendes desyrde consent.
If I Sweet-hart obtayne you not, attend a while for one,
Whose nature differs lesse from youres, then myne; or else take none.

286 ↓
Licht en swaer, en dient gheen paer. 10
De sim die niet en dient als om den geck te scheren, 11
Soect uyt een tegen-aert de schilt-pad af te weren, 12 13 14
Sy haet het sedich dier, dat staegh bewaert sijn huys, 15
Om dattet niet en loopt als ander wilt ghespuys. 16
Een maeght van stillen aert sal nimmer wel bevallen
Aen yemant, die van oudts genegen is te mallen: 17 18
Maer hoort eens vrijers hoort, en vry de les onthout;
Die soetst om vrijen zijn, en dienen niet getrout. 19

287 ↓
Apud leves, gravitas vitium est.
Simia saltatrix, & quae solet usque vagari,
Non secus ac pestem te, domiporta fugit.
Lascivi iuvenes mores odere modestos,
Castaque vesanus respuit ora puer:
Si qua puella loquax minus est, ea torva vocatur;
Et pudor, heu! nomen rusticitatis habet.
Stulte puer; petulans, audax, vaga, garrula virgo,
Sit licet apta foro, non erit apta thoro.

Grave & leger ne loge ensemble,
Chacun requiert, que luy ressemble.
Tu as en grand' horreur les m?urs de la tortue,
Le singe est a ton gré, qui joue par la rue;
Mais dames, mon amy, trop douces en amour,
En cas de marier ne trouvent pas leur tour.
HORAT.
Oderunt hilarem tristes, tristemque iocosi;
Sedatum celeres, agilem gnarumque remissi.

APUD LEVES, GRAVITAS VITIUM EST.
Adolescentes, ut hodie sunt mores, animum ad nuptias applicare occipientes, nihil fere minus in puellis, quas eius rei causa adeunt, requirere solent, quam ea quae in convictu usui futura sunt. Plerumque enim prae caeteris placere solet, si qua aut scite canere, aut festive garrire, aut denique belle se comere noverit. Nec mirum; cum enim fervore aetatis lasciviant & ipsi iuvenes, in habentibus symbolum, ut ait ille, facilior sit transitus: Et tamen iuvenilia ista omnia, post annum unum atque alterum, cum liberi alendi, aliaque onera matrimonii sustinenda sunt, statim evanescere, ac prorsus diversa, imo & contraria, non sine molestia ac dispendio rei familiaris, addiscenda esse, docet usus. Quanto melius, mi adolescens, oculos animumque dirigeres in virginem modestam, ac rei domesticae, melius quam saltandi peritam? quae licet hoc tempore fortassis iuvenilibus affectibus non tam arrideat, atque una aliqua alterius istius generis, sane tu brevi aliter censeas. Eos, qui in alias terras iter instituunt, vestem non pro more regionis, in qua sunt, sed in quam abeunt, conficere nunquid vides? fac idem, & vale.

De domme jonckheydt, haer ten houwelijck stellende 20 (na dat nu 21 de loop des wereldts is) en vereyscht schier niet min in 22 de dochters, 23 die sylieden ten dien eynde 24 bewandelen, 25 als het ghene 26 dat hun inde huyshoudinghe 27 meest van noode is; alsoo dat veeltijts die best singhen en springhen, spelen en quelen, 28 toyen en ployen 29 kan, meest van allen wert aengehaelt, sonder op het vorder 30 eenichsins te letten. Ulen vliegen met uylen, 31 seyt ons spreeckwoordt: sy selfs door hitte vande jeucht ydel en licht 32 zijnde, vergapen haer lichtelijck aen de ghene die hun hier in aldernaest by komen. En even wel nochtans so haest de opvoedinge der kinderen, ende andere lasten des houwelijcx hun op den hals vallen, 33 raeckt ghemeenlijck de clavecimbel, en al dat beslach aen d'een zyde: 34 en al watmen meest gheacht heeft komt minst te passe.
Waret niet beter, o soete jeucht, 35 dese dinghen in wat naerder bedencken 36 te nemen? en hier in te doen, ghelijck een voorsichtich 37 man die een reyse naer vreemde landen aenvanght, die syne kleedinghe niet en maeckt na de maniere van't landt daer hy nu is, maer van 'tghene daer hy haest 38 meynt te komen? 39 Letter op.
Die een meysjen, om haer singhen,
Om haer springhen, heeft getrout;
't Zijn voor eerst wel moye dinghen,
Maer als noot begint te dringhen,
Is de liefde strax verkout. 40

288 ↓
PROVERB. 28.
Den goddeloosen vliet, en niemant en jaeght hem. 41
De schilt-pad jaegt den aep; besiet wat vreemde dingen! 42
Hy weet niet wat te doen, of waer te sullen springhen;
De schilt-pad evenwel en kruypt maer in het sant,
En, dat noch vreemder is, s'en heeft niet eenen tant. 43
Wie boose rancken broet die leyt een droevig leven; 44
Hy sucht, hy ducht, hy vlucht, al wort hy niet gedreven, 45 46
Al drilter maer een riet hy is terstont bevreest, 47
Daer is geen felder beul als binnen inden geest.

289 ↓
Qui vanos pavet metus, vera fatetur.
Pressa suae sub mole domus testudo laborat,
Pulvereamque gravi corpore verrit humum:
Ut videt hanc, fugit, osque tremens post terga reflectit
Simia, nec tutam se putat esse fuga.
Ad sonitum culicis, motaeque ad arundinis umbram,
Impius, & nullo terga premente, fugit:
Conscia mens sceleris formidine tota liquescit,
Tunc quoque, cum pavidi causa timoris abest.

Le pecheur, a tousiours peur.
Combien que ta maison tortue fort te presse,
Le singe neantmoins te fuit, en grand vistesse,
Craignant d'estre attrappé. tousiours le blistre fuit,
Et nul lui veut du mal, & nul ne le poursuit.
IOB. 15. 21.
Sonitus terroris semper in auribus impii; & cum pax sit, ille semper insidias suspicatur, circumspectans undique gladium.

IOB. 18. 11.
Circumquaque perturbant impium terrores, & disiiciunt eum ad pedes eius.

PROVERB. 28. 17.
L'homme faisant tort au sang d'une personne fuira jusques en la fosse
 sans que aucun le retienne.

QUI VANOS PAVET METUS, VERA FATETUR.
Vere malam conscientiam matrem formidinis esse, dixit Chrysost. Horrorem enim individuum impietatis comitem esse, testantur ii, qui indies conscientiae latebras quaerunt, nec inveniunt. Poenam semper ante oculos sibi versari putant, qui peccaverunt, inquit ille: Hinc fit, ut omnia horreat improbus, etiam minime timenda, imo & amplectenda; Deum, quod inimicum sibi; diabolum, quod lictorem; semetipsum, quod accusatorem sciat, ac sentiat. Viro bono contra nihil terribile est; non Deus, nemo qui magis iuvare velit; non diabolus, nemo qui minus nocere possit; non conscientia, omnia ibi tranquilla; Horrificum tonitrum parentis sui vocem benevolam, metuendum fulmen divinae maiestatis radios, mortem, in vitam meliorem transitum, Dei iudicium, finem pugnae ac aerumnarum appellat: Denique
Si fractus illabatur orbis,
Impavidum ferient ruinae
Quicunque vere animosus esse desiderat, mentem ut habeat flagitiis purgatam etiam atque etiam curet.

Een quade conscientie (seyter een oudtvader) 48 is een moeder van vreese. 'tIs gewisselijck 49 alsoo; want waer een sondich ghemoet is, daer is t'elcken, in alle voorvallende saken, een bevende hert, ende een versmachte 50 ziel. De goddeloose schrickt voor alle dinghen, selfs oock voor de gene die niet te vreesen en zijn.
Hy ontset hem van Godt, 51 want hy is hem vyandt: van den duyvel, want 'tis sijn pynigher: van sijn eyghen herte, want 'tis sijn beschuldigher.
De rechtveerdighe daerenteghen (ghelijck de wijse-man 52 seydt) is vrymoedich 53 als een jonck leeu, sittert ofte beeft voor niemant: niet voor Godt, wanter niemandt en is die hem meer wil helpen: niet voor den duyvel, wanter niemandt en is die hem min kan beschadighen: niet voor syn eyghen ghewisse, 54 want daer is ruste.
Den vervaerlijcken donder, noemt hy de stemme sijnes hemelschen vaders: den schrickelijcken blixem, de stralen van des selfs grootachtsaemheydt: 55 de doodt een doorganck tot een beter leven: Godts oordeel, een eynde van strijdt en ellendicheydt: en, om kort te segghen,
Al viel de werelt gantsch en gaer, 56
De vrome schrickt voor geen gevaer. 57
Wilder dan yemant onvertsaeght, 58 ende goets moets 59 wesen, die reynighe sijn herte van doodelijcke wercken. 60

Back to top ↑

Facsimile Images


284

285

286

287

288

289

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A monkey and a tortoise in a landscape

    Back to top ↑

    Comments

    Cats presenteert in zijn amoureuze duiding een grootmoedige jongeman die zijn geliefde verzoekt om wanneer ze hem zal afwijzen, dan toch in ieder geval iemand te verkiezen die, evenals hij, in karakter overeenstemt. Net zomin als de aap en de schildpad het met elkaar kunnen vinden, lukt het in de liefde je te verbinden aan iemand die tegenovergesteld van aard is. Omdat iedereen verlangt naar wat overeenkomst met hem of haar vertoont, is er toch zeker in de liefde behoefte aan gelijkheid.
    De tweede uitleg borduurt op dit onderwerp voort, maar er vindt daarin een perspectiefwisseling plaats: de schildpad, eerder toonbeeld van saaiheid, staat nu voor de kuisheid en Cats betoogt hier dat een jongeman de ingetogen bescheidenheid van een meisje dient te waarderen. Iemand die op zoek is naar een geschikte echtgenote moet niet denken dat brutale en levenslustige meisjes het meest bekwaam zijn voor het huwelijk. Hoe speels en uitgelaten ze ook kunnen zijn tijdens de vrijerij, ze schieten vaak te kort wanneer ze eenmaal getrouwd zijn en blijken zelden opgewassen tegen de taken die ze als moeder in het gezin behoren te vervullen. Cats raadt de jeugd op vaderlijke toon aan toch vooral oog te hebben voor toekomstige omstandigheden en daarmee ook rekening te houden bij de keuze van een geschikte, dat wil zeggen ingetogen, partner.
    Niet voor niets gebruikt hij het beeld van de schildpad. Het dier werd beschouwd als hemels symbool omdat Phidias een voet van het door hem van goud en ivoor gemaakte beeld van Aphrodite (Urania) in de stad Elis liet rusten op een schildpad. Doorgaans denkt men daarbij, als een toespeling op de naam Urania ('hemelse'), aan het hemelse gewelf. Omdat Venus Urania ook de echtelijke liefde representeert, zag men in de schildpad tevens het symbool van de huiselijke ingetogenheid en zwijgzaamheid, een koppeling die onder meer te vinden is in Plutarchus' Moralia. 82
    Deze vergelijking werd opgepikt door de Dordtse arts Johan van Beverwijck in zijn boek Van de uitnemendheydt des vrouwelijcken geslachts. De lof van een vrouw, zegt Van Beverwijck, bestaat in de zorg voor haar huishouden, en omdat ook de schildpad altijd thuis is, wordt de vrouw op de begeleidende illustratie staande op het dier afgebeeld; zij houdt een brandend hart vast

    Afbeelding 48.1
    . Deze gravure gaat op haar beurt weer terug op een embleemprent van Hadrianus Iunius, opgenomen in zijn in 1565 verschenen Emblemata. De vrouw houdt onder het motto 'Uxoriae virtutes' (De deugden van een echtgenote) haar vinger op de lippen -een teken van zwijgzaamheid en bescheidenheid- en een sleutelbos in de hand

    Afbeelding 48.2
    . 83 De zienswijze stemt eveneens overeen met wat Paulus opmerkte in 1 Timotheüs 2:11-12, 'Een vrouw late zich leren in stilheid, in alle onderdanigheid. Doch ik laat de vrouw niet toe, dat zij leert, noch over de man heerst, maar wil, dat zij in stilheid is.' Ook Johannes Calvijn verwees bij zijn behandeling van het juist gedrag van de vrouw naar het beeld van de schildpad. 84
    Cats zou de metafoor nog eens hernemen in zijn Houwelyck van 1625:
    Een schild-pad, huys-vriendin, die noyt en komt getreden,
    Of draegt tot aller stont haar wooning op de leden;
    Om dat een jonge vrou, oock alsse buyten reyst,
    Moet dencken wat het huys van hare pligten eyst. 85
    In één van Aesopus' fabels is de schildpad zo honkvast dat hij het zelfs laat afweten op het grootse huwelijksfeest van Zeus. Toen de oppergod hem vroeg waarom hij niet was komen opdagen, gaf het beest als antwoord: 'Oost west, thuis best'. Dit ontstemde Zeus zozeer dat hij de schildpad strafte door hem voor altijd zijn eigen huis te laten dragen. 86
    Tegenover de bescheidenheid (bij Cats gelijkgesteld aan ingetogenheid) van de schildpad wordt in dit embleem de levenslustige en schaamteloos dansende aap gesteld, een beest waaraan elke verantwoordelijkheid vreemd is. In die zin functioneren beide dieren ook als elkaars pendanten, met het eerbare meisje geplaatst tegenover de lichtzinnige vrouw. 87 Dat Cats nu juist kiest voor de combinatie schildpad en aap, heeft waarschijnlijk te maken met de manier waarop over de beide dieren binnen de leer van de temperamenten werd gesproken. Aan de aap werd namelijk het sanguïnische temperament gekoppeld en die moest beschouwd worden als tegenhanger van de flegmatisch gekarakteriseerde (zee)schildpad. Alle hierboven ter sprake gebrachte iconologische verwerkingen van de schildpad komen reeds bij Ripa voor: hij beschrijft het dier als beeld voor de flegmaticus, voor het thuisblijven en voor de kuisheid. 88
    Bovendien werden beide laatste toepassingen al eerder aangehaald in het onderschrift dat Joachim Camerarius bij een prent van een schildpad dichtte

    Afbeelding 15.2
    . Ook Camerarius bestempelde in Symbolorum emblematum ex animalibus quadrupedibus het huis als beste toevluchtsoord waarin de (huis)vrouw ingetogen en eerbaar kan leven. 89
    In zijn uitleg bij het vijftiende embleem beklemtoonde Cats, net zoals hij dat hier in zijn godsdienstige uitleg doet, hoe drukkend een slecht geweten kan zijn en hoe moeilijk het is een zondig gemoed te verbergen. Het is de goddeloze volstrekt onmogelijk zijn omstandigheden objectief te bezien en hij leeft dan ook in permanente angst. De citaten uit het bijbelboek Job illustreren de radeloosheid van de zondaar. Alleen een zuivere geest kan de mens vrijwaren van zijn angsten.
    Een ontmoeting tussen de beide dieren is eerder tot onderwerp gekozen in de beeldende en literaire kunst. Het rijden op een schildpad komt in de antieke kunst nogal eens voor: behalve Venus en Silenen zijn er voorbeelden van een aapachtige figuur, die te vergelijken is met de hoofdfiguur in een oriëntaalse fabel. Het verhaal maakt onderdeel uit van de Panchatantra. De raam- en hoofdvertelling van het vierde boek vertelt de geschiedenis van een zeemonster: in sommige versies is het een krokodil en in de Arabische verwerking een schildpad. 90
    De vrouw van de schildpad is kwaad op de aap Rastamutha (Roodhoofd), omdat ze meent dat haar man op deze aap -van wie hij heerlijke vruchten heeft ontvangen- verliefd is geworden. Zij wil het hart van de aap hebben, en haar man krijgt de opdracht hem daarvoor te doden. De aap, die niet kan zwemmen, wordt daarom uitgenodigd plaats te nemen op de rug van de schilpad. Wanneer ze een eindje van de wal gekomen zijn, krijgt de aap echter argwaan en met een list (hij zegt aan wal namelijk nóg een hart te hebben) brengt hij zich alsnog in veiligheid. De aanvankelijke vriendschap verkeert daarop in vijandschap en de aap slaat aan het vertellen. Het zijn verschillende verhalen over domheid, onjuist ingeschatte vriendschap en de luimen van een vrouw.
    De schildpad wordt door het noodlot achtervolgd: zijn vrouw sterft, zijn verblijfplaats wordt door anderen ingenomen en er rest hem niets meer dan zijn zonde op te biechten. Het verschil tussen beide dieren loopt als een rode draad door de fabel, en de schildpad -in dit verhaal dus negatief gezien en betiteld als booswicht- druipt ten slotte af. De vertelling werd ook opgenomen in Zacharias Heyns' uitgave van de Voorbeelsels der oude wyse uit 1623, met op een houtsnede het voor de aap zo hachelijke moment als hij zich over het water laat meevoeren op het schild

    Afbeelding 48.3
    . 91

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Ongelijksoortigen moeten niet samengaan. Vgl. WNT XX, 2226, 10; evenals ADW 1712, I, 564.
    2
    sim : aap
    3
    teghenheydt van aert : tegengesteldheid van (hun) aard
    4
    paren met : koppelen, uithuwelijken aan
    5
    Fop : Een eigennaam die Cats vaker noemt in de Sinne- en minnebeelden, doorgaans om aan te geven dat het een sukkel van een jongen is.
    6
    tammen gast : saaie, slappe vent
    7
    Mach : kan
    8
    immers : althans
    9
    die ... verschilt : die (dan toch ten minste) minder van u verschilt dan ik
    10
    en ... paer : is niet geschikt om een paar te vormen
    11
    den ... scheren : zich als een gek aan te stellen, dwaas te doen. Zie Stoett, 627.
    12
    Soect : Probeert
    13
    uyt een tegen-aert : als gevolg van een tegenovergestelde geaardheid
    14
    af te weren : op afstand te houden
    15
    sedich : ingetogen
    16
    ghespuys : gedierte
    17
    te mallen : gekheid te maken, te vrijen
    18
    Vgl. het motto 'Houd by uw gelijck, so werdy minst bedrogen', in: D.P. Pers, Bellerophon of lust tot wysheyd. Amsterdam 1614, H1v, nr. XXVIII; ook hier staan op de pictura twee dieren tegenover elkaar.
    19
    soetst : het heerlijkst, prettigst
    20
    haer ... stellende : die van plan is te gaan trouwen
    21
    na dat nu : zoals nu eenmaal
    22
    vereyscht [...] in : eist ... van, verlangt ... van
    23
    dochters : meisjes
    24
    ten dien eynde : voor dat doel, nl. het houwelijck (r. 1)
    25
    bewandelen : leren kennen, achterna lopen. Meestal gezegd van jongemannen die ervaring willen opdoen bij vrouwen; vgl. WNT II, II, 2378, 5.
    26
    schier niet min [...] als het ghene : Op te vatten als: alles behalve wat, nauwelijks iets van wat.
    27
    huyshoudinghe : gezin
    28
    quelen : zingen
    29
    toyen en plooyen : optooien en opschikken
    30
    het vorder : het verdere (nl. hun taak als huisvrouw)
    31
    Ulen ... uylen : Wat onderling overeenkomt, voelt zich tot elkaar aangetrokken; soort zoekt soort ( WNT XVII, III, 48. Vgl. verder 57, 3, b en 59, c voor de betekenis van uil als: iemand die zich onverstandig gedraagt).
    32
    licht : lichtzinnig
    33
    andere ... vallen : Zie voor de last van het huwelijk, verbeeld door een juk: Ripa [Ripa, Iconologia], 208b.
    34
    raeckt ... zyde : worden gewoonlijk de clavecimbel en al die dingen aan de kant gezet; hier: is het uit met het vrolijke, onbekommerde, leven. Deze uitdrukking staat niet in het WNT.
    35
    o soete jeucht : De jeugd wordt hier duidelijk ook als lezersgroep van deze tweede afdeling beschouwd. Vgl. ook het Latijn Mi adolescens (Beste jongen), r. 11.
    36
    naerder bedencken : nadere overweging
    37
    voorsichtich : vooruitziend, of: voorzichtig
    38
    haest : binnenkort
    39
    ghelijck ... komen : Vgl. noot 12.
    40
    strax verkout : snel bekoeld
    41
    [Moet zijn:] Spreuken 28:1, 'De goddelozen vluchten, waar geen vervolger is.' Vgl. ook C.6, r. 9-10.
    42
    jaegt : loopt achter hem aan, verjaagt
    43
    Gebaseerd op Plinius, Naturalis historia, IX, XII (37): 'Dentes non sunt testudini' (De schildpad heeft geen tanden). Hier om aan te geven dat de schildpad er niet schrikaanjagend uitziet.
    44
    boose rancken broet : slechte streken bedenkt
    45
    Hy ... vlucht : Een parallellie met een climax.
    46
    gedreven : opgejaagd
    47
    drilter : trilt er
    48
    oudtvader : Nl. Chrysostomus, zie noot 19.
    49
    gewisselijck : stellig
    50
    versmachte : benauwde, 'bijna gestikte'
    51
    Hy ... Godt : Hij is van schrik vervuld voor God. In de bijbel worden de godvruchtigen er meer dan eens op gewezen zich niet te 'ontzetten'.
    52
    wijse-man : Salomo in Spreuken 28:1, 'De goddelozen vluchten, waar geen vervolger is; maar elke rechtvaardige is moedig, als een jonge leeuw.' Vgl. ook het motto boven C.1.
    53
    vrymoedich : moedig, zonder angst
    54
    ghewisse : geweten
    55
    des selfs grootachtsaemheyt : diens heerlijkheid
    56
    gantsch en gaer : geheel en al
    57
    Al ... gevaer : Bewerking van het Horatius-citaat, zie noot 21.
    58
    onvertsaeght : onbevreesd
    59
    goets moets : zonder vrees, met goed vertrouwen bezield. Vgl. Mattheus 14:27 en Handelingen 27:22, 25, 36.
    60
    doodelijcke wercken : doodzonden, of: ondeugden die dodelijk zijn voor het gemoed van de mens (vgl. WNT III, II en III, 2868). Ook ter sprake gebracht in XII.C.6.
    61
    Mogelijk ontleend aan Arnisaeus' De iure connubiorum, VI, V, 23. Ed. Frankfurt 1613, 290 o.v.n. Ausonius. In Ausonius' werk is de regel niet teruggevonden.
    62
    Vgl. voor het tweede deel van de versregel de inzet van Lucretius, De rerum natura, I, I: 'Aeneadum genetrix, hominum divomque voluptas' (Stammoeder van Aneas' geslacht, wellust van goden en mensen).
    63
    Vgl. Catullus, Carmina, LXXXVI, 4: 'Nulla in tam magnost corpore mica salis' (In het gehele, omvangrijke, lichaam zit geen greintje zout). Vgl. voor de zouteloze pompoen ook VII.B.6.
    64
    Toespeling op Vergilius, Aeneis, VIII, 481-488, i.h.b. 485-488 waar wordt gesproken over de schandelijke moorden en gruwelijke daden van de tiran Mezentius:
    Mortua quin etiam iungebat corpora vivis,
    componens manibusque manus atque oribus ora,
    tormenti genus, et sanie taboque fluentis
    complexu in misero longa sic morte necabat.
    Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 153: 'Zelfs lijken bond hij samen met levende mensen, hand op hand, mond op mond -een nieuw soort foltering-, zo doodde hij hen, druipend van etter en vuil, door langzame dood in trieste omarming.' Met dank aan J.W. Steenbeek te Amersfoort.
    65
    Dat de natuur zelden haar neiging kan beteugelen (of zelfs verloochenen) brengt ook De Roovere onder woorden in de prince-strofe van 'Sotte amoureusheyt':
    Ghelijcke treckt tot ghelijcken
    Natuere can selden haer helden mincken
    Ick en liete u nemmermeer vol gheblijcken
    Hoe vriendelijck dat haer ooghskens quincken.
    In: De gedichten van Anthonis de Roovere. Naar alle tot dusver bekende handschriften en oude drukken. Ed. J.J. Mak. Zwolle 1955, 399, r. 40-43.
    66
    Saxonis Gesta Danorum. Ed. J. Olrik en H. Raeder. København 1931, 33-34 en 37: '[Ulvild, Hading's daughter, was married beneath her to a commoner, Guthorm. Whether she was motivated by the degradation of the match or aspired to high renown, she acted without any filial regard and incited her husband to murder her father, declaring that she preferred to be looked upon as a queen, not a mere princess. I have decided to set out the form of her inducement in her own words, as near as I can; it went something like this:] "I am wretched because my dignity is obscured by an ill-fitting bond, distressed that my lineage is yoked to base peasantry. Unblest is the child of royalty whom the law of wedlock levels with the mob; pitiful the king's daughter whose father has idly transferred her elegance to low and contemptible embraces; ill-starred the mother's offspring whose happiness is diminished by her wedded partner, whose purity is handled by yokel filth, whose nobility is demeaned to ignoble vulgarity, whose value dwindles in the married state."'
    Vgl. ook The history of the Danes. Ed. H. Ellis Davidson. Twee dln. Cambridge 1979-1980, 34. Saxo Grammaticus begon een in het Latijn geschreven kroniek, waarin hij o.m. mondelinge getuigenissen, verhalen, sagen en oude gedichten optekende. Zijn Gesta Danorum bestaat uit zestien delen: de eerste negen geven de geschiedenis van zestig legendarische koningen. Het werk werd in 1514 door Christiern Pedersen uitgegeven en kende vele vertalingen.
    67
    Vgl. Proverbia I, 194 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 269: 'Chacun quiert son semblable (Prov. communs, XVe siècle)'. Ook aangehaald in Cats' Spiegel 1632, I, 77, nr. XXV (= ADW 1712, I, 514).
    68
    Een zeventiende-eeuwse verwijzing naar 'fille de rues' met de betekenis: straatmeid of prostituée, heb ik niet gevonden.
    69
    Cats heeft gnarumque, Horatius 'navumque' (en ijverig).
    70
    Mogelijk een verwijzing. Vgl. het motto boven B.3.
    71
    Het kan zijn dat Cats deze vergelijking ergens in de omvangrijke reisliteratuur heeft aangetroffen. Bekend is dat Nederlanders zich bij een bezoek aan Parijs conformeerden aan de heersende Franse mode; men ontbood een kleermaker zodat de garderobe kon worden aangepast. Zie: A. Frank-van Westrienen, De groote tour. Tekening van de educatiereis der Nederlanders in de zeventiende eeuw. Amsterdam 1983, 217.
    Vgl. verder een embleem in het werk van Taurellus ( Emblemata 1967, 1402-1403) en de gedachte in Plutarchus, Moralia ('De Alexandri magni fortuna aut virtute'), 330 B, geparafraseerd opgenomen door Erasmus in zijn Parabolae 'Sic qui velit feram nationem cicurare domareque, moribus ac vestitu semet illi ad tempus accommodet, necessum est' (Zo moet ook hij die een inval wil doen in een onontwikkeld land en het wil onderwerpen, zich tijdelijk aanpassen aan hun gebruiken en kleding). Ed. Margolin 1975, 106, r. 136-137; ed. Mynors 1978, 140, r. 12-13.
    72
    Ofwel: Wie bij het minste of geringste bang is, verraadt een slecht geweten. Zie ook C.5.
    73
    Meurier Meurier, Trésoir, 149; Littré Littré, Dictionnaire -1883, III, 1026.
    74
    Vgl. Meurier Meurier, Dictionaire : 'belistre: schudde, bedelaer, rabaut'. Cats lijkt Cats hier de goddeloze (zondaar) te bedoelen; vgl. het motto boven C.1 en boven het onderhavige gedicht.
    75
    'Het geluid der verschrikkingen is in zijn oren; in de vrede zelf komt de verwoester over hem, [Hij gelooft niet uit de duisternis weer te keren maar] dat hij beloerd wordt ten zwaarde'; de Vulgaat heeft dan ook 'illius' in plaats van impii.
    76
    In de Vulgaat staat, met dezelfde betekenis: 'Undique terrebunt eum formidines, et involvent pedes eius.' Cats heeft zich hier waarschijnlijk gebaseerd op de formulering in Tremellius 1607, waar als enige variant 'eum' voor impium voorkomt. Opvallend is dat hier twee keer achter elkaar uit twee verschillende bijbelversies van Job wordt geciteerd.
    77
    De Willibrord-vertaling is hier explicieter: 'Een mens die met bloedschuld beladen is zal vluchten tot in zijn graf: houd hem niet tegen!' In de Bible 1610 besluit de zin als volgt: 'en la fosse sans qu'un aucun l'en retienne'.
    78
    Aangehaald door Langius (253 A): 'Conscientia peccati formidinis mater', met verwijzing ' In Ps '; de oorspronkelijke plaats is niet teruggevonden.
    79
    Het citaat is mogelijk ook ontleend aan Chrysostomus. Vgl. verder Leviticus 5:5, 'Het zal dan geschieden, als hij aan een van die schuldig is, dat hij belijden zal waarin hij gezondigd heeft', en het apocriefe boek Wijsheid 14:31 'Maar de wraak dergenen die zondigen, komt altijd over de overtreding der onrechtvaardigen.'
    80
    Horatius, Ode, III, III, 7-8. Vert. Van de Laar Horatius, Oden en Epoden, 86.
    81
    De kerk zou die van Vrouwenpolder kunnen zijn, maar die lag in werkelijkheid verder landinwaarts.
    82
    Zie voor het beeld van Phidias: Pausanias, Beschrijving van Griekenland ('Elis'), VI, XXV, 1; voor de toegeschreven symboliek Plutarchus, Moralia ('Coniugalia praecepta'), 142 D; vgl. tevens: Moralia ('De Iside et Osiride'), 381 E. Het dier werd ook als uitermate vruchtbaar beschouwd, reden waarom Griekse vrouwen oorbellen droegen in de vorm van schildpadjes. Zie verder W.S. Heckscher, 'Aphrodite as a nun.' In: Art and literature. Studies in relationship. Ed. E. Verheyen. Baden-Baden 1985, 97-117 (Saecula spiritalia, 17). Deze studie werd voor het eerst gepubliceerd in 1953; J. Schwartz, 'Some emblematic marriage topoi in the French renaissance.' In: Emblematica 1 (1986), 245-266; De Jongh 1974, 174; P.M. Simonds, 'Alciati's two Venuses as letter and spirit of law.' In: Alciato and the emblem tradition 1989, 95-125, i.h.b. 115; Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 250; Emblemata 1967, 1749-1751; Tiemann , 220-221; en Laurens Laurens, L’abeille dans l’ambre, 443-444. Zie voor de koppeling van de slak en schildpad aan de huiselijkheid ook Van Mander, Uitbeeldinge der figueren 1616, 118r; Portretten van echt en trouw 1986, 145-146; 162, noot 10, en afb. 30b. Een overzicht van de schildpadsymboliek geeft Valeriano Bolzani 1602, XXVIII, 282-284.
    83
    Van Beverwijck: ed. Dordrecht 1643, II, 206; Iunius: ed. Antwerpen 1565, 56, nr. L (later hergebruikt door Geoffrey Whitney, A choise of emblemes. Leiden 1586, 93; zie ook Emblemata 1967, 1543). Dezelfde gedachte over de huishoudelijke taken van de vrouw is te vinden bij Xenophon en Aristoteles; naar hen verwijst Van Beverwijck ter ondersteuning van zijn visie. De schildpadmetafoor ook bij Taffin, Pers, en Wittewrongel. Het motief -naast de slak kon ook de spin de schildpad vervangen-, evenals de voorbeelden, werden al eerder ter sprake gebracht door Franits Franits, Vertues, 100-102, 169, noot 37-38, en afb. 40-41; en Franits 1993, 68-70, afb. 51-52; zie ook Groenendijk Groenendijk, Nadere Reformatie en gezin, 114 en 126, noot 24.
    84
    Uitlegging van de pastorale brieven (1581). Iets verderop, in zijn uitleg van 1 Timotheus 5:13, stelde Calvijn: 'Er is niets dat vrouwen méér betaamt, dan de bewaking van het huis. Vandaar was bij de ouden de schildpad het beeld van een eerbare en deugdzame huismoeder.' Vert. Schroten 1966, 58-59 en 115. Het is denkbaar dat Cats, die in embleem XXXVII.C.5 naar precies deze bijbelplaats verwijst, via Calvijns commentaar op het spoor van de schildpad is gezet.
    85
    ADW 1712, I, 366.
    86
    Alle fabels [1979], 56, nr. 125. Vgl. ook de commentaar bij embleem XV.
    87
    Eenvoud(igheid) verbindt hij met wars van weelde of vertoon, en schaamte met eerbaarheid en kuisheid. Zie: Portretten van echt en trouw 1986, 84, noot 7.
    88
    Het is duidelijk dat het tegengestelde karakter het dier afschrikt. De schildpad leeft in onmin met de kraanvogel, de torenvalk en de adelaar, en hij wordt gevreesd door de steenpatrijs (zie: PRE II A, 429-432). Vgl. Janson Janson, Apes, 239-259; voor de schildpad, 253; en verder Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 249 die het heeft over een 'Vertreterin des feuchten Elements' en die stelt 'Am gewöhnlichsten aber ist die Hervorhebung ihres Phlegmas' (258). Volgens Plinius, Naturalis historia, XI, LXXII (118) en LXXXIX (220) heeft de schildpad erg weinig bloed. Janson verwees voor de aap wel naar , maar vermeldde noch dit embleem noch . Zie voor Ripa, ed. 1644, 76 en 264b-265.
    89
    Ed. Nürnberg 1595, XCI:
    Domus optima.
    Est sua cuique domus tutissimus usque receptus,
    Hanc ceu testudo foemina casta colat.
    In vertaling:
    Het beste huis.
    Ieder heeft zijn eigen huis, een altijd zeer veilige toevlucht.
    Een kuise vrouw moet hierin als een schildpad blijven zitten.
    Zie ook . Vgl. verder ook Langlois Langlois, Discours, 70r-v; Koning, Lexicon hieroglyphicon 1722-1727, V, 172-174; en Nolde Nolde, Whitney’ A choice of emblems, 242-243, met verwijzingen naar enkele adagia van Erasmus.
    90
    Zie: The panchatantra. Vert. A.W. Ryder. Chicago etc. 1925, 381-423; en Pantschatantra: fünf Bücher indischer Fabeln, Märchen und Erzählungen. Vert. T. Bensey. Leipzig 1859, I, 420-473; II, 285-320, en II, 507, ann. 1240. Vgl. ook Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 255; evenals de verwijzing in Thompson Thompson, Motif-index -1958, I, 412, nr. B264.5: 'Fight between ape and tortoise. Africa (Togo)'. Hij zegt zich te baseren op C. Einstein, Afrikanische Legenden. Berlin 1925, 15.
    91
    Voorbeelsels der oude wyse. Amsterdam 1623, fol. 80r.