← Content: PreviousContent: Next →

Quod non noris, non ames. [5]


beeld005

Back to top ↑
26 ↓
PROVERB. 5. 20.
Quare secederis, fili mi, ab extranea.

HESIOD.
Τ?ν δ? μαλιστα γαμε?ν ? τις σ?ϑεν ?γγ?ϑι να?ει,
Π?ντα μαλ' ?μφ?ς ?δ?.
Hanc autem maxime duc in uxorem, quae prope te habitat:
Omnia valde circumspiciens.

PETRA. DE REMED. UTRIUS. FORT. LIB. 1.
Multos amantes credulitas sua circumvenit, libenter enim credunt quod optant.

27 ↓
Kent, eer ghy mint. 1
Pan sach het eerste vyer juyst doen het was gheschapen, 3 4
Hij sprack, wat moyer dingh! en, sonder lang te gapen 5 6
Greep hy het inden arm; ey siet! daer is de quant, 7
Aen hayr en baert versenght, en in het vleys ghebrant. 8
Komt u wat selsaems voor, al schijnent moye saecken, 9
En gheeft u niet terstont om die te willen raecken; 10
Te vatten metter handt yet datmen niet en kent,
Heeft menigh man bedot, en menigh wijf gheschent. 11 12

Quod non noris, non ames.
Vix dederat terris ignem, sua furta, Prometheus,
Pan furit, & flammis oscula ferre parat:
Quantus, ait, nitor hic! (nondum cognoverat ignem)
Et ruit, & laesas vix trahit inde manus.
Stulte puer, blando qui lumine captus ocelli
Nil, nisi quanta dabis basia, corde moves,
Dum quid ames videas, properatos differ amores:
Heu! scelerata Venus, cum celerata venit.

Qui en haste se marie, a loisir se repent.
Ce, que tu ne cognois, aymer jamais t'avance:
Il a pris mal a Pan d'aymer sans cognoissance.
Qui ose son bouillon humer hastivement,
Sans doubte, il bruslera sa bouche bien souvent.

Be not too rash, nor yet to eager bent
For hastie wedded folkes, by leasure doe repent.
When Pan first saw the faire which hee before did never knowe,
Och what a goodly thinge (quoth hee) is that, and straight did goe
And did embrace the flame, as if his deare frend it had bin,
And so did scorch and burne his handes, his armes, his mouth and chin.
So where you shall perceave loves toyes extended like a flame,
Imbrace it not in haste, least with your flesh you feele the same;
But first advised be, before unto such love you turne;
Who sups his pottadge hastely, may chaunce his mouth to burne.

28 ↓
Neeringhe sonder verstandt, verlies voor de handt.
Als Pan het eerste vyer sach opter aerden spelen, 13 14
Hy was terstont verlieft, en gingh een kusjen stelen.
Hy riep; wat schoonder dingh! maer doen hy naerder quam,
Ghevoeld' hy metter daet de nepen vande vlam. 15
Al ketelt Venus wicht aen uwe domme sinnen, 16 17
En weest noch evenwel niet haestigh om te minnen.
Maer ofje, hout of trout, soo keurt, en kent den gront, 18 19
Want al wie veerdich suypt ghewis die brant den mont. 20

29 ↓
Ab ignotis abstinendum.
Dum ludit tremulis nova flamma per aera gyris,
Et nunquam viso plebs rudis igne stupet;
Pan furit, & flammae miser inflammatus amore
Oscula festinans, non iteranda, dedit.
Pulchra licet tibi res videatur, & utilis, hospes,
Cura sit ignaras abstinuisse manus.
Discat inexpertis sapiens diffidere rebus,
Insidiis novitas semper amica fuit.

Fol ne croit, tant qu'il reçoit.
Pan en voyant un jour, la flame lors nouvelle,
Escrie tout ravy, o chose plus que belle!
Et va baiser le feu, mais bien tost s'en repent.
Tout, ce que ne cognois, ne touche brusquement.
CORN. GALLUS.
Eventus varios res nova semper habet.

HORAT. LIB. 1. EPIST. 16.
Cautus enim metuit foveam lupus, accipiterque
Suspectos laqueos, & opertum milvius hamum.

AB IGNOTIS ABSTINENDUM.
Animacula quaedam, & in his apes, araneae, formicae, conchae, denique saxa & lucernae, tempestatem quidem praesentiunt, signisque non obscuris eandem indicant; humani vero ingenii tanta est tenuitas, ut non modo futura non prospicere, verum ea quae ante pedes sunt videre vix possit. Cui malo obviam euntes prudentiores mortalium, ad omnia, quae inopina nobis obveniunt, non nisi pedetentim ac lento gradu accedendum esse sedulo monent, cum nova omnia insignem vim nocendi habeant, si illotis (quod dicitur) manibus attingantur. Utique cum bruta insolitum quiddam ac praeter ipsorum morem aggrediuntur, mergi videlicet stagna aut maria fugiunt, formicae ova proferunt, lumbrici e terra fugiunt, futurae tempestatis iudicium est. Sic ubi homines novum aliquid ac praeter solitum moliuntur, plerumque aliquid monstri alere comperies. Tibi si laqueos istos animus est vitandi, attentus suspensusque ambula, &, si Senecam audis, nihil, nisi quod in oculos incurrit, manifestumque erit, crede. Prudentis enim est, ait Tacitus, tuta ac praesentia, quam nova ac periculosa malle.

Veelderley gedierten, selfs vande geringste, als byen, mieren, spinnen, mossels en diergelijcke, werden het toekomende onweder 21 niet alleenlijck ghewaer, maer wijsen oock het selve 22 met eenighe voorteyckens aen. Het menschelijc vernuft daerentegen is so schrael, 23 dat het meerendeel niet alleenlijck geen toekomende dingen en weet t'ontdecken, maer selfs geen saken die voor oogen sijn recht 24 t'onderscheyden. Om waer in te voorsien, 25 is geraden geenderhande nieu voorvallende saken aen te slaen, 26 anders als met loode voeten, 27 en geoeffende sinnen, dewijle 28 men sick aen nieuwicheden niet dan 29 al te lichtelick en vergrijpt: 30 also onder de selve 31 veel-tijts een boefjen 32 plach 33 te schuylen. Wanneer het ghedierte buyten ghewoonte yet aenrecht, 34 den duyckelaer 35 namentlijc uyt het water loopt, de mieren haer eyers hier en daer slepen, de pieren uyt der aerden vluchten, so volchter gemeenlic quaet weder. Oordeelt mede soo van het doen der menschen, en dien volgende, 36 na den raet van Seneca, 37 kruypt in geen gat, of sieter deur. 38

30 ↓
1. CORINT. 7. 5.
Dat u de Satan niet en versoecke, om uwe onmaticheyts wille. 40
Wat gaet den bockx-voet aen het vyer te willen raecken, 41 42
En van de felle vlam een spel te willen maecken?
Daer is in alle dingh, daer is een vaste maet,
En tis een wisse feyl al wat daer over gaet. 43 44 45
Oock reyne liefde selfs komt leelick uyt te vallen,
Als yemant die misbruyckt in ongheregelt mallen. 46 47
Want als een echte man is geyl in sijn bedrijf, 48 49
Hy valt in hoerery oock met een eyghen wijf. 50

31 ↓
Ne quid nimis.
Pan, satis est, modico caleat si corpus ab igne,
Quid, miser! in flammas & tua damna ruis?
Omnis amor vehemens, malus est; nimis uxor amare,
Et puer, & genetrix, & pater ipse, potest.
Omnis in alterius (procul hinc praetextus amici)
In propria nimius coniuge sordet amor.
Ni modus, & ratio iuvenilibus imperet ausis,
Quisquis es, in propria coniuge moechus eris.

Et choses bonnes ont leur exces.
Aproche toy du feu, mais touche pas la flame;
L'exces d'amour n'est bon, non mesmes en sa femme:
Qui se comporte au lict plus mollement, que fault,
Au milieu d'un amour sacré se faict ribauld.
Hieronym. Contra Iovian. Lib. 1. Cap. 30.
Refert Seneca cognovisse se quendam hominem ornatum, qui exiturus in publicum fascia uxoris pectus colligabat, & ne puncto quidem horae praesentia eius carere poterat, potionemque nullam sibi, nisi alternis tactam labiis, vir & uxor hauriebant. Alia deinceps non minus inepta facientes, in quae improvida vis ardentis affectus erumpebat. Origo quidem amoris honesta erat, sed magnitudo deformis; nihil autem interest quam ex honesta causa quis insaniat.

NE QUID NIMIS.
Res natura sua optimas solo abusu malas fieri, non solum ratio, sed & usus docet. In re coniugali (ut alia sileam) vereor ne, iuventutis lubrico prolapsu, plurimum peccemus, & in ipso matrimonii opere a matrimonii scopo quam longissime aberremus; Idque specie (ut ait ille) virtutis, & umbra. Porro cum Deum, id est spiritum purissimum, auctorem matrimonii laudemus, vel eo admonemur, non esse id intemperantia ac dissoluta libidine conspurcandum. Hanc petulantiam Ambrosius gravi quidem, sed non indigna censura notavit, cum uxoris adulterum vocavit eum, qui in usu coniugali verecundiae rationem non habet. Sed & aliud esse amasium aliud maritum agere, non ii notarunt, qui uxorem non voluptatis, sed dignitatis nomen esse voluerunt; Romanos & Ethnicos dico, quorum vel Comici veteres ea de re sane iudicant, eorum unus,
... Quae mulier suum virum (ait)
Volet sibi obsequentem esse, atque diutinum,
Modice ac parce eius serviat cupidini
Lepide Erasmus noster, non provocare, matronae est; comiter negare, pudoris; obstinate recusare, perfidiae.

De redene 51 ende ervarentheydt leert ons, dat oock de aldernutste dingen, door het misbruyck alleen, 52 gantsch en al schadelijck werden. 'tIs te beduchten 53 dat wy in de sake des houwelijcx (om andere dinghen te verswijghen) door de hitte des jonckheyts ons dickwils vergrijpen, ende van het eynde 54 des houwelijcx, int werck des houwelijcx selfs, 55 alderverst af dwalen. Wy erkennen God (dat is een gantsch reyn gheestelijck wesen) voor den insetter 56 van dien staet, 57 en daer door alleene dienen wy afghemaent 58 te werden van het selve 59 met onmatighen lust te besoetelen. 60 Ambrosius 61 heeft de ghene die haer hier in verloopen, 62 door een scherpe, nochtans eyghene, 63 maniere van spreken, overspeelders van haer eyghen vrouwen genaemt. De naem van huysvrouwe 64 is voor een naem van weerdicheydt, ende niet van wellust, selfs by de Romeynen, altijts gehouden geweest: haer Poeten hebben dies aengaende 65 goede vermaninghen ghegeven, eene van henlieden 66 seyter aldus:
Vrou, wildy deegh 67 van uwen man,
Ghy dient u soo te stellen 68 an,
Dat u begeeren, en zijn lust,
Noyt t'eenemael 69 en zy gheblust.
De ghehoude 70 en moeten hun dan niet laten voorstaen, 71 dat hen teghens malcanderen alles gheoorloft is, maer een yeder handele de sijne matelijck, 72 ende met een sekere vriendelijcke stemmicheyt, 73 besittende alsoo sijn vat 74 in heylicheyt, na den raedt des Apostels. 75

Back to top ↑

Facsimile Images


26

27

28

29

30

31

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    Pan embraces a fire

    Back to top ↑

    Comments

    De onoverdachte daad van Pan, die de verleiding van het mooie vuur niet kon weerstaan, dient in dit embleem als waarschuwing voor te happig benaderde nieuwigheden. Velen die zich niet hebben weten te beheersen in de liefde, moesten de pijnlijke gevolgen aan den lijve ondervinden. 99
    Niet alleen te overhaastig vrijen raadt Cats af, volgens hem kunnen ook trouwlustigen die hun keuze onbezonnen maken, teleurstellingen voorkomen door gebeurtenissen en ontwikkelingen vóór te blijven. Zoals het nietige dier gebruik maakt van zijn instinct, kunnen zij daarvoor hun onderscheidingsvermogen gebruiken.
    Een van de kardinale deugden, namelijk de Matigheid, staat centraal in de laatste toepassing. Beheersing van de wellust als vorm van regulering van de driften leidt tot de waardigheid waarmee getrouwden elkaar behoren te benaderen. Enkele jaren na Cats gaat Johan de Brune in zijn Emblemata uitgebreid in op dit onderwerp. Onder het motto 'Het Houw'licks bed zy onbesmet' en een intrigerende embleemprent

    Afbeelding 5.1
    dicht De Brune:
    Het houw'licks bed en is geen goot' van vuyle lusten,
    Maer daer, die 't wel gebruyckt, elck een in maeghdom blijft.
    Als ghy dan, beyd' bedeckt met eerbaer root, gaet rusten,
    Zie dat ghy dan te zaem geen over-spel bedrijft. 100
    Cats bespreekt de gemeenschappelijke, wederzijdse, plichten binnen het huwelijk hier in het religieuze gedeelte en niet in de tweede, sociale afdeling. Hij vond het blijkbaar op zijn plaats om er in dit verband op te wijzen dat God de insteller van het huwelijk is, een opvatting die algemeen verbreid was. Een zeventiende-eeuwse huwelijkspenning omschrijft haar als volgt: 'Het huwelyck is goddelyck van aert, wanneer men tsaam uyt reine liefde paart'. 101 De bijbelse gedachte dat het huwelijk een afspiegeling was van de allesomvattende liefde van Christus voor Zijn kerk treft men herhaaldelijk aan.
    De uitspraken van de kerkvader Ambrosius en de apostel Paulus onderbouwen Cats' betoog in de laatste afdeling, zoals op analoge wijze Hieronymus Seneca aanhaalde ter illustratie van de wanstaltige manier waarop de op zichzelf eervolle liefde tot uiting kan komen. Ambrosius, als autoriteit ook instemmend aangehaald door Calvijn, lijkt aan basis van de derde uitleg te hebben gelegen.
    Het hier uitgebeelde verhaal van de satyr is bekend via een fragment van de verloren gegane trilogie van Aeschylus (De vuurdragende, de geboeide en de bevrijde Prometheus). In het eerste deel, De vuurdragende, zegt Prometheus:
    [Griekse tekst nog in te voegen]
    De bekendheid van deze passage zal vervolgens zijn vergroot via Plutarchus' Moralia en de Latijnse vertaling hiervan in Erasmus' Parabolae. Plutarchus citeert namelijk in bijna precies dezelfde bewoordingen:
    Toen de satyr voor het eerst het vuur zag wilde hij het omarmen en kussen, maar Prometheus zei: Jij, geit, zult je verdwenen baard betreuren, want het vuur brandt hem die het aanraakt, toch verschaft het licht en warmte, en het is een hulp voor hen die hebben geleerd het te gebruiken. 102
    Cats heeft het specifiek over Pan, maar in de overlevering van deze god komt bij mijn weten dit moment nergens voor. 103 Wel zijn er twee emblemen bekend waarop, analoog aan het verhaal in de Moralia, een satyr een opvlammend vuur omarmt en twee waarop een boer hem van zijn daad probeert te weerhouden. De laatste twee zijn te vinden Barthélemy Aneau, Picta poesis

    Afbeelding 5.2
    en in Juan de Horozco y Covarrubias, Emblemas morales

    Afbeelding 5.3
    . 104 Aneau verhaalt onder het opschrift 'Het is slecht een vrouw aan te raken' (vrij vertaald): 'Een boer nodigde een faun, die leed onder de kou van de Noordenwind, in zijn huis om zich aan de haard te warmen. De satyr, opgegroeid in de bergen, vond het vuur dat hij nog nooit gezien had mooi en het leek hem lieflijk. Hij was vertrouwd met de zon en dacht dat het vuur hetzelfde was als de zon. En kende de wereld iets lieflijkers dan de zon? Daarom geloofde de halfwilde satyr dat de zon hier in de haard gevallen was. Hij wilde meteen de vlammen omarmen en kussen. De boer echter verhinderde het hem door hem tegen te houden: "Hou er mee op bok. Als je het niet nalaat, zal je baard verbranden. Je moet weten dat het mooie dat je hier ziet, schadelijk is. Het is weliswaar aangenaam het van een afstandje te bekijken, maar als je te dicht bij komt, verwondt het je. Pas op voor aanraking, en wees tevreden met de aanblik."
    Dit verhaal vermaant minnelustige jongelui zich verre te houden van de vlammen van de schone Venus. Want het is even aangenaam de mooie vorm te zien waaronder zich het vrouwelijk gif verbergt, als het schadelijk is ze aan te raken.' 105 De amoureuze uitleg die Aneau hier in 1552 aan de fabel toevoegde, komt dicht in de buurt van de eerste uitleg die Cats geeft.
    De voorstelling van de boksvoet, die -alleen in de natuur- een vuur omvat, gaat terug op een embleem in Sebastián de Covarrubias Orozco Emblemas morales. En hij kan het weer gekend hebben van zijn voorganger Pierre Coustau. De houding van Pan, in de Spaanse bundel van voren gezien, lijkt veel op die bij Cats, maar De Covarrubias Orozco heeft nadrukkelijk een salamander in het vuur aan de pictura toegevoegd

    Afbeelding 5.4
    . Het motto luidt dan ook 'Donde tu vives yo muero' (Waar jij leeft, sterf ik). 106
    De prent van het embleem 'Sur le Satyre' in Coustau's Pegma vertoont de meeste overeenkomst met Cats' uitwerking van het motief

    Afbeelding 5.5
    . De algemene strekking luidt dat je je niet moet inlaten met zaken waar je geen verstand van hebt. 107 Aangezien ook de pictura en het onderschrift van in de Sinne- en minnebeelden direct teruggaan op Coustau, beschouw ik in dit geval het embleem in de Franse bundel eveneens als de meest aannemelijke (picturale) bron voor Cats.
    Maar er bestaan meer literaire parallellen. Battista Guarini verwerkte de onbezonnen actie van de satyr in zijn Il pastor fido (1589). In de vijfde scène van het eerste bedrijf komt een lange monoloog voor, uitgesproken door Satiro, een vroegere minnaar van Corisca. Hij noemt de liefde manvijandig, verwoestend als vuur, wreed en verscheurend. Het uiterlijk van de vrouw lokt de minnaars, maar hun liefde blijft onbeantwoord. Geen wonder dat men daarom de liefde met vuur vergelijkt:
    Che se'l foco si mira, ò come e vago,
    Ma se si tocca, ò come e crudo; il mondo
    Non ha di lui più spaventevol mostro.
    In de vertaling van David de Potter uit 1650:
    Want als men 't vuur aensiet, men magh met reden spreecken,
    Wat schoonder dingh is dat? maer raeckt het met de handt,
    Ghy voelt van stonden aen een fellen heeten brandt. 108
    Wanneer men de uitwerking van het thema vóór Cats overziet, kan men zich afvragen of er bij de ontlening sprake is geweest van één bron. Misschien valt er aan de hand van dit voorbeeld eerder te denken aan een samenvoegen van verschillende ingrediënten tot een embleem, want die waren ruimschoots voorhanden: Plutarchus (de mythologische oorsprong), Aneau (de amoureuze interpretatie), Coustau (de prent) en Guarini ('Ò come e vago' voor 'Wat moyer dingh!'). In ieder geval blijkt uit andere plaatsen dat Cats bekend is geweest met het werk van deze auteurs.
    In het Duitse toneel, ten slotte, heeft het motief doorgewerkt in de treurspelen Agrippina (1665) en Sophonisbe (1680) van Daniel Casper von Lohenstein. In het eerste is het verwerkt als exempel om de geringe betrouwbaarheid en geloofwaardigheid van een ooggetuige aan te geven; in het tweede functioneert het als uitbeelding van de begeerte. 109

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Vgl. het spreekwoord 'U verzint eer gij begint' en de eveneens amoureuze toepassing door J.B. Houwaert in Pegasides pleyn ende den lust-hof der maeghden. Antwerpen 1582, I, 591 ( WNT XX, II, 2415, 8 b en c). Ook in combinatie met het spreekwoord 'Dat hij gerokkend heeft, dat moet hij zelf spinnen'. 1
    2
    Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 433-436, nr. CCXXX. Hij citeert o.m. uit Lot van wiisheyd. Antwerpen 1606, 107:
    Dat ghy ghebrockt hebt, dat moet ghy op-eten;
    Dat ghy gherockt hebt, dat moet ghy af-spinnen [...]
    Eer ghy beghint, wilt wel ver-sinnen.
    Zie voor 'Noveris quam amare velis', het equivalent van 'Kent en versint ...': Spiegel 1632, I (aparte nummering, einde eerste deel), 38. In: ADW 1712, I, 561. Vgl. verder de sepia 'Verzint eer ge begint' van David Joseph Bles (1821-1899), genoemd in Tentoonstelling van schilderijen en tekeningen door David Bles in de kunstzalen der Maatschappij Arti et amicitiae, juli 1885, 5, nr. 9, destijds in het bezit van Jhr. Mr. De Beaufort te Driebergen.
    3
    vyer : vuur
    4
    doen : toen
    5
    wat moyer dingh! : wat prachtig! Vgl. B.1, r. 3.
    6
    te gapen : (er) met open mond (uit bewondering) naar te kijken
    7
    quant : rare snuiter, hier: stommeling
    8
    versenght : verschroeid
    9
    wat selsaems : iets wonderlijks, bijzonders
    10
    gheeft : ga er toe over (in deze betekenis meestal wederkerig gebruikt, vgl. WNT IV, 1942)
    11
    bedot : bedrogen, teleurgesteld
    12
    gheschent : schade berokkend, onteerd; of ook: bedrogen ( WNT XIV, 422, 3)
    13
    Als : Toen
    14
    spelen : flakkeren
    15
    nepen : pijnlijke krachten
    16
    ketelt [...] aen ... sinnen : prikkelt uw jeugdige, onervaren zinnelijkheid
    17
    Venus wicht : Cupido, het zoontje van Venus. Elders door Cats 'de stooker van de geyle min' genoemd ( ADW 1712, I, 494).
    18
    hout : bemint, ook woordspeling met huwen. Vgl. 'trouwen is houwen' als waarschuwing tegen de onberaden keuze van een echtgenoot ( WNT VI, 1348).
    19
    kent den gront : weet wat je aan iemand hebt, zorg dat je de aard van iemand goed kent
    20
    veerdich suypt : (te) vlug drinkt
    21
    toekomende onweder : naderende slechte weer
    22
    het selve : Nl. onweder (r. 2).
    23
    schrael : beperkt
    24
    recht : ten volle, werkelijk
    25
    Om ... voorsien : Om in die situatie te voorzien
    26
    aen te slaen : aan te gaan
    27
    met loode voeten : langzaam en voorzichtig
    28
    dewijle : omdat
    29
    niet dan : alleen maar
    30
    sick [...] vergrijpt : misgrijpt. Sick is een (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, § 51; en Hermkens en Van de Ketterij [Hermkens, Grammaticale interpretatie], 95, § 2.4.
    31
    de selve :Nl. nieuwicheden, r. 8-9
    32
    een boefjen : iets bedrieglijks
    33
    plach : pleegt
    34
    buyten ... aenrecht : iets ongebruikelijks doet
    35
    duyckelaer : duiker, een zwemvogel
    36
    dien volgende : dienovereenkomstig
    37
    den ... Seneca : Zie noot 14.
    38
    sieter deur : kijk er (eerst) doorheen. Deze formulering lijkt sterk op het motto boven Roemer Visschers muisembleem: 'Steeckt u in gheen gat of sieter deur.' 38
    39
    Zie Sinnepoppen 1614, II, XXXI en afb. 12.4 bij Cats' .
    40
    1 Corinthiërs 7:5, 'Opdat de satan u niet verzoeke, omdat gij u niet kunt onthouden.' De woordvariant onmaticheyt voor 'cranckheyt' komt voor in de bijbeluitgave van Jacob Liesvelt.
    41
    gaet [...] aen : overkomt, bevangt
    42
    den bockx-voet : Pan
    43
    Vgl. Erasmus, Adagia, I, IX, 95: 'Dimidium plus toto' (Suringar 1873, 92-95, nr. LIX o.v.n. deze regels van Cats).
    44
    een wisse feyl : beslist een fout
    45
    over : overheen
    46
    die : Nl. reyne liefde, r. 5.
    47
    ongheregelt : losbandig
    48
    echte man : gehuwde man
    49
    geyl ... bedrijf : wellustig in zijn daden. Deze vergelijking kan zijn ingegeven door de pictura, ook de geilheid van satyrs is immers spreekwoordelijk ( WNT IV, 905). Zie echter ook de annotatie bij C.5 en 6.
    50
    eyghen wijf : echtgenote
    51
    redene : ratio, kennis
    52
    door ... alleen : alleen al door er verkeerd mee om te gaan
    53
    beduchten : vrezen
    54
    eynde : doel, oogmerk
    55
    int ... selfs : in de praktijk van het huwelijk zelf, in de sexualiteit binnen het huwelijk
    56
    insetter : insteller, verordineerder ( WNT VI, 2210, 3)
    57
    dien staet : die (maatschappelijke) omstandigheid, nl. het huwelijk. Vgl. ook het huwelijksformulier.
    58
    afghemaent [...] van : vermaand, afgeraden
    59
    het selve : Nl. het huwelijk.
    60
    besoetelen : besmetten, bevlekken
    61
    Ambrosius : Zie noot 21.
    62
    die ... verloopen : die zich hieraan te buiten gaan, schuldig maken. Vgl. 'zich verlopen met iemand' voor: zich aan sexuele omgang met iemand te buiten gaan ( WNT XX, 988). Zie ook embleem XLI.C.5 en 6, r. 1 ev.
    63
    eyghene : toepasselijke
    64
    huysvrouwe : echtgenote
    65
    dies aengaende : wat dit betreft
    66
    eene van henlieden : Nl. Sextus Turpilius, zie noot 23.
    67
    deegh : plezier, voordeel
    68
    te stellen an : het aan te leggen
    69
    t'eenemael : volstrekt, geheel en al. Gelet op de context en het citaat in C.5 bedoelt Cats dat buitensporigheid in sexualibus vermeden dient te worden.
    70
    ghehoude : gehuwden
    71
    hun ... voorstaen : zich niet verbeelden
    72
    handele ... matelijck : dient ingetogen met zijn wederhelft om te gaan
    73
    stemmicheyt : bedaardheid, zedigheid
    74
    sijn vat : zijn lichaam
    75
    besittende ... Apostels : Verwijzing naar Paulus. Over het leiden van een eerbaar leven, zegt hij: 'Want dit is de wil van God, uw heiligmaking; dat gij u onthoudt van de hoererij; dat een ieder van u wete zijn vat te bezitten in heiligmaking en eer' (1 Thessalonicensen 4:3-4). 75
    76
    Zie voor het vat als metafoor voor het menselijk lichaam en de bewaarplaats van de ziel: WNT XVIII, 862, 864, 866-867, evenals 868 voor de uitdrukking 'geen heilig vat zijn' (voor iemand die niet bijzonder zedelijk is).
    77
    Zie voor een beschrijving hoe Prometheus het vuur stal en het aan de mensheid gaf: Servius over Vergilius' Eclogae, VI, 42 (Graves Graves, Greek myths, I, 193, nr. 57, evenals 144).
    78
    Meurier Meurier, Trésoir, 159; Proverbia, I, 241 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 390. Vgl. 'Qui se marie à la hâte se repent à loisir', Dournon Dournon, Dictionnaire, 163. In Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 39 in combinatie met de Nederlandse gezegdes 'Men moet geen katten in sacken kopen' en 'Die ten danse wil gaen moet sien wie hy metter hant neemt', evenals Cats' toevoeging:
    Al die met haest een vrouwe trout,
    Vint (als 't te laet is) dat hem rout.
    Nogmaals in Spiegel 1632, II, 7 (Resp. ADW 1712, I, 561 en 568).
    79
    In het vervolg van de zin wordt gewaarschuwd 'de schoot van de onbekende niet te omvangen'. Het -licht aangepaste- citaat is afkomstig uit het hoofdstuk over ontucht. De Vulgaat heeft 'seduceris' en aan het eind 'aliena'; in Silenus 1618 stond nog 'sedeceris'. Overigens gebruikt ook Tremellius in zijn vertaling het woord 'extranea'.
    80
    Τ?ν δ? μ?λιστα γαμε?ν, ? τις σ?ϑεν ?γγ?ϑι ναιει,
    π?νταμ?λ' ?μφ?ς ?δ?ν, μ? γε?τοσι χ?ρματαγ?μ?ς.
    Ed. Evelyn-White Hesiodorus, Homeric Hymns, 54-55. In de uitgave Opera ... S.l. 1598, 53 staat, naast het Griekse citaat (in dit werk de versregels 698-699) het volgende in het Latijn (r. 693, 698-699):
    Maturus autem uxorem tuam ad domum ducito
    [...] ducito quae te prope habitat:
    Omnia diligenter circum contemplatus.
    Vgl. verder voor deze passage Hesiod. Works and days. Ed. M.L. West. Oxford 1978, 328-329.
    81
    Vert. W. Kassies. In: Hesiodus, Werken en dagen. Een leerdicht uit omstreeks 700 voor Christus, gevolgd door De Westrijd tussen Homerus en Hesiodus. Een literaire legende uit de tweede eeuw na Christus. Leiden 1989, 81, r. 825-826.
    82
    'Omnis amans caecus & credulus' (Elke minnaar is blind en goedgelovig). In: Opera. Basel 1581, 62. Deze sententie wordt uitgesproken door Ratio. Ook geciteerd door Langius (96 B). Vgl. voor deze verwijzing verder Ypes 1934, 166, noot 1.
    83
    Meurier Meurier, Trésoir, 73 en 80; Proverbia, I, 206. Vgl. 'Fol est qui conseil ne veult croyre', Woodrow Hassell Woodrow Hassell, Middel French Proverbs, 82. Toepasselijk is eveneens het spreekwoord 'De trop pres se chauffe qui se brusle' (Meurier Meurier, Trésoir, 60).
    84
    Zie ed. Catullus, Tibullus, Propertius, his accesserunt Corn. Galli fragmenta. Lyon 1542, 307; vgl. S. Aurelius Propertius. Ed. F.G. Pottier. Paris 1825, 221, r. 53. Deze regel wordt ook geciteerd door Langius (891 B).
    85
    Horatius heeft in de tweede regel als spellingsvariant 'milvus'.
    86
    De dieren die Cats noemt blijken door de eeuwen heen bijna allemaal populaire weersvoorspellers te zijn geweest. Over het geloof in een soort zesde zintuig bij planten en dieren: H. Lorenz, De onfeilbare weerprofeet ... Tiel 1853, IV-V; HDA X, 398 sub 'Wetterorakel' en 'Wettervoraussage'; J. Buisman, Weer of geen weer. Meteorologie voor natuurvrienden. Herziene uitgave. Baarn 1978, 160-167; L. Dufour, Onze volksche weerkunde, spreuken en gezegden over het weder. Brussel 1945; en Albert Hauser, Bauernregeln. Eine schweizerische Sammlung. Dritte erweiterte Auflage. Zürich etc. 1981. Voor het begin van dit prozafragment -evenals voor de passage twee regels verderop- heeft Cats de formulering uit Erasmus' Parabolae overgenomen, die zich weer gedeeltelijk baseerde op Plinius, Naturalis historia, XVIII, LXXXIV en LXXXVIII (357 en 364). De bewerking van Erasmus komt tevens voor in Langius' Polyanthea (557 A), waaraan Cats het citaat uiteindelijk zal hebben ontleend.
    In de antieke bron is alleen sprake van bijen, mieren, wormen en lampen, terwijl Erasmus niet alleen de mossels toevoegt, maar Cats ook de vergelijking met de mens in de pen geeft: '[...] bruta, et in his apes, formicae, conchae, denique lucernae, tempestatem praesentiunt: solus homo sua mala non praesentit neque prospicit' (redeloze dieren, onder hen bijen, mieren en mosselen, zelfs lampen zijn zich bewust van een aankomende storm; alleen de mens heeft geen voorgevoel van zijn ongeluk en voorziet het niet). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 232, r. 151-153; ed. Mynors 1978, 220, r. 4-7.
    Over de lampen meldt Plinius: 'Ab his terreni ignes proxime significant. Pallidi namque murmurantesque tempestatum nuntii sentiuntur, pluviae etiam si in lucernis fungi, si flexuose volitet flamma' (Behalve deze worden er tekens gegeven door vuren op aarde. Wanneer schijnsels flauw zijn of knetteren dan worden ze beschouwd als boodschappers van storm; ook is het een teken van regen wanneer er schimmelvorming optreedt in lampen en als de vlam spiraalvormig is en flikkert). Vgl. in dit verband ook Hauser 1981, 368 (zie hierboven) die een passage geeft uit een gedicht van Aratus (ca. 310-245 v. Chr.), waarschijnlijk uit diens Phaenomena, waarin de volgende regel voorkomt: 'Auch legt sich bald der Sturm, wenn sacht die Lampen brennen'; volgens Lorenz 1853, V was de mens gewaarschuwd als 'de kaarsen spatten.'
    De genoemde 'saxa' komen uit Cats' koker, want noch Plinius, noch Erasmus noemt ze. Wel maken enkele andere bronnen melding van stenen. Dufour 1945, 115-116 zegt in zijn paragraaf over de onbezielde voorwerpen dat sommige stoffen hygroscopisch kunnen zijn, d.w.z. dat ze gevoelig zijn voor de vochtigheid van de lucht. Hauser 1981, 110 hierover: 'Als Hygrometer dienen auch schwitzende Brunnenröhren, nasses Strassenpflaster: 'Wenn d Ste [Steine] schwitzid, geds ruch Wetter', lautet eine appenzellische Regel' [= een kalenderuitspraak]; voorbeelden van vochtige keldervloeren staan op p. 423-425). Mogelijk doelt Cats op dit soort vormen van voorspelling. In B.6 komen de stenen en lampen niet meer terug.
    De bijen worden ook vernoemd door Lorenz, V; Dufour, 109; Buisman, 161; Hauser, 96 en 384. Over de mieren: Dufour, 109; Buisman, 164; HDA I, 362; Hauser, 96-98 en 385-386. De wormen: Lorenz, V; Buisman, 162; Hauser, 410-411. Over de spinnen, die de draden van hun webben breken of juist uitrekken bij komend slecht weer: Sloet Sloet, Dieren in het Germaansche volksgeloof, 447; Dufour, 109; HDA VIII, 279; Hauser, 98 en 386-388. En over de eenden: Lorenz, V; Dufour, 102; Buisman, 162. De laatste voegt eraan toe dat de eenden vanwege hun dunne schedel erg gevoelig zijn voor temperatuur- en drukveranderingen.
    87
    Lewis en Short geven als spreekwoord s.v. 'illotus': ' illotis manibus or pedibus facere aliquid, to undertake a thing without due preparation', o.v.n. Digesta ('Libri Pandectarum'), I, II, 1; Aulus Gellius, I, IX, 8; XVII, 5; en Macrobius, Saturnalia, I, XXIV, 12.
    88
    Evenals het begin van B.5 is deze passage een bewerking van Erasmus' Parabolae, die zijn beschrijving baseerde op Plinius, Naturalis historia, XVIII, LXXXVII-LXXXVIII (362-364). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 232, r. 154-158; ed. Mynors 1978, 220, r. 8-14. Cats kon de omschrijving vinden in Langius (1134 A), die trouwens alleen een verwijzing naar Erasmus gaf.
    89
    Citaat uit De ira, II, XXIV, 2.
    90
    Verwijzing naar Annales, I, II, '[Ceteri nobilium] tuta et praesentia quam vetera et periculosa mallent.' Vert. Meijer Tacitus, Jaarboeken, 42: 'Omdat zij [= de overgebleven adel] hun verzekerd bestaan in het heden verkozen boven het wisselvallige uit het verleden.'
    91
    Terentius haalde dit tijdens de renaissance populaire dictum van de staatsman-filosoof Pittacus van Lesbos ( mèden agan ) in deze Latijnse vorm aan ( Andros, I, 34). Zie ook Erasmus, Adagia, I, VI, 96. Binnen de emblematiek is het herhaaldelijk gebruikt: door Reusner, evenals Cats, bij een mythologische voorstelling ( Emblemata. Frankfurt am Main 1581, III, 9); door Rollenhagen ( Nucleus emblematum selectissimorum 1611, II, 84) en in de bewerking 'Niet hoe veel maar hoe eel' van Roemer Visscher ( Sinnepoppen 1614, I, XXI). Verder ook ADW 1712, I, 560; Harrebomée, I, 169 en Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 110.
    Hoen Hoen, Aspects, 89-93 ging uitvoerig in op dit motto en stelde: 'Reusner and Cats join the intent or moral of their emblems to a suitable aspect of mythology. But Cats more directly uses the fools among mythological beings for his emblems, whose motto and moral warn against the consequences of excess or the breaking of the rule of golden mean' (93). Vgl. verder Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 157.
    92
    Vgl. het vaak geciteerde spreekwoord: 'L'excès en tout est un défaut', waarbij Dournon Dournon, Dictionnaire, 102 aantekent: 'Il faut en toutes choses avoir juste mesure, ce que La Véprie (1495) a transcrit: En toutes choses a mesure.'
    93
    Opera omnia, II. Paris 1883, 293, B-C ( PL XXIII). Met enkele te verwaarlozen verschillen. Vgl. ook XXXIV.A.4.b waar Cats het gedeelte, direct boven deze tekst, citeert. Ook aangehaald door Langius (788 B).
    In de Opera omnia. Ed. J. Lipsius. Antwerpen 1632, xxxiiii wordt deze plaats gerangschikt onder de Fragmenta van Seneca. In zijn Epistulae morales, CXXII, 7 schreef Seneca: 'Vind je niet dat zij tegen de natuur leven die met vrouwen van kleding wisselen?' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 487. In de Controversiae, 5, 6 van Lucius Annaeus Seneca Pater wordt uitvoeriger over travestie gesproken. Het gaat hier evenwel om een man die in het openbaar als vrouw gekleed gaat en door tien jongeren verkracht wordt.
    94
    Verwijzing naar Juvenalis, Saturae, XIV, 109: 'Fallit enim vitium specie virtutis et umbra' (Een kwaad dat zich verbergt achter een mom of schijn van deugd). Vert. d'Hane-Scheltema 1984, 180.
    95
    Men beroept zich meer dan eens op de kerkvaders -doorgaans zijn dit Ambrosius, Augustinus en Hieronymus- om te beklemtonen dat de geslachtelijke omgang niet bedoeld is om het vuur van de lusten aan te wakkeren, maar om het te doven. Wie geen rekening houdt met schaamte en eerbaarheid is een overspeler van zijn eigen vrouw. Groenendijk (1984, 82-83 en 94, noot 8) noemt in dit verband eveneens het werk van Calvijn, Bolton, Perkins, Taffin, Bastingius en Wittewrongel. Ook Coornhert verkondigde het (zie: Zedekunst dat is wellevenskunste. Ed. Becker Coornhert, Zedekunst, 31).
    De verwijzing naar Ambrosius zal, zoals in meerdere tractaten over het christelijk huwelijk, via Augustinus zijn gegaan. Het (verloren gegaan) werk dat Augustinus noemt (in Contra Julianum pelagianum, II, VII, 20), droeg waarschijnlijk als titel De sacramento regenerationis vel [sive] de philosophia. Zie hierover G. Madec, Saint Ambroise et la philosophie. Paris 1974, 259 en 269-272.
    Gezien de formulering is de kans groot dat Cats de geciteerde uitspraak ontleende aan Calvijns Institutio christianae religionis, II, VIII, 43: 'Hanc petulantiam Ambrosius gravi quidem, sed non indigna sententia notavit, quum uxoris adulterum vocavit qui in usu coniugali nullam verecundiae vel honestatis curam habet.' Ed. Genève 1568, 146. Vgl. voor een andere ontlening aan deze paragraaf ook embleem XLI.C.5.
    96
    Annaeus Robert schreef in zijn Rerum iudicatarum libri IIII, IV, X enkele pagina's nà het citaat onder XXVIII.A.4.b en de pagina waar Cats zijn pointe voor XXVIII.A.1, r. 7-8 aantrof: 'Eleganter Aelius Verus Imperator, Uxor (inquit) dignitatis nomen est non voluptatis.' Ed. Köln 1599, 795 (cursivering van Robert). Hij doelde daarmee op een uitspraak in de levensbeschrijving van Helius (Aelius) Verus door Aelius Spartianus, opgenomen in Scriptores historiae augustae, V, 11.
    97
    Aanhaling van een van de fragmenten die zijn overgeleverd van de Romeinse comediedichter Sextus Turpilius, een jongere tijdgenoot van Terentius. Zie: Comicorum lationorum sententiae, dat deel uitmaakt van Comicorum graecorum sententiae, uitgegeven door H. Stephanus. S.l. 1569, 583. Het fragment 'Demiurgus' luidt als volgt (de overgeleverde varianten staan tussen rechte haken):
    ergo edepol docta dico: quae mulier volet
    sibi suom [suum] amicum esse indulgentem et diutinum,
    modice atque parce eius serviat cupidines [cupidini].
    Zie ook: Turpilii comici fragmenta. Ed. L. Rychlewska. Leipzig 1971, 14, r. 39-41. In plaats van 'amicum' (vriend) heeft Cats virum en in plaats van 'indulgentem' (meegaand), obsequentem.
    98
    Zie embleem III.A.4.c voor dit citaat uit Erasmus' Institutio christiani matrimonii.
    99
    Het op de juiste wijze omspringen met vuur, uitgelegd in erotische zin, komt vaak voor. In Cats' emblematisch werk zijn talrijke voorbeelden te vinden; vgl. o.a. de emblemen II en XLIV en de genoemde verwijzingen.
    100
    Amsterdam 1624, 9-16, nr. II. Het motto is ontleend aan Hebreeën 13:4. Ter verduidelijking herformuleerde De Brune deze eerbaarheidsles in de prozacommentaar: 'Evenwel zoo moet die heylighe staet gebruyckt werden, niet tot uyt-blusschinghe van onze natuerlicke warmte, maar tot verkoelinghe van on-matige hitte; niet tot vermoeyinge van onze leden, maer tot matige verquickinghe; niet tot uyt-merghinge van ons eerst-boortighe zap, maer tot temperinghe van den over-vloed' (12). Vgl. voor ideeën omtrent ingetoomd gedrag verder: 1 Petrus 3:7-8, over de plichten van echtgenoten; Groenendijk Groenendijk, Nadere Reformatie en gezin ; Haks Haks, Huwelijk en gezin, 70 en noot 3; Portretten van echt en trouw 1986, 30-31, 56-57 en afb. 65; en Kent en versint 1989, 108-112 en afb. 111.
    Matiging bij sexueel verkeer werd in de officiële ethiek ook uit medisch oogpunt geproclameerd. Volgens Van Beverwijck ondermijnde een te frequente geslachtsgemeenschap de man en verzwakte dit zijn zaad. Het kon resulteren in een een gering of helemaal geen nageslacht. Cats verwees voor deze kennis naar Aristoteles. Uitgebreid hierover: Brown Brown, Lichaam en maatschappij ; zie ook: Portretten van echt en trouw 1986, 232-234, en noot 14-15.
    101
    Afgebeeld in: Kent en versint 1989, 85. Vgl. voor de instelling van het huwelijk door God in het paradijs en de commentaar van Paulinus van Nola: Schenkeveld-van der Dussen Schenkeveld, Christus, Hymenaues, i.h.b. 12-13 en 16. Zie voorts embleem XLV.C.5. Montaigne schreef: 'Het huwelijk is een heilige, gewijde verbintenis; daarom moet het genoegen dat men eraan beleeft, ernstig en ingetogen zijn, vermengd met een zekere strengheid.' Essais, I, XXX. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 198-199. Vert. De Graaff Montaigne, Essays, 243. Ook hij vond het verwerpelijk wanneer getrouwde mannen geen matigheid betrachten in het genot dat ze beleven aan het geslachtsverkeer met hun eigen vrouw.
    102
    Resp. Tragicorum Graecorum fragmenta. Ed. A. Nauck. Leipzig 1856, nr. 202 en Moralia ('De capienda ex inimicis utilitate'), 86 F: ' [Griekse tekst nog in te voegen] Erasmus, Parabolae : ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 182, r. 351-353; ed. Mynors 1978, 189, r. 14-18. Eveneens geciteerd door Langius (12 B). Vgl. ook Moralia ('Fragmenta'), 138 (geciteerd onder II.A.1, r. 8 en XXXV.A.4.a).
    103
    Vgl. E.C.H. Smits, Faunus. Diss. Utrecht. Leiden 1946; R. Herbig, Pan, der griechische Bocksgott. Versuch einer monographie. Frankfurt am Main 1949; P. Merivale, Pan the goat-god. His myth in modern times. Cambridge, Massachusetts 1969; en verder: PRE, Suppl. 8, 1956, 949-1008; Roscher 3, 1347-1481; Graves Graves, Greek myths ; WDO, 2118-2119. Traditioneel liggen de uitbeeldingen van Pan, de Satyr en de Faun wel erg dicht bij elkaar. Van Phoroneus, de zoon van de riviergod Inachus en de nimf Melia, wordt gezegd dat hij de eerste was die het vuur ontdekte.
    Cesare Ripa vermeldt dat Pan 'van rosse of verbrande verwe' is en geeft er de volgende betekenis aan: 'Het roode en verbrande aengesicht bediet, dat suyvere vier, 't welck boven alle Elementen sweeft, naest by de Hemelsche Sphaeren' (Ripa Ripa, Iconologia, 600). Of dit uiterlijk van Pan verband houdt met het door Cats voorgestelde moment, is onduidelijk.
    104
    Picta poesis. Lyon 1552, 27 en Emblemas morales. Segovia 1589, III, XXXIII, 167r-168v. Vgl. Emblemata 1967, 1834-1835, evenals het verwante embleem bij De Dene over de 'Landtsman ende Satyre' ( De warachtighe fabulen der dieren. Brugge 1567, 60-61, later opgenomen door Vondel) dat een fabel van Aesopus tot onderwerp heeft.
    105
    Imagination poetique. Traduicte en vers Francois des Latins, & Grecz, par l'auteur mesme d'iceux. Lyon 1552, 37:
    Toucher femme est mauvais
    Au temps d'Hyver, sur la morte saison,
    Un bon Rustic mena en sa maison
    Un souvage homme, un Satyr, demourant
    Dedans les bois presque de froid mourant.
    Venu qu'il fut au domestique lieu
    Pour le Satyr chaufer, il feit beau feu.
    Et pour manger, mit cuire des chastaignes.
    Mais le Satyr nourry sur les montaignes,
    Qui n'avoit veu iamais feu allumé:
    Le trouva beau: & digne d'estre aimé.
    Bien avoit veu, & senty le Soleil
    Luysant, & chaut: le feu voloit pareil.
    D'oud il pensoit en sa cornue teste,
    (Comme il estoit à demy homme, & beste)
    Que le Soleil fust du Ciel descendu
    En la maison, par le Fourneau fendu.
    Parquoy s'en vint vers sa flamme adresser
    Et la voulut bien baiser, & embracer.
    Mais le Rustic le retint de ce pas,
    En luy disant. Boucquin, n'y touche pas,
    Car si garder d'y toucher ne te veux:
    Tu brusleras ta barbe, & tes cheveux.
    Ce que tu vois à loil beau, & luysant:
    Sache qu'il est à le toucher cuysant.
    Le veoir bien plaict: le toucher brusle, & ard.
    N'y tou donc, fois content du regard.
    C'est apologue enhorte adolescens
    (Qui sont encor demy hommes en sens)
    De n'atoucher Veneriennes flammes:
    Et n'approcher de trop pres folles femmes.
    Car la beauté en doux vis feminin,
    (Dessoubz lequel souvent gist le venin)
    Comme est plaisant la veoir, sans approcher:
    Autant est il nuysant de l'attoucher.
    106
    Ed. Madrid 1610, I, nr. 63; Coustau, Pegma. Lyon 1555, 140-141.
    107
     Opvallend is tevens de overeenkomst met de eerste zeven regels van het onderschrift:
    N'appartenir à un tas d'artisans s'interpreter,
    ou parler les letres sainctes à leur téte.
    Quand Promethée eut ravy par finesse
    Le feu du ciel des haux dieux la facture,
    L'ors un satire admirant la noblesse
    Et la beauté de telle creature,
    L'embrasse & baise, ignorant sa nature:
    Si se brusla, recevant recompense
    Et vray guerdon d'une telle imprudence.
    Qui veut gloser, qui adioute ou deduit
    Aux livres sains, & n'a art ne science,
    Sans y penser souvent le feu le fuit.
    De Fransman gaf evenwel een andere uitleg. Ook in zijn prozagedeelte, de 'Narration Philosophique', betrok hij de stelling op godsdienstige aangelegenheden en de standpunten van kerkelijke hoogwaardigheidbekleders.
    P. Borgeaud spreekt in zijn Recherches sur le dieu Pan over de sexuele symboliek in verband met de techniek waarmee Hermes vuur maakte, en heeft het wel over het vuur als attribuut van Pan, maar hij brengt de iconografie van de vier emblemen nergens ter sprake (Genève 1979, 103 en noot 209; 116 en noot 7).
    108
    Citaat Guarini: ed. Venezia 1603, 46. De vertaling: Den getrouwen herder. Bly-eynd' herders treurspel. Amsterdam 1650, 32-33. Vgl. Verkuyl 1971, 48-49 die vermeldt dat G. van der Eembd het stuk in 1618 voor het eerst in het Nederlands vertaalde en dat Sebastian Vrancx (1573-1647) een comedie-pastorael moet hebben geschreven getiteld Satirs vergelding. Het werk is echter niet overgeleverd. Rodenburgh elimineerde de passage in zijn Trouwen Batavier van 1617 (Verkuyl 1971, 187 en 252-253).
    109
    Afrikanische trauerspiele. Cleopatra, Sophonisbe. Ed. K.G. Just. Stuttgart 1957, 276, r. 545-548 (Bibliothek des literarischen Vereins in Stuttgart, CCXCIV); voor de passage in Agrippina : Das Zeitalter des Barock. Texte und Zeugnisse. Ed. A. Schöne. München 1963, 537 (Die Deutsche Literatur, III). Zie verder ook Schöne Schöne, Emblematik und Drama, 69-70. Een typische pendant vormt een man die een wolkkolom omarmt in [Henri Offelen], Devises et emblemes anciennes et modernes 1695, nr. 19.9 onder het motto 'De veynzery is vergeefs'.