← Content: PreviousContent: Next →

Non intrandum, aut penetrandum. [40]


beeld040

Back to top ↑
236 ↓
OVID. DE ART. 1.
Hoc unum moneo, si quid modo creditur arti,
Aut nunquam tentes, aut perfice.

Mich. Montagn. des Essais. Lib. 3. Cap. 5.
Le vice est de n'en pas sortir; non pas d'y entrer.

237 ↓
Die't spel niet kan, die blijfter van. 1
De webben die de spin gewoon is uyt te setten,
Zijn van gelijcken aert met Venus warre-netten, 3
Al wat daer omme gaet dat sietmen inde min 4
De bie die vlieghter deur, de mugghe blijfter in. 5
Leert, jonge lieden, leert door Venus garen breken; 6
Daer blijft maer kleyn gespuys in spinne-webben steken: 7 8
En laet u vrijen geest niet binden als een mugh,
Of breecter deur met kracht, of keert met kunst te rugh. 9

Non intrandum, aut penetrandum.
Hoc, quod rete vides, teneri sit carcer amoris,
Quae sedet in medio, sit Cytherea tibi:
Aspicis, ut culices, insectaque vilia, muscae
Iactentur patulis praeda retenta plagis:
Posteritas crabro acris equi per stamina transit,
Et laquei vespa concutiente ruunt.
Rumpit & abrumpit casses cordatus amoris;
Degeneres Veneris molle retardat opus.

Ou passe ou l'Amour chasse.
Rien que le sot amant, sans force, sans courage,
Demeure garotté en ce debil cordage,
Que Venus a filé: le brave esprit y vaut,
Ou jamais y entrer, ou penetrer y faut.

If at loves game you cannot play,
Leave off in tyme, or keepe away.
This webb that's fra'mde here as you see, is Venus tanglinge nett;
Though many creatures fall therein, yet out againe they gett,
Except some few, that powerlesse bee, and fondly downe are cast:
For such are onely they that are, in Venus webb made fast.
Who any courage hath, with ease may breake this geare asunder;
For loftie myndes looke not so lowe, and scorne to creepe there under.
Ne'er suffer you like muggs to bee ta'en up as Venus swayne:
But manfully breake through the nett; or else turne back againe.

238 ↓
Te wyden net, is staegh ontset. 10
Wanneer een grage spin ontsluyt haer broose netten, 11 12 13
En gaetse voor een deur of voor een venster setten, 14
Hier vlieght een horsel in, en daer een voghel deur,
En elders raeght de meyt, en opent grooter scheur; 15
Siet daer is dan het tuygh aen alle kant ghereten, 16
Soo dat de vlieghen selfs ontkomen door de spleten.
Ghesellen, so ghy wenscht van druck te zijn bevrijt,
Ghebruyckt een matigh net, en spantet niet te wijt. 17

239 ↓
In vulnus maiora patent.
Dum laxos gracili pede tendit aranea casses,
Et nimium late futile pandit opus;
Aut laqueos tecto lapsi rupere lapilli,
Aut cito praeteriens retia findit avis:
Et modo crabro plagis, modo turbidus ingruit auster,
Sic aliqua semper parte lacuna patet.
Armamenta suae nimium qui pandere sortis
Aggreditur, semper quo feriatur habet.

Qui trop embrasse, peu estraint.
L'araigne largement va ses fillets estendre,
Mais voila dechirez ses lacqs, au lieu de prendre.
Qui, haut en ses desseins, ses rets trop a ouvert,
En s'ouvrant au malheur, au lieu de gain il perd.
SENEC. AGAMEM.
Corpora morbis
Maiora patent,
Et dum in pastus
Armenta vagos
Vilia currunt,
Placet in vulnus
Maxima cervix.
Modicis rebus
Longius aevum est.

SENECA. DE TRANQ.
Qui multa agit saepe fortunae potestatem sui facit, cogendae in artum res sunt, ut tela in vanum cadant. Angustanda sunt patrimonia nostra, ut minus ad iniurias fortunae simus expositi. Magna armamenta pandentibus multa ingruant necesse est.

IN VULNUS MAIORA PATENT.
Fortunam, velut tunicam, magis concinnam proba, quam longam, ait Apul. Magni quippe animi est magna contemnere, ac mediocria malle, quam nimia, ait Seneca; illa enim utilia vitaliaque sunt, haec, eo quo superfluunt, nocent. Segetem nimia sternit ubertas. Rami pomorum onere franguntur, & ad maturitatem non pervenit nimia foecunditas. Idem animis humanis evenit; eos quippe immoderata foelicitas rumpit, qua non tantum in aliorum iniuriam, sed etiam in suam vertuntur: fitque iis, quod exiguis statuis solet, quibus imperiti artifices magnas bases subdiderunt, ex quibus magis conspicua redditur earum exiguitas. Pusillo sane animo munus amplum, aut opes ingentes additae, magis imperitiam, animique fatuitatem produnt. Stultus gubernator est, qui totos adeo sinus explicuit, ut, si tempestas ingruat, expedite armamenta contrahere non possit.

Van 18 rijckdommen (seydt Apuleius) 19 moetmen oordeelen als van kleederen, ende voor beter houden die ons recht wel 20 passen, als die, te groot zijnde, ons wijt en sloffich 21 om 't lijf hanghen. 't Betaemt een groot ghemoet 22 (seydt Seneca) 23 groote dinghen te versmaden, ende liever te verkiesen dat middelmatich is, als dat te veel is: 'teerste is handtsaem 24 en nut, het andere is onschickelijck 25 door sijn groote. Door te gulsighen veylheydt 26 werdt het groen kooren legherich, 27 ende en kan niet rypen. Door ghewichte van vruchten scheuren de boomen. 't Gaet even soo mette ghemoederen der menschen: onmatighen voorspoedt is oorsaecke van haer qualijck varen, sulcx dat sy niet alleenlijck aen haer selven, maer oock aen andere hinderlijck werden, niet onghelijck zijnde de beelden die den eenen ofte den anderen onverstandighen ambachtsman op een al te grooten voet ghestelt heeft, waer door haer kleynte des te meer uytmuyt. 28
'T is seecker dat kleyne verstanden 29 tot groote ampten ghevordert, 30 dies te meer haer onverstandt aen den dach brenghen. 'T is een slecht schipper die 't zeyl in voorwindt 31 soo seer uyt gheviert heeft, 32 dat hy 'tselve, als het noodt doet, 33 niet een reefjen en kan inswichten. 34

240 ↓
2. TIMOTH. 2. 26.
Dat sy vande banden des duyvels ontgaende, ontwaken tot synen wille. 35 36
De netten vande spin, die inde vensters hanghen, 37
En konnen maer alleen de cleyne mugghen vanghen,
De wespe mette bie, en al wat hooger sweeft,
Maect dat het broose raegh op hen geen vat en heeft. 38 39
Wat can een moedigh hert sijn goeden wegh beletten?
Al wat de werelt spint en zijn maer broose netten. 40
En acht, o weerde ziel, en acht geen lossen waen, 41
De wint verstroyt het kaf, maer niet het wichtigh graen. 42 43

Pervia virtuti, sed vilibus invia.
Est similis nostro, quem texit araneus, orbis;
Plurimaque humanae conditionis habet:
Hic nocturna culex, obscoenaque musca pependit,
Utraque ridendo compede nexa pedes.
Posteritas crabro acris equi, virtutis avitae
Conscius, incursu debile solvit opus:
Carpite iter coeli, quibus est coelestis origo,
Haec plaga, nil praeter vilia monstra tenet.

PROVERB. 5. 25.
Il sera happé par les cordes de son peché.
Le monde & ses filets nous font icy la guerre,
Il faut monter au ciel sans s'arrester en terre:
Arriere lacqs mondains; jamais divin esprit
Plein d'animosité ta foible rets ne prit.
AUGUST. HUM. 3.
Diabolus non invalesceret contra nos, nisi vires ex vitiis nostris praeberemus, & locum ei dominandi nobis peccato faceremus, unde nolite locum dare diabolo.

241 ↓
PERVIA VIRTUTI SED VILIBUS INVIA.
Vitam hominis Christiani transitum esse, ipsumque perpetuum viatorem videri, divini verbi elogia diserte pronuntiant. Non habemus hic locum permanentem, sed alium exspectamus, inquit Apost. Transire igitur virtutis, haerere alibi ignaviae est. Gaudet motu animus christianus, &, in hoc, coelum sibi cognatum imitatur. In partibus scythiae homines quosdam nunquam domicilium figere, plaustro se suaque identidem transferre memoriae proditum est. Id vere christianum decet: dolium hoc nostrum, Diogenis more, identidem volutandum est, sistendum raro, figendum nunquam, & nusquam. Finge mihi aliquem e regione longinqua ad patriam properantem, in cauponam aliquam lepidam ac facetam incidisse, quae benigne eum habeat, ac laute excipiat; hunc eo loco si, tanquam ad sirenum scopulos, haerentem cernamus, numquid excordem ac insipidum iure dicemus? ita sane: vir fugiens quippe, ut est in proverbio, non moratur strepitum lyrae. Idem de nobis censeamus. Nec illecebris ac lenociniis suis mundus hospes, aut caro caupona nos impediant, quo minus in veram illam ac coelestem patriam, velis equisque properemus. Annue, summe Deus.

Dat het leven van een Christen mensche is als een deurganck, de mensche selfs als een reysende man, werdt ons in Godes woordt duydelijck gheleert. Wy en hebben hier gheen blyvende stede, maer wy verwachten een andere, seydt de Apostel. 44 'tIs dan dapperheydt 45 op dese wegh staegh 46 aen te treden: 47 't is onachtsaemheydt erghens te blyven leuteren. 48 Het Christelijck gemoet heeft lust in beweginghe, oock selfs in dat 49 eenige over-een-komste met den hemel hebbende. Men hout, dat in scythia 50 menschen zijn, die nerghens een vaste woonplaetse stellende, ghestaech huys en huysraede op een waghen herwaerts en derrewaerts omme-voeren. Yet sulcx betaemt voor al een Christelijck gemoet, yeder dient sijn vat 51 (op de wijse van Diogenes) ghestadelijck om en t'om te tobbelen, 53 selden te setten, nimmermeer te vesten. 54 Neemt datter yemandt, uyt verre landen, naer sijn vaderlandt reysende t'eenigher tijdt onder weghe quame ter herberghe, daer hy by den weert wel en vriendelijck ghetoeft 55 werde, in ghevalle hy door sodanich onthael verlockt wesende, sijn reyse ginck staken, ende bleef ter selver plaetse lunderende, 56 soude een yeghelijck daer uyt niet oordeelen, dattet den sulcken lieght ter plaetsen (soomen seyt) daer men de ossen bolt? 57 ontwijffelijcken ja. Laet ons vry dencken dat wy zijn in dusdanige ghestaltenisse. De werelt is ons (so het schijnt) een gheneuchelijcken weerdt, ons vleessche een vriendelijcke weerdinne: laet ons sorghe dragen, dat wy, zijnde op de reyse naer ons ware vaderlandt, door de aenlockinghe van d'een en d'andere, in onsen goeden wegh niet vertraegt en werden.

Back to top ↑

Facsimile Images


236

237

238

239

240

241

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. De Jongh De Jongh, Zinne- en minnebeelden, 24-26 en afb. 12-14; gekoppeld aan het schilderij Deftige vrijage van Willem Buytewech (Amsterdam, Rijksmuseum).
  2. Van Es Van Es, Zedekundig vermaan, 36-39.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A spider catching insects in a big web; the small ones stick to it, some of the larger ones cause damage

Back to top ↑

Comments

Om insecten te vangen maken spinnen webben. Dat doen ze met de spinklieren in hun achterlijf. In de klieren worden eiwitten vervaardigd die bij het naar buiten komen verharden tot draden. Over het wel en wee van de spinnen en hun webben is onder meer geschreven door Aristoteles, De historia animalium, V, XXVII (555 A-B); Aelianus, De natura animalium, VI, 57; Plutarchus, Moralia ('De sollertia animalium'), 966 F-967 A; en door Plinius, Naturalis historia, IX, XXVIII (79-85); alle bronnen waarmee Cats vertrouwd was. Over het algemeen hebben deze klassieke auteurs veel bewondering voor het dier. 80
Waarschijnlijk heeft Cats in dit embleem een kruisspin op het oog: 'De Eerste Classe der Landspinnen bestaat [...] in zulke Spinnen, welken een perpendiculair of loodrecht spinzel maaken, dat bykans radvormig is, en dus in de vrye lucht hangt; door welks behulp zy haaren roof weeten te vangen; en hier onder behooren de zogenaamde kruisspinnen', aldus Rösel van Rosenhof. Thans spreekt men over wielwebben. 81 Cats benoemt in zijn bijschriften enkele van de voorgestelde insecten: de bij (A.1), de mug en de horzel (B.1), evenals de vlieg en de wesp (C.1). 82
In het amoureuze gedeelte acht Cats het spinneweb, waarin de kleine insecten gevangen worden en de grotere doorheen dringen, van toepassing op de kracht die nodig is om niet verstrikt te raken in het spel der liefde. Als je niet in staat bent in de vrijerij handig en daadkrachtig op te treden, zul je ten prooi vallen aan Venus. Daarom is het het best en verstandigst er of niet aan te beginnen, of je er moedig doorheen te slaan. 83 De vergelijking tussen de liefde en het web komt in de Nederlandse dichtkunst al eerder voor, zoals blijkt uit de slotregel van een van de sonnetten in Justus de Harduwijns De weerliicke liefden tot Roose-mond uit 1613, waar de minnaar verzucht:
De vang'nis die my praempt [= benauwt] is eene spinne-webbe. 84
Vervolgens ligt het perspectief bij de spin. Die denkt van haar problemen af te zijn wanneer zij een zo groot mogelijk web spint (in haar honger wil zij zoveel mogelijk vangen), maar zij moet constateren dat zo'n wijdgespannen web aan flarden gevlogen en geraagd wordt. Zo bereikt zij het tegenovergestelde van wat zij beoogt. De les moet zijn dat wie teveel verlangt en daartoe zijn zaken te groots opzet, makkelijk getroffen wordt en uiteindelijk niets overhoudt. 85 Cats citeert daarbij onder meer Seneca die aangeeft dat bescheidenheid het langst duurt en mateloosheid ruïneert.
In de derde uitleg wordt de mens, verstrikt in het web van de wereldse begeerlijkheden, voorgehouden welke nietswaardigheden in dat rag blijven hangen. De waardige ziel laat zich niet in met ijdele en vluchtige zaken, maar begeeft zich op de hemelse weg en houdt zich verre van alle broosheid. De vergelijkingen met het volle graan en de horzel moedigen de mens aan om niet verstrikt te raken in aardse zaken en zich standvastig, vermetel en deugdzaam op te stellen. Volgens Jesaja 59:5 zijn het de goddelozen die spinnewebben weven en 'hun webben deugen niet tot klederen.' 86
Verschillende voorgangers hadden reeds het spinneweb tot embleem verwerkt. Het verschil is dat zij bijna allemaal een parallel trekken met de staat en de wet, gekoppeld aan de maatschappelijke verhouding tussen zwakken en machtigen, en tussen rijken en armen. Visueel zijn er overeenkomsten met het embleem van Cats, die zich op één van deze voorbeelden kan hebben gebaseerd, inhoudelijk nauwelijks.
In het Theatre des bons engins (1539) van Guillaume de la Perrière is afgebeeld hoe kleine vliegen in een web gevangen worden, terwijl grote er doorheen breken. Hij vergelijkt de voorstelling met machtigen die de wet doorbreken

Afbeelding 40.1
. In de Nederlandse bewerking van Frans Fraet uit 1556:
De spinnecoppe, heeft schoone, en proper inventie
Dat si duer haer intentie, vangt de vlieghen
Maer si is onsterck, sonder excellentie
Om die groote horselen te bedrieghen
Die souden haer net schueren sonder lieghen
Sgelijcx de wet heeft meest macht over arme leden
Die rijcke moghen die boosheyt wel wieghen
Den wint is selden inder armer seyl met vreden
Men siet dat de slechte meest wort bestreden
Tis goet te mercken in elcx opset
Armoede wort ghehaet, die rijcke ghebeden
Groote vlieghen schueren der spinnecoppen net. 87
In de bundel Le premier livre des emblemes (1550) van Guillaume Gueroult wordt, in woord en beeld, dezelfde thematiek aangesneden

Afbeelding 40.2
. Het bijschrift luidt:
Les riches s'exemptent des loix,
mais les povres y demeurent. 88
Petrus Costalius beeldt in zijn verzameling Pegma eveneens een spinneweb af: de pictura gaat direct terug op de prent in het Theatre van De la Perrière. Het web hangt ook hier aan een plafond boven een, inmiddels iets verschoven, dekenkist. 'In corruptos iudices' staat er boven en Costalius verbindt de voorstelling aan de omkoopbaarheid van rechters

Afbeelding 40.3
. 89 In de commentaar brengt hij de uitspraak in verband met de reactie van de Scyth Anacharsis (één van de zeven wijze mannen uit de oudheid) tegenover de staatsman Solon. Anacharsis lacht hem uit omdat Solon denkt de onrechtvaardigheid en hebzucht van de burgers te controleren door middel van geschreven wetten. Die zijn immers 'als spinnewebben. Zij houden de zwakken en teren gevangen in hun draden, maar worden aan flarden getrokken door de rijken en sterken.' 90 Diogenes Laertius draait het in De vitis philosophorum om, en zegt dat de uitspraak van Solon is: 'Het woord is de spiegel van de daden: een koning is degene die het sterkst in macht is; wetten lijken op spinnewebben die als er iets lichts en zwaks tegen aan valt, blijven bestaan, maar bezwijken als het iets zwaarders is.' 91
Aan het eind van de zestiende eeuw geeft Joachim Camerarius in zijn Symbolorum et emblematum volatilibus et insectis -onder het motto 'Violentior exit' (De sterkere kan er doorkomen)- eenzelfde betekenis aan een prent waarop wespen vrij rondvliegen, maar muggen in een spinneweb verstrikt raken

Afbeelding 40.4
; 92 en in een opschrift van Theodor de Bry vinden we een echo terug van ditzelfde motto. Aan een verfijnd uitgevoerde prent van een spinneweb in Emblemata nobilitati et vulgo scitu digna verbond De Bry namelijk het opschrift 'Musca retenta perit crabro violentior exit'

Afbeelding 40.5
. Eén van de bijbehorende gedichten, 'Das Spinnwep', luidt:
Das Wep das eine Spinn auffricht,
Ein Wespe mit gewalt zubricht,
Die kleine Mucken bleiben kleben,
Und müssen lassen drin ir Leben.
Also gehet es auch zu für Recht,
Denn welcher jetzt fromb ist und schlecht,
Derselbig muß bezahlen das Gloch,
Die herrn fragen nichts darnach. 93
Aan het eind van de reeks staat Christoph Maurer die in XL emblemata miscella nova ... ('Weltliche Gesetz. Leges politicae') een spinneweb laat omringen door Naastenliefde, Rechtvaardigheid, Nijd en Hebzucht: 'Charitas', 'Iustitia', 'Invidia' en 'Avaritia'

Afbeelding 40.6
. 94
Cats' godsdienstige toepassing, ten slotte, sluit aan bij het embleem 'Funiculi vanitatum' (Valstrikken van ijdelheid) van Juan de Boria dat voorkomt in diens Emblemas morales. De Spanjaard, die in de pictura alleen een kaal spinneweb weergeeft, stelt dat de mens zelf zijn vergankelijke en volstrekt onbruikbare webben weeft. 95
In de afdeling 'Invallende gedachten', opgenomen in Alle de wercken uit 1655, brengt Cats in één van zijn zinnebeeldige invallen en meditaties onder de titel 'Op het gesichte van een spinnekop', het spinneweb nogmaals ter sprake. Drie heren bezien nu, met wijzende gebaren, het ijverige maar nutteloze werk van de spin

Afbeelding 40.7
:
Het kleynste muschje vliegt'er deur,
En bie, of horsel, isse sterck,
Ontstelt oock licht het gantsche werck.
Dies vangt dit net maer kleyn gespuys,
Maer niet dat nut is voor het huys.
Het tafereel geeft de dichter stof tot bespiegeling en wederom leidt dit tot het inzicht dat al het ijdele streven van de mens in dit ondermaanse 'raag' is, dat het uiteindelijk niets om het lijf heeft. Daarmee sluit hij aan bij Ripa, die de spinneweb had aangewend om 'Vergeefsche of ydele wercken' mee uit te drukken. 96
Picturaal duidelijk geïnspireerd op de onderhavige embleemprent van Cats zijn de twee spinemblemen die door Zacharias Heyns werden opgenomen in Emblemata moralia. Les emblemes morales. De sinne-beelden, streckende tot leere der zedicheyt uit 1625. De gravures zijn van Jan Swelinck, en Pieter van Waesberge gaf de bundel uit. 97

Back to top ↑

Notes

1
die blijfter van : die kan maar beter uit de buurt blijven. Deze spreuk gaat terug op 'Oportet remum ducere qui didicit' (Hij moet de roeiriem hanteren, die er verstand van heeft) genoemd door Erasumus en dat, met diverse variaties, vaak is aangehaald. 1
2
Adagia, I, II, 76. Opera omnia. Ed. Clericus [Erasmus, Opera omnia], II, 100. Erasmus zegt zich te baseren op Plutarchus en Horatius. Vgl. Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 296-298, nr. CLXII; en Harrebomée, II, 285: 'Die het spel niet verstaat, moet niet spelen', en: 'Die in het spel komt, moet spelen'. Verder Van de Venne in zijn Belacchende werelt : 'Wie niet en kan // Die blijfter van'. Ed. Van Vaeck [Van Vaeck, Adriaen van de Venne], 116 en 400. Dezelfde gedachte werd door Vaenius tot embleem verwerkt: Hij die de speelse streken van Cupido vreest, moet bij hem uit de buurt blijven: 'Met Liefde niet en speelt, wilt ghy syn iock niet draghen' In: Amorum emblemata 1608, 86 . Vgl. bovendien .
3
Venus warre-netten : valstrikken van de liefdesgodin Venus (waar men zich maar moeilijk uit los kan maken); vgl. de commentaar en WNT XXIV, 1304, dp. Het lopen in de valstrikken van Venus komt o.a. ook voor bij de vroeg-zestiende-eeuwer Colijn van Rijssele, zie WNT XVIII, 1861, 1, b, .
4
omme gaet : gebeurt
5
bie : bij
6
garen : netten, valstrikken
7
maer : enkel
8
gespuys : gedierte
9
keert ... te rugh : kom er handig uit te voorschijn. Vgl. het latere 'door alle netten gevlogen zijn' voor: listig of doortrapt zijn ( WNT IX, 1866).
10
Een te wijd net is voortdurend stuk.
11
grage : hongerige
12
ontsluyt : ontvouwt, opent in de zin van 'spinnen'
13
netten : webben
14
setten : hangen
15
raeght : haalt met de raagbol spinrag weg
16
tuygh : ding; hier: web (vgl. WNT XVII, II, 3739, 10, b, dp)
17
matigh : niet te groot, 'op maat'. Cats wijst zo op het belang van de temperantia (matigheid).
18
Van : Over
19
Apuleius : Zie noot 12.
20
recht wel : geheel goed
21
sloffich : slobberig (vgl. WNT XIV, 1859, 3)
22
groot ghemoet : iemand die grootmoedig is
23
Seneca : Zie noot 13.
24
handtsaem : dienstig
25
onschickelijck : onbetamelijk, of: moeilijk te hanteren
26
te gulsighen veylheydt : te overvloedige rijkdom (aan graankorrels)
27
werdt [...] legherich : gaat doorhangen, slaat neer ( WNT VIII, I, 1408, dp; evenals een navolging van deze regel in Johan de Brunes Bancket-werck )
28
uytmuyt : opvalt, uitkomt
29
kleyne verstanden : mensen met beperkte geest
30
ghevordert : geroepen, bevorderd
31
in voorwindt : als hij voor de wind zeilt
32
uyt gheviert heeft : In plaats van het touw noemt Cats hier metonymisch het zeil, waarvan de schipper de schoot (te ver)heeft laten aflopen ( WNT XVII, III, 2119, II).
33
als het noodt doet : wanneer dat noodzakelijk mocht zijn
34
niet ... inswichten : niet kan inreven, inhalen. Een reef is een strook in een zeil die bij te sterke wind kan worden ingenomen; d.w.z. opgerold en met touwen vastgezet, zodat de wind er minder vat op kan hebben.
35
2 Timotheus 2:26, 'En zij wederom ontwaken mochten uit de strik des duivels waaronder zij gevangen waren tot zijn wil.'
36
ontgaende : losgekomen, bevrijd
37
netten : webben
38
raegh : web
39
geen vat en heeft : kan beschadigen. In de tekst staat de meervoudsvorm 'geen vatten heeft', maar dat zal een zetfout zijn (ook niet in het WNT, XVIII, 895, II, A, I, 2, ß, 1).
40
Al ... netten : Bij Ripa wordt de 'Eeuwige gelukzaligheid' naakt voorgesteld omdat ze geen 'broose aerdsche goederen' nodig heeft (1644, 150a). Zie voor het beeld van de mens die in het web van de wereldse begeerlijkheden verstrikt raakt, ook Ripa [Ripa, Iconologia], 288b; embleem XXIV.C.1, r. 8 ; WNT XXIV, 2018, 4, b; en WNT XXV, 1387-1390, III, 12. Vgl. eveneens E. de Jongh, 'Vermommingen van Vrouw Wereld in de 17de eeuw.' In: Album amicorum J.G. van Gelder. 's-Gravenhage 1973, 198-206.
41
acht ... waen : sla geen acht op, hecht geen betekenis aan onzekere schijn, aan dingen die vluchtig zijn
42
wichtigh graen : zware (volle) graankorrel, aren
43
De ... graen : Mogelijke toespeling op Job 21:18, Psalm 1:4 of Psalm 35:5.
44
Wy ... Apostel : Nl. Paulus, zie noot 18.
45
dapperheydt : vastberadenheid
46
staegh : aanhoudend
47
aen te treden : door te lopen
48
leuteren : talmen, dralen
49
in dat : op dat punt, daarin
50
in scythia : in de streek nabij de Scythische zee, zie noot 19
51
sijn vat : 'Vat' kan verschillende betekenissen hebben, zoals huisraad (vgl. de opmerking over de Scythen), verblijfplaats en ton (in verband met Diogenes) 51. Cats doelt op het laatste.
52
Diogenes : Zie noot 20.
53
tobbelen : rollen
54
te vesten : een vaste plaats laten innemen, zich ergens vestigen
55
ghetoeft : onthaald
56
lunderende : (uit laksheid) rondhangen
57
lieght ... bolt : De uitdrukking 'Het schort (scheelt enz.) hem daar men de ossen bolt' wil zeggen: hij is niet goed bij zijn hoofd. Bollen (ook wel dollen of kollen genoemd) betekent: slaan van een kop van een rund met een mookhamer ( WNT III, I, 308, III, Harrebom#eacute;e, II, 154); voor liegen in de betekenis 'haperen, schorten': WNT VIII, II, 5.
58
Op het eiland Cythera, aan de zuidoostkust van Laconië, was de tempel van Aphrodite. Venus wordt daarom vaak Cytherea genoemd.
59
De larven van de horzel en de wesp leven parasitair in zoogdieren, zoals o.m. ook Plinius vermeldt: 'sicut equorum vespas atque crabrones.' Zie: Naturalis historia, XI, XXIII (70). Vgl. verder C.2, r. 5.
60
Le Robert, Dictionnaire de proverbes et dictions. Paris 1986, 327, nr. 142 haalt in de afdeling Spaanse spreekwoorden de volgende aan: 'A la chasse et en amour, on commence quand on veut et on finit quand on peut'.
61
Cats heeft nunquam tentes, Ovidius 'non temptaris'. Vgl. de vertaling van Kat Ovid, Minnekunst, 29; evenals Ars amatoria, II, 233-234 waar Ovidius stelt dat de liefde een soort krijgsdienst is, waarin geen plaats is voor slappelingen.
62
Ed. Villey Montaigne, Essais, II, 884. Vgl. Thorpe 1949, 423. Bij Montaigne maakt deze regel deel uit van een langere zin waardoor de betekenis pas echt duidelijk wordt. Het betreft het verhaal van Aristippus, die een bezoek heeft gebracht aan een bordeel. In de vertaling van De Graaff Montaigne, Essays, 1042: 'Want, zoals Aristippus volgens het verhaal tegen enkele jonge mannen zei, die een kleur kregen toen ze hem bij een prostituée binnen zagen gaan: "Het is geen fout hier naar binnen te gaan, maar wel om er niet meer vandaan te komen."' Op deze snedige uitspraak volgt een oproep tot matigheid en kuisheid.
Huygens richtte dezelfde uitspraak in een van zijn sneldichten tot een zekere Frits, en bewerkte later de pointe nogmaals. Hij had de opmerking ontleend aan Erasmus, die zich weer baseerde op Diogenes Laertius, De vitis philosophorum, II, 69: 'Niet het binnengaan is moeilijk, maar het weer naar buiten kunnen gaan'. Zie hierover: Ter Meer Ter Meer, Snel en dicht, 80.
63
Vgl. voor maiora patent : B.4.a, r. 2.
64
De woorden armamenta pandere ontleent Cats waarschijnlijk aan het citaat onder B.4.b. Vgl. voor armamenta ook de laatste regel van B.5.
65
Meurier 1617, 165; Proverbia I, 248 ('mal' in plaats van peu ); Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 408. Cats kan het motto ontleend hebben aan Vaenius, die het had opgenomen in zijn Amorum emblemata 1608, 24 . Vgl. ook het Nederlandse gezegde: 'Wie veel begeert, veel ontbeert'. In Spiegel 1632, I, 51, nr. XVII, evenals Spiegel 1632 (einde deel 2, aparte nummering), 14 (= ADW 1712, I, 503 en 604), met als vertaling:
Die veel om-vaemen
Weynich versaemen.
66
Ook onder XLIV.B.4.a citeert Cats uit deze koor-passage.
67
Vgl. de vertaling van Verhoeven 1983, 251 en 243. Cats, die hier twee tekstplaatsen ineenvlecht, heeft niet 'irruat', maar ingruant necesse est.
68
Apologia, XIX. Ed. Helm Apuleius, Apologia, 22-23.
69
Epistulae morales, XXXIX, 4. Cats citeert Seneca hier erg ruim en voegt aan het citaat enkele woorden toe: tweemaal quippe (immers), tweemaal sic (zo) en de appels ( pomorum ) aan de takken; verder zijn er enkele kleine wijzingen aangebracht zoals animis humanis voor 'animis' en vertuntur voor 'utuntur': 'Magni animi est magna contemnere ac mediocria malle quam nimia. Illa enim utilia vitaliaque sunt; at haec eo, quod superfluunt, nocent. Sic segetem nimia sternit ubertas, sic rami nimio onere franguntur, sic ad maturitatem non pervenit nimia fecunditas. Idem animis quoque evenit, quos inmoderata felicitas rumpit, qua non tantum in aliorum iniuriam, sed etiam in suam utuntur.' Vgl. de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 104-105.
70
Deze passage is voor het belangrijkste deel ontleend aan Plutarchus, Moralia ('De Alexandri magni fortuna aut virtute'), 337 C, maar wel zoals die is opgenomen door Erasmus in zijn Parabolae. 'Quemadmodum imperiti artifices, cum statuis magnas subdunt bases, magis conspicuam reddunt illarum exiguitatem, ita fortuna, si pusillo animo munus amplum addat, indicat et arguit magis animi humilitatem' (Onervaren handwerksmannen die kleine beeldjes op grote sokkels plaatsen, leggen daardoor nog meer nadruk op hun kleine omvang; op dezelfde manier maakt de fortuin extra duidelijk, wanneer ze iemand met een zwak karakter grote rijkdommen verleent, hoe kleingeestig zo iemand is). Ed. Margolin 1975, 106, r. 145-147; ed. Mynors 1978, 140, r. 23-26.
71
Vgl. A.2, r. 5 en de annotatie aldaar.
72
Een grammaticaal bijzondere constructie, met voorop een lijdend voorwerp, gevolgd door een bijvoeglijke bepaling in mannelijke vorm ('plein') bij een vrouwelijk woord ('rets').
73
Cats heeft dit citaat ongetwijfeld ontleend aan Langius (344 B) waar het, met enkele varianten, voortkomt (i.p.v. nisi, 'ei' en voor & locum ei dominando nobis, '& locum ei introeundi & dominandi nobis'). Langius geeft als verwijzing 'Super Hom. 3', waarmee hij mogelijk doelt op de Homiliae quinquaginta. In de derde homilie, 'Epistula ad Probam' is deze aanhaling echter niet teruggevonden. Vgl. Opera omnia, V-2. Paris 1865, 2132 ( PL XXXIX). Ook in De obedientia et humilitate sermo van Pseudo-Augustinus komt het citaat niet voor. Vgl. Opera omnia. Venezia 1550, IX, fol. 205v-206r. Wel wordt in deze preek verwezen naar 1 Timotheus 3, handelend over de plichten van opzieners en diakenen. In 5-6 staat onder meer: 'Geen nieuweling, opdat hij niet opgeblazen worde, en in het oordeel des duivels valle. En hij moet ook een goed getuigenis hebben van hem, die buiten zijn, opdat hij niet valle in smaadheid, en in de strik des duivels.'
74
Cats doelt hier op de woorden van Paulus in Hebreeën 13:14, 'Want wij hebben hier geen blijvende stad, maar wij zoeken een toekomende.' Vgl. in dit verband ook Filippensen 3:20, 'Onze wandel is in de hemelen.'
75
Zie voor het nomadenleven van de Scythen, ook wel Hunnen genoemd o.a. Strabo, Geographia, 11, 2, 1 en 11, 6, 2. Alciato wijdde er een embleem aan, met als motto 'Omnia mea mecum porto' (vgl. Cats' ) en als pictura een Hun aan de oever van de zee. Het onderschrift gaat in op het primitieve bestaan van het volk ( Emblematum liber, nr. XXXVII). Vgl. Emblemata 1967, 1190-1191.
76
Diogenes, de cynische wijsgeer uit Sinope, versmaadde alle gemakken en leefde in een gemakkelijk te verplaatsen ton, zoals o.m. te lezen is in Gesta romanorum, 183, germ. 15 ('quod dolium habuit pro domo') en Diogenes Laertius, De vitis philosophorum, VI, 23: 'Hij had iemand geschreven om een onderdak voor hem te zoeken, en toen die man traag in het antwoorden bleek, nam hij een ton in het Metroön tot onderdak, zoals hij zelf in zijn brieven meedeelt.' Vert. Ferwerda en Eykman Diogenes, Leven, 186. Diogenes' woonplaats is emblematisch verwerkt door o.a. Vaenius in Q. Horatii Flacci emblemata 1607, 108-109 (en 150-151) en door Vondel in zijn Gulden winckel, 40, nr. XXXVI. Vgl. ook Emblemata 1967, 1161-1162.
77
Homerus schrijft hoe de Sirenen, die zich ophielden op een rotsachtig eiland, door hun gezang de voorbijgangers zo betoverden, dat ze het eiland naderden en schipbreuk leden ( Odyssee, XII, 39 ev.). Vgl. ook de bronnen en hun emblematische verwerking vermeld in Emblemata 1967, 1698.
78
Zie voor deze uitdrukking: Walther, 5, 758, nr. 33531h.
79
Bedoeld is: met volle zeilen en snelle paarden. Vgl. Jesaja 30:16, 'Op snelle paarden zullen zij rijden', evenals de symboliek van het paard in Openbaring. Mogelijk een toespeling op de uitdrukking 'velis remisque', o.a. bij Cicero, Tusculanae disputationes, III, XI, 25.
80
Vgl. S. Owen Dickerman, 'Some stock illustrations of animal intelligence in Greek psychology.' In: Transactions and proceedings of the American philological association 42 (1911), 123-130, i.h.b. 124. Met verwijzingen naar Philo, De animalibus en Cicero, De natura deorum.
81
Rösel van Rosenhof, IV, 192-193. Zie over families en soorten van de spin, evenals over de werkwijze van de webspinnen ( Araneae ), waartoe ongeveer de helft van alle spinnen behoort: E. Kullmann en H. Stern, Leven aan een zijden draad. De fascinerende wereld van de spinnen. Baarn 1975, i.h.b. 44-64 en 270-284; Brehms neue Tierenzyklopädie. Wirbellose 2. Freiburg im Breisgau 1983, XII, 49-66, i.h.b. 52-55, en voor de kruisspin: afb. 58; D. Jones, Spinnen. Beschrijving van 350 soorten spinnen en hooiwagens in kleur. Baarn 1983.
82
Het is moeilijk de insecten in het web nauwkeurig te benoemen omdat Van de Venne, zoals ook in vele andere gevallen, zeker niet 'naar de natuur' heeft gewerkt. De spin, evenals zijn houding, zijn goed getekend, maar een kruisspin ziet er in het echt beslist anders uit. Ook heeft de vlieg veel te lange sprieten. Wat hieronder volgt is dan ook slechts een poging te reconstrueren hoe Cats (en Van de Venne) de verdeling over het web bedoeld kunnen hebben.
Mogelijk zijn de twee bovenste insecten én het dier helemaal onderaan, bijen; de tweede van rechtsboven en het beestje rechtsonder, wespen; het insect boven de wesp rechtsonder, een vlieg; daar weer boven, rechts, een mug. Blijven over de drie insecten links van de spin. De bovenste daarvan wijkt het meest af, wellicht is hiermee de horzel bedoeld. De twee daaronder, ten slotte, zouden nog een wesp en een vlieg of mug kunnen zijn. Het beestje rechtsonder, met de uitgestrekte vleugels zou ook een aas-kever kunnen zijn, vaak aangezien voor een wesp of hommel (vgl. Rösel van Rosenhof, IV, 8, afb. I, fig. 3). Een overzicht van de orde der vliesvleugeligen, waaronder de wespen en bijen, en die der tweevleugeligen, waaronder muggen, vliegen en horzels geeft A. Sandhall, Insekten en andere kleine dieren. Wageningen 1975, 170-175. Met dank aan W. Hogenes te Amsterdam.
83
Ik ken geen voorbeelden waarbij Venus zelf bezig is met het uitzetten van netten. Wel is er in Cats' Maechden-plicht een embleem waar Venus' zoon Cupido, verstopt achter een boom, een vogel in een net probeert te vangen, op te vatten als zinnebeeld voor het initiatief dat van de jongen moet uitgaan; later wordt dit embleem omgewerkt tot waarschuwing voor nachtelijke onvoorzichtigheid. Ed. Middelburg 1618, 24-25, nr. XII ('Non nisi mota capit'). Vgl.: ADW 1712, I, 119; en Emblemata 1967, 752. In de index van Iconclass (1446) neemt de categorie 'lover(s) caught under a fowler's net by Venus (and Cupid)' wel op, maar geeft verder geen enkele verwijzing. Figuurlijk wordt een spin niet speciaal toegepast op Venus, wel op een kwaadaardige vrouw ( WNT XIV, 2824, 2). Vgl. ook Ripa Ripa, Iconologia, 422a-423b en het citaat uit Biedermann in noot 30.
84
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 125, nr. XXXVII, r. 14.
85
Maurice Scève heeft in Délie (1564) een embleem opgenomen over een spin, die sterft in de door haarzelf gespannen strikken. Ed. Charpentier Scëve, Délie, 280, nr. CDXI. In zijn embleem 'Groote visschen scheuren 't net', haalt Cats nog eens het gezegde: 'Byen en horsels breken het spinneweb' aan. Zie: Spiegel 1632, II, 60-61, nr. XV (= ADW 1712, I, 586).
86
Over de spin zegt H. Biedermann, Knaurs Lexikon der Symbole. München 1989, 415-416: 'In den Mythen vieler Völker ein Symboltier mit negativer Sinndeutung, gelegentlich ein listiger 'Trickster'-Wesen [...]. Im Vordergrund steht allgemein ein Gefühl der Distanz gegenüber einem Wesen, das ein Netz zu spinnen imstande ist.' Vgl. voor het spinneweb als strik der zonde bovendien De schoole der wereld, geopent in CXL vliegende bedenkingen op veelerhande voorvallende gezichten en zaecken van F[rans] v[an] H[oogstraten], een bewerking van Joseph Halls Occasional meditations (London 1630, 1633 (uitgebreid tot 140 meditaties) en 1635 (een Latijnse versie)). Tweede druk. Ed. Amsterdam 1725, 32-34, nr. XV.
87
Ed. Paris 1539, nr. LXIX. De Nederlandse uitgave, onder de titel Tpalays der gheleerder ingienen, verscheen voor het eerst te Antwerpen in 1554. Vgl. Emblemata 1967, 938-943. Dezelfde duiding ook bij Langlois Langlois, Discours, 68r.
88
Ed. Lyon 1550, 27, nr. 9.
89
Ed. Lyon 1555, 43. Zie de Franse bewerking Le Pegme. Lyon 1560, 66-70, i.h.b. 69. Florentius Schoonhovius maakte een navolging van dit embleem van Costalius in Emblemata partim moralia partim etiam civilia. Gouda 1618, 201, nr. LXVIII ('In corruptos iudices').
90
De anekdote wordt aangehaald door Plutarchus in Vitae ('Solon'), V (81): '[...] ? μηδ?ν τ?ν ?ραχν?ων διαφ?ρειν, ?λλ' ?ς ?κε?να το?ς μ?ν ?σϑενε?ς κα? λεπτο?ς τ?ν ?λισκομ?νων καϑ?ξειν, ?π? δ? τ?ν δυνατ?ν κα? πλουσ?ων διαρραγ?σεσϑαι', en door Valerius Maximus in Facta et dicta memorabilia ('Sapienter dicta aut facta'), VII, 2 14. Ed. Kempf 1854, 548.
91
Boek I, 58. Vert. Ferwerda en Eykman Diogenes, Leven, 28. Ook opgenomen in Erasmus, Apophthegmata, VII ('Solon Salaminius'), V. Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, IV, 324 A: 'Leges aranearum telis esse similes.' Vgl. ook de Nederlandse uitgave van Claude Paradin, Devises héroïques onder de titel Princeliicke deviisen. Ed. Leiden 1615, 186-187, nr. LXXX; in de oorspronkelijke ed. Lyon 1557, 121.
92
Ed. Nürnberg 1596, nr. XCIX:
Innodat culicem, sed vespae pervia tela est;
Sic rumpit leges vis, quibus haeret inops.
Het web kapselt muggen in, maar laat wespen door;
Zo worden wetten waar de arme in verstrikt raakt, door geweld gebroken.
De afbeelding komt uit de ed. Frankfurt 1654.
93
Ed. Frankfurt am Main 1593, 30, nr. XIX.
94
Weltliche Gesetz
Man hat wol vil der güten Gsetz,
Macht doch oft drauß ein Spinnen Netz,
Das grosser fliegen keine Nöt,
Der kleinen Mücklin vil ertödt,
Verbunst und Geitz richt sömlichs an,
Daß d' Crachtigkeit wirt gsetzt hindan.
Ed. Zürich 1622, nr. XXXX. Vgl. verder het embleem van een spin in een web tussen twee bomen, onder de motto's 'Del artificioso' en 'De viscere promo' in: Juan Francisco de Villava, Empresas espirituales y morales. Baeça 1613, II, 71.
95
Ed. Prag 1581, 64, nr. 63. Vgl. ook Emblemata 1967, 940. Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 917 zegt: 'Dans la spiritualité chrétienne, la toile de l'araignée elle-même représente d'abord les "oeuvres vaines"', en spreekt over 'l'image de la fragilité humaine.'
96
Zie: 'Invallende gedachten', 25, nr. XXXVI (= ADW 1712, II, 409-410). Ripa Ripa, Iconologia, 598. Vgl. ook Arnold Houbraken, Stichtelyke zinnebeelden gepast op deugden en ondeugden, in 57 tafereelen. Amsterdam 1732, 197-200, nr, XLVIII.
97
Ed. Rotterdam 1625, 18v-20r en 30v-32r. Het eerste heeft als motto 'Wel huys te houden dat bestaet, in arbeyt ende goeden raet'. Het betreft de vermelding bij Plinius dat onder de spinnen het mannetje voor de vangst zorgt en het vrouwtje het web repareert; het tweede embleem, onder het motto 'Des menschen geest gestadigh in onrust, niet lyden kan des lichaems onlust', bespreekt de kwestie dat wie lichamelijk geraakt is, ook geestelijk uit balans kan raken. Een mogelijk op van Cats teruggaande passage in het gedicht Hercules (1658) van Georg Stiernhielm (1598-1672) wordt aangehaald door Van Wijk Van Wijk, Några, 96-97.