← Content: PreviousContent: Next →

Nuda movet lachrimas. [28]


beeld028

Back to top ↑
164 ↓
HEROD. LIB. 1.
Mulier exuta tunica verecundiam pariter exuit.

ANNAEN. ROBERT. RER. IUD. LIB. 4. CAP. 10.
Nuditas in viro indecens, in muliere probrosa: unde Herodotus apud Lydos ac plerasque gentes, etiam barbaras, viris indecorum fuisse tradit se nudos ostendere, nam (ut ait Cicero) hoc solum animal natum est, pudoris & verecundiae particeps.

ADDE,
Flagitii principium esse, nudare inter cives corpora.

165 ↓
Wort dit ghewas ontkleet,
Al wasset lief so worttet leet. 1
Vermijt u, domme jeught ajuyn te willen schellen, 2 3
Of, siet! u treurich oogh sal vande tranen swellen; 4
Maer sooje met de vrucht wilt spelen sonder leet,
Soo raectse sachtjens aen, en laet het ding gekleet.
Ghy meught u, jongh gesel, ter eeren wel vermaken, 5
Maer pleegt geen ander min als door eerbiedigh raken: 6
'T is noch al, soo het plach. Acteon naect verdriet, 7 8 9
Indien hy sonder kleet de jonge nymphen siet.

Nuda movet lachrimas, vestitam impune videbis.
Saepe licet tractata manu, non laedit ocellos,
Dum latus inclusum cortice caepa gerit:
Hanc tenui spoliare toga si forte iuvabit,
Protinus uda tibi lumina, nuda dabit.
Huc animos adverte, puer; mihi caepa puella est;
Quisquis amare voles, fac reverenter ames.
Ne teneram spectare iuvet, sine veste, Dianam;
Haec dea, nuda magis, quam pharetrata, ferit.

Qui me despouille, pleurant se mouille.
Manie tes amours en chaste reverence,
Si tu ne veus languir de longue repentence,
Tu pourras, sans douleur, tenir en main l'oignon,
Mais, pleureras, si veus oster son cotillon.

If naked you doe mee desire,
Your trickling teares I then require.
If any goe about to pill, the Onion of his shell,
His cheekes with teares it will bedeawe, for I doe know it well.
But they that will with Onions play, and handle with good skill;
Must let the coate still cover it, and so may play his fill.
You may well with your love converse, and that in modest fashion,
But come not too neare to the bare, to touch without discretion.
For still it fares as it was wante, Acteons fore head budds,
So soone as hee Diana spyde uncloathed in the woods.

166 ↓
Na 'tis ontkleet,
Soo wortet leet.
Een waterlantsche trijn sat eens ajuyn en schelde, 11 12
En klaeghde dat de lucht haer oogen dapper quelde, 13
En kijck eens (sprack de meyt) ick hebber mé gespeelt,
En doen heeft my het dingh int minste niet verveelt. 14
Dus gatet, lieve moer, gingh Els hier tegen seggen, 15 16
Met die soo metter haest haer spillen tsamen leggen; 17
'T is wel soo langh men vrijt, maer trect het rockjen uyt, 18
Een reuck daer 'toogh af loopt verneemtmen vande bruyt. 19 20

Dos est uxoria lites.
Vestibus indutum nil caepe nocebit ocellis,
Tegmina tollenti fletibus ora fluunt.
Caepe quod est nobis, teneris hoc uxor ephoebis;
Cum verbis agitur, tum bene constat amor:
Intret hymen thalamos, sit zona soluta puellae,
Ibit demissis vir novus auriculis.
Mira vides, uxor quem nunc iubet esse maritum,
Vah! puer est, sed vir, cum puer esset, erat.

Apres la feste, on grate la teste.
L'oignon lors faict pleurer, quant on le deshabille,
Lors quant un jouvenceau espouse belle fille
Pour assouvir le feu de ses brutaux amours,
Pour quelques bonnes nuicts a force mauvais jours.
SEN. OCT.
Iuvenilis ardor impetu primo furit,
Languescit idem facile, nec durat diu
In venere turpi; ceu levis flammae vapor.

Ovid. lib. 2. de Remed. Amor.
Turpe vir & mulier, iuncti modo, protinus hostes.

ARIST. LIB. 2. RETH.
Iuvenes ex corporeis voluptatibus, venereis potissimum dediti, earumque impotentes sunt, & inconstantes; resque quas concupiverunt, fastidiunt: Valde concupiscunt, sed protinus conquiescunt; quia acutas habent voluptates, non longas, ut aegrotantium fames, & sitis.

167 ↓
SIMUL AC NUDATA, DOLEBIS.
Eos, qui ex incitato iuvenilium affectuum impetu foelices matrimoniorum successus augurantur, toto plerumque coelo errare, dicere non abhorreo. Leves enim istos ac fluctuantes iuvenum ardores, & stabile hoc ac venerandum matrimonii sacrum mutuas sibi operas tradere, vix unquam comperi. Longe quippe alius lascivi istius amoris, alius sane sedati coniugii scopus est; magisque contraria illa inter sese, quam cognata aut coniuncta non abs re quis dixerit. Prudentes utique usuque edocti, & inter eos Vives, inconsultum putant eam matrimonio sibi copulare, cui quis in amoribus nimis sese submisit, quamque dominam, heram, lumen, votorumque suorum finem, non minus impie, quam stulte appellare, aliisque amatoriis ac hyperbolicis ineptiis extollere solitus est. Iudicant enim viri prudentes nimiam istam demissionem efficere ut mariti dignitatem, contracto tandem matrimonio, male providus adolescens sustinere non possit; Quid tandem? fit facetus iste amator, ridiculus maritus, ut lepide noster Heynsius.

Sy vergrypen hen grootelijcx, 21 die daer meynen dattet noodelijck 22 een goet houwelijck moet zijn, alsser twee ghelievekens, die met hittige 23 genegentheyt malkanderen aenhangen, te samen komen. Men heeft selden ghesien dat schielijcke invallen van de kalver-liefde den ghesetten 24 standt ende bandt des houwelijcx eenich behulp hebben aengebracht, maer menichmael het teghendeel. Een ander oogmerck heeft den echten en hechten staet, 25 een andere de swevende en bevende minne. 26 Veel ervaren mannen ontraden een jonckman in houwelijck te versamelen mette 27 gene aende welcke hy sich door quistige beleeftheyt 28 van vryagie al te seer heeft verpandt. Want hoe ist moghelijck (segghen sy) dat yemandt de selve, 29 die hy recht te voren heeft verheven tot sijn meestersse, 30 princesse, jae goddinne (en wat een vleyende tonghe, vervoert door dwase minne-stuypen, meer weet by te brenghen) dat (segghen sy) 31 hy de selve 32 terstondt daer na, als hooft en voocht, sal konnen ofte derven heten 33 en gebieden? en of schoon hy sulcx al derfde bestaen, soo en is niet te vermoeden dat sy, die in so vollen besit is van 34 over al 35 het hoochste woordt te voeren, sulcx sal willen lyden of ghedooghen, in voeghen dat, 36 de dese haer oude vryheydt, den ghenen sijn nieu-verkreghen recht pooghende voor te staen, 37 uyt sulcx niet anders en staet te verwachten, als van een al te beleefden vryer, een al te geckelijcken 38 man.

168 ↓
ECCLES. 6.
Vrient, soo langh alst dient. 39
Speelt yemant met ajuyn, doch sonder hem te schellen,
So sal die niemants oogh in eenich deel ontstellen,
Maer alsmen dese vrucht van haren rock ontbloot
Soo wort het gantsch ghesicht van enckel tranen root. 40
Veel menschen zijn beleeft, en weten schoon te praten,
Soo langh sy voor een vrient gheen hayr en moeten laten; 41
Maer als het qualijck gaet dan isset uytghemalt; 42 43
'Men kent de vrienden best wanneerder schade valt'. 44

169 ↓
Amicus certus in re incerta cernitur.
Caepe levi tractare manu sit cura, viator,
Stringenti lachrimis lumina rubra tument.
Qui facilem laudas, & amica fronte sodalem,
Signa sodalitii num sat aperta tibi?
Dum ioca miscentur, dum luditur inter amicos,
Aspera qui moveat iurgia, rarus erit.
Damna probant socios; tunc cum de iure remittet,
Te cupiente suo, respice qualis erit.

En partager lict & jambon, cognoit l'homme son compagnon.
Ioüant avec l'oignon, je ne faisois que rire:
Mais il me faict pleurer, si tost je le dechire.
l'Amy, quand tout va bien, est debonnaire & doux,
Mais touche le de pres, voila un grand couroux.
ISID. LIB. 3. DE SUM. BON.
In prosperitate incerta est amicitia nescitur enim an persona an foelicitas diligatur.

PROVERB. 17. 17.
L'intime ami aime en tout temps & naistra comme un frere en la destresse.

ECCLESIASTIQ. 37. 1.
Il n'y a point d'amy qui ne die? ie suis aussi de ses amis, mais il y en a tel qui n'est ami que de nom.
3. O meschante pensée d'ou es tu roullée pour couvrir de tromperie toute la terre!

AMICUS CERTUS IN RE INCERTA CERNITUR.
Magis moralis, quam theologici argumenti est carmen huic emblemati adscriptum; nos id paulo aliter, pro subiecta materia, hic interpretemur. Caepa, levi brachio dum tractatur, prorsus sensibus humanis innoxia est, durius pressa, mox odore nares oculosque offendit. Ita plerosque homines affectos esse accusator ille fratrum, diabolus inquam, in personam Iobi (licet in eo falsus) callide inclamat: nunquid, inquit, Iob frustra timet Deum? nonne tu operibus manuum ipsius benedixisti? Sed extende paululum manum tuam, & tange ea quae possidet; mox in faciem benedicet tibi. Ea sane est naturae humanae fragilitas, Deum, dum leniter nos habet, laudamus; si castiget, ilico voces impiae, ac murmura. Verissime veritas; qui super petrosa seminatus est, inquit, hic est, qui verbum audit & continuo cum gaudio illud accipit, non habens autem in se radicem, temporalis est, ac facta tribulatione continuo scandalisatur. At tu, ne nos inducas in tentationem, Domine, potiusque nobiscum age ex verbo tuo quod locutus es (in Psal. 89. 52.) Si iustitiam meam profanaverint, visitabo in virga iniquitates eorum; Misericordiam autem meam non dispergam ab iis.

Na dien het ghedicht op dit sinne-beeldt meer op de seden-leere, als op een Christelijcke bedenckinghe schijnt te trecken: 45 soo sullen wy d'uytlegginghe daer van wat naerder brenghen tot de stoffe, die wy in dit deel 46 verhandelen. Den ajuyn maer sachtjens aengheraeckt, en gheeft van sich gheen quade lucht, maer gheperst zijnde, quetst beyde de ooghen ende den neuse vande omstanders. De menschen meest aldus gheneghen 47 te zijn, poocht den lasteraer der broederen (den duyvel) waer te maken, in den persoon vanden lijdtsamen Iob: 48 Meyndy (seyde hy) dat Iob om niet Godt vreest? ghy hebt het werck sijner handen gesegent, sijn huys bewaret, &c. steeckt u hant uyt, en tastet hem aen, hy sal u seghenen 49 in u aensicht. 'T is een swackheyt van veel menschen, dat zy, soo langhe hun saken wel gaen, Godt loven, maer als sy eens hardt werden aenghetast, werpen strax, ick en weet niet wat, lasterwoorden teghens den Hemel. Het zaet (seydt den mont der waerheyt) 50 dat op steenachtighe plaetsen ghezaeyt is, zijn dese, die het woordt hooren, en ontfanghen het selve met vreuchden, maer, den tijt van vervolginge komende, als gheen wortel hebbende, werden terstondt gheerghert. Maer, O Heere onsen Godt, en leyt ons niet in versoeckinghe: 51 maer handelt liever met ons na uwen woorde, dat du door dijnen Propheet ghesproken hebst 52 (Psal. 53 89. 32.) Soo sy mijn ghebodt niet en houden, soo wil ick hen metter roede te huys soecken, 54 ende hare misdaet met plaghen: Doch myne ghenade en wil ick van hun niet wenden.

Back to top ↑

Facsimile Images


164

165

166

167

168

169

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Von Monroy Monroy, Embleme, 61 en afb. 62 (slechts een vermelding).
  2. Incogniti scriptoris nova poemata ... Facs. ed. Becker Anonymous, Incogniti scriptoris nova poemata, 13 en 25, noot 31.
  3. Haak Haak, Hollandse schilders, 122, afb. 227.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A woman, holding a string of onions in her left hand, gives an onion to a man; in the background a seated woman is peeling an onion

Back to top ↑

Comments

De ui is één van de oudste cultuurplanten ter wereld en reeds in het oude Griekenland at men kleine, zure zilveruitjes bij het aperitief. Het is bekend dat gedurende de middeleeuwen de ui bij de meeste bevolkingslagen deel uitmaakte van het dagelijks voedsel. 76
Dodonaeus gaat in zijn Cruydt-boeck uitgebreid in op de ui, op de vorm en de smaak. Hij merkt onder andere op dat: 'sommige breedachtich oft plat ront zijn als een Rape: ende sommige lanckworpich ront, bijnae als een Ey: de welcke ooc van den anderen in smaeck ende scherpicheyt verschillen [...].' 77 Onder het kopje 'Aert, Cracht ende Werkinge' wordt vermeld wat algemeen bekend verondersteld mag worden en waarop Cats dan ook de aandacht richt: 'Alle de soorten van Ayeunen zijn scherp van smaeck, sterck van reuck, ende daer door de traenen wt de oogen doende comen [...].' 78
Cats gebruikt de ui als symbool voor de maagdelijkheid. Als je zonder huilen met het gewas wilt spelen, moet je het in zijn schil laten. Hetzelfde gaat ook op voor de omgang met een meisje: als je haar niet gekleed laat, zul je het betreuren. De gepelde ui dus als waarschuwing voor het in toom houden van de lust. Daarom laat Cats waarschijnlijk de man, zijn hoed in de hand, een eerbare houding aannemen. Het citaat uit het juridische werk van Robert dat de strekking moet ondersteunen, lijkt voor Cats te hebben gefungeerd als springplank naar de uitspraken van Herodotus en Cicero. Robert noemt immers beide auteurs en Cats zoekt daarbij vervolgens nog eens twee andere, passende, aanhalingen uit hun werk.
Toen Jan van der Veen in 1653 in zijn Raadtselen, uyt gebeelt met zin-rijke uyt leggingen het volgende woordraadsel opnam, baseerde hij zich mogelijk op Cats' amoureuze uitleg:
K ben rondt van Hooft en gladt van huydt,
Dies val ik mennigh Man te buyt,
Die my mijn ondergank beryen,
En my ontkle'en tot haer gherijf,
En schenden mijn Sneeu-witte lijf,
Die 't selve vaek daer na beschreyen. 79
In de tweede toepassing wordt het ontdoen van de ui van haar schil nogmaals, maar nu onomwonden, vergeleken met het uittrekken van de rok van de vrouw. 80 De kern van de duiding die Cats hier geeft, is dat wanneer onvoorzichtige jongemannen zich aan een vrouw onderwerpen ze, eenmaal getrouwd, hun waardigheid als echtgenoot niet kunnen ophouden. Te uitbundig gedrag en overdreven verliefdheid betekent tijdens het huwelijk meestal verlies van geloofwaardigheid en daarmee van gezag.
Dat Cats hier spreekt over een uienschillend meisje uit Waterland heeft, behalve dat het de mogelijkheid bood voor een woordspel, wellicht ook te maken met de herkomst van het produkt. In een serie afbeeldingen van Nederlandse klederdrachten uit het derde kwart van de zeventiende eeuw houden de voorgestelde vrouwen elk karakteristieke objecten of produkten vast. Een 'Broker Vrou', met om haar arm een mand met penen, wijst op een streng uien

Afbeelding 28.1
. De reeks wordt toegeschreven aan de schilder J. [van] Horst. 81 Deze boerin zal evenwel niet afkomstig zijn van Broek in Waterland, maar van Broek op Langedijk. In dit streekdorp in de gemeente Langedijk (provincie Noord-Holland) ten Noordoosten van Alkmaar, afficheerde men zich trots met dit gewas. Misschien kende Cats een dergelijke voorstelling en verbond hij de aanduiding 'Broek' met Waterland. 82 Conform de aard van het onderwerp gaan de afgebeelde figuren op de prent van Cats eenvoudig gekleed. Dat gebeurt nogmaals in 1626 als Adriaen van de Venne een aquarel maakt van een melancholische oude visser die met twee strengen uien loopt. 83
Ten slotte maakt Cats een vergelijking tussen het moment vóór en na het schillen en de aard van de vriendschap bij bepaalde omstandigheden. Zolang alles goed gaat, zijn velen beminnelijk en is er niets aan de hand, maar wanneer men bij tegenspoed en ellende een beroep op een vriend moet doen, wordt pas echt duidelijk hoe onvoorwaardelijk de vriendschap is. Uit het begin van de beide prozacommentaren in deze derde afdeling blijkt dat Cats deze gedeelten als een explicatie van de gedichten beschouwde. Hij zegt dat het gedicht meer op de ethica betrekking heeft en dat hij zich in zijn proza meer op de godsdienstige kant zal richten.
In dit proza, dat enkele bijbelcitaten bevat, koppelt hij de thematiek aan de verhouding van de mens tot God: soms lijkt het alsof de mens God alleen liefheeft als het hem goed gaat. Dat suggereert althans de duivel tegenover Job en zulke mensen bestaan inderdaad. Daarom wordt God verzocht ons voor dergelijk gedrag te behoeden en barmhartig te zijn. Psalm 89 dient in dit gedeelte, dat uitloopt in een gebed, als leidraad.
In het Nationalmuseum te Stockholm bevindt zich een paneel van Pieter Aertsen getiteld Keukenstilleven met Christus en de overspelige vrouw

Afbeelding 28.2
. 84 Een stilleven van een markt vormt het voorste gedeelte van de voorstelling, terwijl op de achtergrond Christus' reactie op de Schriftgeleerden en Farizeeën is te zien, naar aanleiding van de overspelige vrouw in de tempel (beschreven in Johannes 8:1-11). Er bestaat een overeenkomst in uitbeelding tussen het paar links bij Aertsen en het paar op de embleemprent van Cats: de man houdt de vrouw twee strengen met uien voor; één ervan rust in de palm van zijn hand. Een andere man tegenover hen heeft een dode vogel in de ene, en een mand met eieren in de andere hand. Een derde man kijkt toe.
Beide situaties ondersteunen elkaar bij de interpretatie. Zowel Cats' uitleg, namelijk de kwalijke gevolgen van de sexuele begeerte, als de mogelijke duiding van het paar bij Aertsen (te bezien in combinatie met de overspelige vrouw in de achtergrond), maken het aannemelijk het aanreiken van uien als een verleidingsscène op te vatten. De overdaad aan groente en fruit in het stilleven evenals de lange streng uien zelf zullen samenhangen met de ethische kwestie van de wellust en de matigheid die in de voorstelling centraal staat. 85
Enige tijd later maakte Jacob Matham een prent naar het schilderij van Aertsen, waarbij de bijbelse voorstelling werd vervangen door een pastoraal landschapje

Afbeelding 28.3
. 86 De gravure is 1603 gedateerd, zodat het denkbaar is dat Cats of Van de Venne hetzij de prent, hetzij het schilderij hebben gekend. Het uiterlijk van de man (met baard) en de jongere vrouw, evenals de derde figuur op de achtergrond, sluiten dit niet uit.
Thematisch verwant is ook het schilderij Meisje dat uien hakt van Gerard Dou uit 1646 (Londen, Buckingham Palace). Achter de jonge vrouw, die de beschouwer direct aankijkt, houdt een jongetje een ui omhoog

Afbeelding 28.4
. Het iconografisch repertoire waarvan Dou zich niet alleen hier maar ook in andere overeenkomstige werken heeft bediend, bevat een aantal mogelijke sexuele connotaties: een hangende dode vogel, een lege vogelkooi, een grote ronde bak met uien, een liggende kan, een kandelaar, en een vijzel met stamper. Het jongetje is zich naar het schijnt niet bewust van de sexuele implicatie van zijn gebaar, terwijl de ingetogen wijze waarop het meisje in de keuken met haar arbeid bezig is, doet vermoeden dat zij de noodzaak omzichtig met de ui -en dus met haar kuisheid- om te gaan, wel inziet. 87
Andere parallellen in de schilderkunst zijn Abraham Snaphaen, Jonge vrouw met muizeval, 1682 (Leiden, Stedelijk Museum 'De Lakenhal') waarop de ui als erotisch symbool fungeert en Gerard Dou, Keukeninterieur met meisje en kind (Kopenhagen, Koninklijk Museum van Schone Kunsten). Ook hierop hakt een meisje uien, alleen houdt een jongetje nu een muizeval omhoog. 88

Back to top ↑

Notes

1
ontkleet : geschild
2
Vermijt u : Tracht u ervan te weerhouden
3
ajuyn : uien
4
Vgl. de uitdrukking 'Het is ieder niet gegeven ajuin met droge ogen te schillen' (Harrebomée, I, 12).
5
ter eeren : op eerbare wijze
6
pleegt [...] min : vrij
7
'T is ... plach : het is nog steeds allemaal zoals het vroeger ging
8
Acteon : Cats baseert deze pointe op Ovidius, Metamorphosen, III, 143-252. Omdat de jager Acteon de godin van de jacht Diana (Artemis) en haar nimfen bij het baden bespiedde, veranderde zij hem in een hert, waarna hij door zijn eigen honden werd verscheurd.
9
De verwijzing kan Cats zijn ingegeven bij het lezen in Annaeus Robert, Rerum iudicatarum libri IIII, IV, X, waaraan hij het citaat onder A.4.b ontleende. Op de bladzijde die op dit citaat volgt, haalde Robert Ovidius aldus aan: 'Inscius Actaeon vidit sine veste Dianam' (vgl. A.2, r. 7 ). 9
10
Ed. Köln 1599, 784. Ook in Thronus cupidinis (Amsterdam 1620, 30), waar het moment tot embleem werd verwerkt, wordt naar versregel 185: 'is fuit in vultu visae sine veste Dianae' verwezen (vgl. verder Emblemata 1967, 1623).
11
Een ... trijn : Een (dienst)meisje, genaamd Trijn, uit Waterland, het waterrijk gebied in Noord-Holland. Ook bedoeld als woordspeling met de figuurlijke betekenis van waterlanders, namelijk tranen. Vgl. het gezegde 'De waterlanders komen op de dijk' voor huilen ( WNT XVII, 2800-2801 en XXIV, 1859-1860). Zie ook de commentaar.
12
ajuyn en schelde : uien te schillen. Zie voor een figuur in dezelfde houding als het schillende meisje op deze prent: Cats' Emblemata moralia et aeconomica waar een meisje kastanjes schilt voor een haard ( ADW 1712, I, 142).
13
dapper : in hevige mate
14
verveelt : gehinderd
15
lieve moer : beste vrouw
16
Els : Deze meisjesnaam komt in Proteus nog drie keer voor. Zie XXI.A.1; XXXI.A.1 en XLI.B.1.
17
metter ... leggen : samen te hard van stapel lopen, of: te overhaast in het huwelijk treden. Vgl. WNT XIV, 2811 en Harrebomée, II, 290: 'Zij werpen de spillen bijeen'.
18
wel : goed
19
daer ... loopt : waar het oog van gaat tranen
20
de bruyt : de nog ongetrouwde vrouw
21
vergrypen hen grootelijcx : vergissen zich in hoge mate
22
noodelijck : noodzakelijkerwijs
23
hittige : vurige, hartstochtelijke
24
ghesetten : bedaarde, ingetogen
25
den ... staet : de ware en hechte staat, het huwelijk
26
swevende ... minne : onstandvastige en onzekere verliefdheid: 'bevende', en mogelijk ook zwevende, kan ook trillen van begeerte betekenen ( WNT II, II, 2327, 4)
27
in ... mette : zich door een huwelijk te verbinden met ( WNT XX, 2192, 6, dp)
28
quistige beleeftheyt : overdadige zachtaardigheid
29
de selve : haar
30
meestersse : Zie voor deze woordvorm, o.m. bij Bredero: WNT IX, 435.
31
(segghen sy) : Nl. Veel ervaren mannen, r. 8 (en 10-11).
32
de selve : Verwijst naar de selve ... goddinne, r. 11-12.
33
heten : bevelen
34
in ... van : zich geheel en al het recht toe heeft ge#euml;igend, het tot haar gewoonte heeft gemaakt (vgl. WNT II, II, 2480)
35
al : alles
36
in voeghen dat : zodanig dat
37
voor te staen : te verdedigen
38
geckelijcken : bespottelijke
39
Verwijzing naar Ecclesiasticus 6:8, 'Want daar is menig vriend in zijn gelegenen tijd, en blijft u niet bij den dag van uw verdrukking.' Zoals vaker zet Cats het motto op rijm. Ook aangehaald in Spiegel 1632 (einde deel 2, aparte nummering), 18, waar een bladzijde verder, direct erop volgend: 'En partage lit & jambon, on cognoit son compagnon' (vgl. het motto boven C.3 ) wordt geciteerd. In: ADW 1712, I, 605.
40
ghesicht : oog
41
gheen ... laten : niets van het hunne hoeven inboeten ( WNT V, 1411, IV, 2 dp)
42
qualijck : slecht
43
dan ... uytghemalt : dan wordt er geen gekheid meer gemaakt
44
Vgl. het motto boven C.2 en Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 130, nr. LXXVI 'Felicium multi cognati', ofwel 'Diet wel gaet heeft menighen vrient'. Het dubbele aanhalingsteken aan het begin van de regel wijst op het sententieuze karakter van de zin.
45
schijnt te trecken :betrekking lijkt te hebben
46
in dit deel : in deze afdeling (nl. de derde, godsdienste); in de tweede editie uit 1618, waarin deze prozatekst voor het eerst werd opgenomen, waren de drie afdelingen nog structureel gescheiden.
47
gheneghen : geneigd. Lees: Dat de mensen ...
48
Iob : Zie noot 19.
49
sal u seghenen : Zie noot 19.
50
den ... waerheyt : Christus, zie noot 20.
51
versoeckinghe : Zie noot 21.
52
du [...] hebst : U. Over deze vorm: Weijnen, 47, #sect; 49.
53
Psal. : Zie noot 22.
54
te huys soecken : bezoeken
55
Mogelijk een citaat, het is een hexameter. De vergelijking tussen een kledingstuk en de schil van een ui komt ook voor in Homerus, Odyssee, XIX, 232-234, waar sprake is van (de glans van) een chiton, een onderkleed:
En wat de chiton betreft die ik hem om het lichaam zag dragen,-
die had een zijige glans, als de schil van een ui die gedroogd is,
ja, zo zacht en glanzend als zonlicht lichtte dat kleed op [...].
Vert. H.J. de Roy van Zuydewijn. Amsterdam 1992, 333.
56
'?μα δ? κιϑ?νι ?κδυομ?ν? συνεκδ?εται κα? τ?ν α?δ? γυν?.' Vert. Damsté 1988, 11: 'Tegelijk met haar laatste kledingstuk legt een vrouw ook haar gevoel van schaamte af.' Tevens aangehaald door Langius (862 A) evenals door Arnisaeus, De iure connubiorum, III, VII, 11. (Ed. Strasbourg 1636, 122).
57
Ed. Köln 1599, 783. Cats heeft se nudos ostendere, Robert 'si se nudos ostenderent'. Vgl. ook A.1, r. 7-8, embleem V.C.5 en XXI.A.4.c.
58
De verwijzing naar Herodotus komt uit Historiae, I, 10. Vert. Damsté 1988, 12: 'Want bij de Lydiërs, trouwens ook bij andere Oosterse volken, geldt het zelfs voor een man als zeer schandelijk om naakt gezien te worden'; slechts twee paragrafen verder dan waaruit Cats onder A.4.a citeert. De aanhaling uit Cicero komt uit De finibus bonorum et malorum, IV, VII (18).
59
Geciteerd door Cicero, Tusculanae disputationes, IV, XXXIII (70), als een uitspraak van Ennius.
60
Ovidius, Ars amatoria, II, 155 b. De hele regel luidt, in de vertaling van Kat Ovid, Minnekunst, 46: 'Strijd past bij getrouwde vrouwen met ruzie als hun bruidsschat.'
61
In Griekenland was een Ephebe een jongen in de leeftijd tussen de zestien en twintig jaar.
62
De gordel is vanouds het symbool van kuisheid of van de maagdelijke staat. De aanduiding 'de gordel van een vrouw losmaken' betekent dan ook sexuele gemeenschap hebben; vgl. het Latijnse 'zonam solvere'. Zie voor deze betekenis: J. Verdam, 'Dietsche verscheidenheden.' In: Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde 8 (1888), 26-28, onder 'XCII. Goort', en verder WNT V, 428, d. Cats legt hier de nadruk op de gevolgen.
63
Proverbia I, 186; Meurier Meurier, Trésoir, 8 en 22; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 240. Men krabt zich achter de oren, op het hoofd en dergelijke als teken van teleurstelling (vgl. WNT VIII, I, 41). Zie voor het krabben van het hoofd bij de constatering dat een peer in het slijk is gevallen, als beeld voor de verloren maagdelijkheid: Spiegel 1632, II, 7, waar Cats dit motto nogmaals citeert ( ADW 1712, I, 568).
64
Ontleend aan Langius (698 B). Vgl. ook XLVI.A.4.b.
65
Het citaat stemt letterlijk overeen met Langius (699 A). Vgl. Aristoteles, Opera. Orléans 1606-1607, II, 671; en de ed. Freese 1926, 246-247.
66
Toespeling op Juan Luis Vives, De officio mariti ('De eligenda uxore'), I: 'Nollem duceres eam, cui te in amoribus nimium demisisti, cui abblanditus es, cui assentatus, cui servivisti, quam vocasti heram, vitam, oculos, lumen, et alia quae stultus et ineptus amor suadet, etiam interdum quum invalescit impietas in Deum, et summum ac finem votorum ac bonorum omnium [...].' In: Opera omnia. Ed. Majansius Vives, Opera, IV, 343. In vertaling: 'Ik zou u afraden met een vrouw te trouwen aan wie u zich te veel in liefde hebt onderworpen, die u vleiende woordjes hebt ingefluisterd en naar de mond gepraat, van wie u de slaaf bent geweest, die u meesteres, leven, oogappel, licht hebt genoemd en andere naampjes hebt gegeven die de dwaze en domme liefde influistert, en die u soms zelfs, met verlies van respect voor God, het toppunt en het doel van alle verlangens en goede dingen hebt genoemd.' Met dank aan C. Fantazzi te Windsor Ontario.
Cats ontleende mogelijk aan ditzelfde hoofdstuk een dictum van Socrates (zie XLI.B.5) en haalde uit het hoofdstuk hierop volgend een bewerking door Vives van Homerus (zie XXVIII.B.5). Ook in Maechden-plicht citeerde Cats één keer uit De officio mariti. Vgl. verder S.A. Vosters, 'Juan Luis Vives en de Nederlanden.' In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde. Nieuwe Reeks. Gent 1964, 65-201, i.h.b. 152 (overigens niet over deze plaatsen bij Cats); Nauwelaerts Nauwelaerts, Meisjesopvoeding ; en Friesendorp en Joosse Friesendorp, Cats.
67
In zijn redevoering over de vraag of een geleerde moet trouwen en, zo ja, met wat voor vrouw, de Dissertatio epistolica, an viro literato ducenda sit uxor, et qualis?, schrijft Daniel Heinsius: 'tam ridiculi mariti quam faceti amantes' (even belachelijke echtgenoten als charmante minnaars). Ed. Leiden 1618, 19 ( ed. princ. 1615). Met dank aan J. Bloemendal te Voorthuizen voor het opsporen van dit citaat.
68
Cicero, De amicitia, XVII, 64. Cicero zegt de uitspraak te ontlenen aan Ennius -vgl. Walther, 1, 113, nr. 960- en naar Ennius verwees ook Vaenius, die 'amicus' door 'Amor' verving ( Amorum emblemata 1608, 44). Verder citeerde Vives de regel in De officio mariti, IX ( Opera omnia. Ed. Majansius Vives, Opera, IV, 411) en haalde Cats in Spiegel 1632, II, 101 hem nogmaals aan, maar dan onder verwijzing naar P. Syrus ( ADW 1712, I, 599). Langius (82 A), ten slotte, verwijst bij deze sententie naar Tullius. De regel duikt ook op als adagium bij Erasmus: Adagia, IV, V, 5 ( Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, II, 1055 A. Zie voor de klassieke overlevering: Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 39.
69
Deze klassieke viator -formule, waarbij de lezer wordt aangesproken alsof hij een voorbijganger is, komt reeds voor in antieke grafinscripties. Vgl.: Carmina latina epigraphica. Ed. F. Buecheler. Vier dln. Leipzig 1895-1897, II-1, 208, nr. 443; en: B. Lier, 'Topica carminum sepulcralium latinorum.' In: Philologus. Zeitschrift für das classische Altertum 62 (1903), 445-477 en 563-603, i.h.b. 467-469, § 11; verder 592 en 594.
70
Meurier Meurier, Trésoir, 65 (en 24): 'En fromage, lit, argent, iambon, cognoistra l'homme son compagnon'. Vgl. ook Meurier Meurier, Trésoir, 73; Littré Littré, Dictionnaire -1883, III, 170; Proverbia I, 188, 202 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 294: 'En petit lict et grand chemin se cognoist l'ami et l'affin'. De slotregel luidde in 1618: 'Mais, le touchant de pres, le mettras en couroux'.
71
Ed. Paris 1538, fol. 82v: 'Nam in prosperitate incerta est amicitia: nec scitur, utrum persona an foelicitas diligatur.' Ook geciteerd door Langius (73 A).
72
Zegenen in de zin van vaarwel zeggen, of zelfs vloeken. Zie Job 1:9-11.
73
Mattheus 13:20-21. Zie ook Markus 4.
74
Vgl. Mattheus 6:13 en Lucas 11:4. Onderdeel van het 'Onze vader'.
75
Moet zijn Psalm 89:32-34 (zoals ook in C.6 staat): 'Indien zij Mijn inzettingen ontheiligen, en Mijn geboden niet houden; Zo zal Ik hun overtreding met de roede bezoeken, en hun ongerechtigheid met plagen. Maar Mijn goedertierenheid zal Ik van hem niet wegnemen [...].'
76
Vgl. Joachim Beuckelaer 1986, 77 en PRE XII, 990 (s.v. 'Lauch').
77
'Van Ayeuyn', Boek XXIII, XVII. Ed. Leiden 1608, 1162-1165. Verder over de 'Zee Ayeuyn', XXI, 1169-1170, en het 'Pancratium', XXII, 1170-1171. Citaat op 1163.
78
In de literatuur wordt de ui vaak genoemd in verband met de prikkelende werking die hij heeft op de traanklieren, vgl. o.a. Plinius, Naturalis historia, XIX, XXXII (101): 'Omnibus etiam odor lacrimosus.' Vgl. eveneens Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 617-618 (X, XI), nr. 34 en nr. 38: 'Nudata nocet' (Ontbloot, schaadt zij).
De ui kan ook dienstig zijn als afrodisiacum: 'De lantluyden ende hertbarige menschen eten hem raeuw met Broot ende Saut: maer men eetse alderbequaemste met Petercelie, eerst in water geweyct, ende dan ghesoden oft gebraden: ende soo vermeerderen sij den bijslapens lust, ende doen de vrouwen veel sochs crijgen [...]' ( Cruydt-boeck, 1164). Vgl. in dit verband eveneens Bakker Bakker, Volksgeneeskunst, 10, 12 en 67. De gedachte komt al voor bij Ovidius, die het gebruik van de ui als liefde-opwekkend middel afraadt ( Remedia amoris, 797-800). Naar het zich laat aanzien is de uitdrukking 'zo geil als een bos uien' van recente datum ( WNT XVII, III, 25 en EW, 207).
79
De 'uytlegginge' achterin de bundel luidt:
De UYEN ook genaamt Ajuyn,
Glad en gaaf schoon blank niet bruyn,
Doet d'oogen traenen dies'e ontschellen,
Wat sal ik meer hier van vertellen.
Ed. Deventer 1653, 7 en 127 (uitleg), nr. 11.
80
Het woord rok kan ook 'schil van een ui' betekenen. Vgl. C.1, r. 3 en WNT XIII, 897, 3, b.
81
Amsterdam, Rijksmuseum (inv. nr. C 1496). De reeks van 24 schilderijen heeft het Rijksmuseum sinds 1971 in bruikleen van de Bayerische Staatsgemäldesammlungen te München. Zie: Alle schilderijen 1976, 736-737.
82
Vgl. S.J. van der Molen, 'Klederdrachtpaneeltjes uit omstreeks 1550. Een herwonnen documentatie.' In: Antiek 7 (1973), 621-644, i.h.b. 642, en afb. 3; S. Entius, 100 jaar Broeker veiling. 350 jaar tuinbouw- en veiling geschiedenis in de Langedijk. S.l. 1986, 12. Een kopie van het paneel werd op 30 juni 1989 geveild bij A.D. Ader, Picard Tajan te Parijs (Mededeling afdeling documentatie Rijksmuseum Amsterdam).
Vanaf de tiende eeuw worden er in Langedijk verschillende groenten geteeld, waaronder wortelen en uien. Op twee vroeg-zeventiende-eeuwse grafstenen in de Nederlands Hervormde kerk van Broek op Langedijk staan strengen uien afgebeeld; op één ervan houdt een boer de streng in de hand. Zie: D. Langedijk, De geschiedenis van Langedijk. Bergen 1969, afb. 33; ook in: J. IJff, Langedijk herleeft S.l., s.a. Vgl. verder M. Kuiper, Een kijkje in de geschiedenis van Langedijk. S.l., s.a., 39-40.
J.B. Elias vergiste zich in zijn boek De tachtigjarige oorlog. Haarlem 1977, 21 door van een boerin uit Broek in Waterland te spreken. In die streek verdween het akkerland in de dertiende en veertiende eeuw en kwam in de zeventiende eeuw juist de veeteelt intensief op. Zie: [Anoniem], 'De eerste waterlanders. Akkerbouw, scheepvaart, veeteelt.' In: Wel en wee in Waterland. Geschiedenis, kunst, cultuur en natuur van Waterland 2 (1986), 37-40. Overigens houdt J. Otto, Tussen buitenland en luizeknip. Negen eeuwen ontwikkeling Langedijk. S.l. s.a. de mogelijkheid open dat de 'Broker vrou' afkomstig is van Broek Grootenbroek (23, en 64; ill. 10).
83
Vgl. ook de figuren op embleemprent XXII. Voor Van de Venne: Royalton-Kisch 1988, 106; 139, noot 260; en 312, nr. 86. Hij oppert dat de prominent aanwezige uien, in combinatie met de uitdrukking van de visser, een verwijzing kunnen zijn naar hun afrodisiacische werking (vgl. ook noot 25 ). Cats brengt deze werking van de ui niet ter sprake.
Op twee schilderijen van Lucas van Valckenborch, resp. Marktscène ('Winter') uit 1595 (Verzameling Tomas Fischer te Djursholm, Zweden) en Vismarkt ('Winter'), ongedateerd (Verzameling Ludo van Bogaert te Antwerpen) is een, naar het zich laat aanzien, bemiddelde burgervrouw voorgesteld die met een streng uien in de hand over een markt loopt. Zie: I. Bergström, 'Lucas van Valckenborch in collaboration with Georg Flegel.' In: Tableau 5 (1982-1983), 320-327, i.h.b. 324, afb. 6; en A. Wied, Lucas und Marten van Valckenborch (1535-1597 und 1534-1612). Das Gesamtwerk mit kritischem ?uvrekatalog. Freren 1990, 174-176, nr. en afb. 77 en 79.
84
Zie: Äldre utländska målningar och skulpturer. Peintures et sculptures des écoles étrangères antérieures à l'époque moderne. Stockholm 1958, 2, nr. 2106.
85
Niemand, zo lijkt de overweging, is vrij van zonde, maar men moet er zich wel voor hoeden. Vgl. Haak Haak, Hollandse schilders, 121-122, afb. 226-227 en voor een uitgebreidere interpretatie Briels 1987, 214-217. Hij spreekt abusievelijk van twee mannen die nadrukkelijk een streng uien tonen. Volgens Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 617 (X, XI), nr. 34 kan de ui symbool zijn voor een losbandige vrouw.
Adriaen Poirters noemde het motief eveneens. In Het masker vande wereldt afgetrocken schreef hij: 'Die rooskens en zijn sonder dese doorens niet te plucken, noch dat honigh sonder stralen te roven [= een verwijzing naar de bijbehorende embleemprent met het motto 'Wellusten zijn vol leetwesen']. Misschien hebben sy daer op gesien, die reessems van ajuyn hangende achter op den rugge van Venus-beelt, om een verdere bedenckinge ende waerschouwinghe te geven, dat, als men de schellen ende Rocksken af doet, sy tranen naderhandt sullen verwecken, ende onse oogen overvloedelijck doen lopen.' Twaalfde druk. Antwerpen 1688, 164; de prent op 159.
86
Desondanks deelt Hollstein de prent in binnen de serie Kitchen pieces with biblical scenes in the background. Hollstein XI, 232, nr. 319-323; deze is nr. 322 (B 167), afb. 4.
87
Vgl. Martin Martin, Leven van Gerrit Dou, 221, nr. 251 (en 239, nr. 340); evenals Masters 1984, 184-185, cat. nr. 33 en de verwijzingen aldaar. Vreemd genoeg wordt bij de analyse van dit schilderij wel verwezen naar Cats' maar niet naar het onderhavige.
88
Vgl. Leidse fijnschilders 1988, 220-221, nr. 74. H. Maartensz Sorgh schilderde in 1646 De reuk waarop een uien schillende vrouw te zien is met naast haar een man die zijn neus dichtknijpt. In dezelfde kamer tilt een oudere vrouw een kindje op van een pot, zodat het blote achterste te zien is (München, Alte Pinakothek, inv. nr. 383).