← Content: PreviousContent: Next →

Iam plenis nubilis annis. [45]


beeld045

Back to top ↑
266 ↓
HORAT. 1. CAR. 13.
Felices ter, & amplius,
Quos irrupta tenet copula; nec malis
Divulsa querimoniis
Suprema citius solvit amor die.

267 ↓
Van twee een, van eene twee.
Ey laet doch, oude stam, u spruytjen met my paren,
Het sal van nu voort-aen ontrent my beter varen 1
Als aen u dorren tronck: het buyght na mijnen schoot,
En 't heeft van uwe schors geen pap of sap van noot: 2
Ick bidde, scheyter af; en schroomtet niet te waghen, 3
Het sal in corter stont bequame vruchten dragen. 4
Mijn dunct, ghy staet het toe; wel, hebt dan grooten danck,
Wy twee zijn nu maer een, en dat ons leven lanck.

Iam plenis nubilis annis.
Hunc precor, o longo, venerabilis arbor ab aevo,
Corpore da ramum tollere posse tuo:
Cernis, ut inclinans caput in mea vota feratur,
Utque meo iaceat sarcina grata sinu.
Me duce, mox poterit teneros producere foetus,
Me duce, nil succis indiget illa tuis.
Vicimus, o mea lux, fuimus duo, iam sumus unum;
Quodque unum nunc est, mox duo rursus erit.

Mariez moy bien tost, mariez.
Vieil troncq o laisse a moi ta jeune branche suivre,
Elle aimera plustost doresnavant a vivre
Sejoincte de ton corps; n'en aye plus de soing,
Il lui faut un mari, d'un pere n'a besoing.

In wedlock moste this worke can doe,
Of two makes one, of one makes two.
Graunte mee your tender Braunch, (good sir) to match whith mee I praye,
And be content, for better farre, it is by mee to staye:
Then on youre withered stock, for loe, it bendeth towards my hed;
It needeth not your pappe nor sapp, since it with mee I led.
What? willingly consent, I pray, noe danger neede you feare,
Although your braunch, seeme tender, in short space it fruite will bear.
Then be it so, my love and I in all thinges doe agree:
For to bee two againe, it is, that Ioyned one are wee.

268 ↓
Heefts' een man, soo scheyter van.
Ic heb een teere spruyt tot mijnen schoot getogen, 5
Ick ben tot haer geneyght, en sy tot mijn gebogen; 6
Des zijn wy t'samen een, en niet en schorter meer,
Als vanden ouden boom te scheyden metter eer:
Ick spreke met verlof, o stam van hooge jaren,
Laet doch tot mijn gebruyc dit jeughdig tackjen varen,
Het weet van nu voortaen, het kent een naerder vrient, 7
Dus weet dan jonc en oudt niet langh te samen dient. 8

Uxor in mariti domicilium transeat.
Cingat io myrtus, tegat o! mea tempora laurus,
En! cubat in nostro dulcis amica sinu:
Illa meo tandem cum pectore pectora iunxit,
Eque meo gremio pignus amoris habet.
Aspice! quae caris comes usque parentibus haesit,
Iam patria mecum vellet abire domo:
Da veniam genitrix; alii placuere penates,
Non bene cum senibus laeta iuventa manet.

Jeunes gens, a leur despens.
Voici! ces deux sont un; dont ceste jeune branche,
Desià du troncq vieil voudroit bien estre franche,
Gens d'aage sont chagrins, le ieune c?ur gaillard,
Il faut a chacun d'eux laisser leur cas apart.
MACROB. 1. SATUR. CAP. 15.
Primus dies, inquit nuptiarum, reverentiae datur, postridie autem nuptam in domo viri dominium incipere oportet.

Beust de Matr. cap. 66.
Maritus potest de iure uxorem suam, quae sit alibi quam in domo sua, vindicare, & ad hoc officium iudicis implorare.

Le proverbe francois dit:
Nid tissu & achevé,
Oiseau perdu & avolé.

269 ↓
SIT NUPTA MARITI.
Tametsi & nuptialis festivitas intervenerit, & factum sit quod novae nuptae fieri solet, aliquid nihilominus deesse sibi novi coniuges putant, quamdiu e laribus paternis in domum sponsi nova nupta deducta non sit, ibique, quod veteres dicebant, dominium inceperit: Mulierem enim, nisi domo patris exiverit, in mariti potestatem non venire multis creditum est; idque apud plurimas nationes ita observari, testatur Cypraeus tract. de spons. cap. 5. Cum vero plerumque iuveniles blanditias recens coniugatorum aegre ferant morosi senes, non mirum est, si ad plenam matrimonii quasi possessionem maritus novus aspiret, & uxorem (ipsa minime repugnante) a parentibus vindicet, inque domicilium suum transferat. Cui si forte repugnent, ut fieri solet, novae nuptae parentes, lepide pro sese hunc iuris textum inducet: Arbor erupta, & in alio fundo posita, ubi coaluit, agro cedit: nam credibile est, alio terrae alimento, aliam factam. l. sed si meis tabulis. vers. arbor. ff. de adquir. rer. domin.

Of al schoon de bruyloft-feest ghehouden is, en dat de bruyt haer morghen-gave 9 ontfangen heeft, evenwel nochtans soo schijnt het, als of de nieuw-ghehoude 11 yet wes 12 noch ontbrake, soo langhe de bruyt van haer ouders niet ghescheyden, en in des bruydegoms huyshoudinghe niet over ghegaen en is.
Want, ghelijck de quellijcke 13 ouderdom der jonghe luyden soeticheden en sotticheden niet wel en kan verdraghen, soo en ist niet vreemt dat de ghelieveren haer hof liever op haer eyghen handt soecken te houden. 14 Veel wyse luyden 15 oordeelden sulcx, uyt goede huyselijcke bedenckinghen, 16 oock verre het beste te zijn, op dat de selve in het huwelijck ghetreden zijnde, van den beginne aen, de handt aenden ploegh souden leeren slaen, en poot aen (soomen seyt) souden leeren spelen. 17 Siet van dit Macrob. 18 1. Satur. cap. 15.
Soo u dochter dese daghen,
Is gheworden yemants vrou,
Wilt u niet te seer beklaghen,
Soo u swagher 19 komt ghewaghen,
Dat hy wel verhuysen wou.
Laet de nieu-ghehoude teeren,
Op haer eyghen kost, en dis;
Dat is doch al haer begeeren;
En sy sullen rasscher leeren
Wat den aert van't huw'lijck is.

270 ↓
MATH. 19. 7.
Hierom sal de mensche vader ende moeder verlaten ende den wijve aenhanghen, ende die twee sullen een vleesche wesen. 20
Teer spruytje, jeugdich hout, ick bidde weest te vreden
Van desen ouden tronck te worden afgesneden;
Siet hier een groene stam daer uwe gulle jeught 21 22
Sal hebben meerder vrucht, en even grooter vreught.
Ghy, die nu zijt gevrijt, begint een ander leven, 23
Ghy sult nu door de lucht met eygen tacken sweven;
Geheel uws vaders huys, dat is u man alleen,
Ghy maect een gantschen staet, oock met u lieve tween. 24

271 ↓
Natam rapis, o hymenaee, parenti.
Ramulus adiuncta dum ducit ab arbore succos,
Iam procul a trunco vellet abesse suo.
Ex animo caros deponere disce parentes,
Quae socio recubas iuncta puella viro:
Non oculis genitor, non matris oberret imago,
Solaque legitimi sit tibi cura thori:
Nomina tot tibi cara dabit cumulata maritus,
Hic pater, hic genitrix, hic tibi frater erit.

PSEAUM. 45. 11.
Escoute fille & considere: encline ton oreille & oublie ton peuple & la maison de ton pere.
Va t'en gentil rameau, prens congé de ta mere;
Pour suivre ton mari; va fai lui bonne chere
Tant du corps que du c?ur. Quant on est marié,
Laisser la ses parents n'est pas impieté.
EPHES. 5. 28. ET SEQU.
Viri debent diligere uxores suas, ut corpora sua, propter hoc relinquet homo patrem & matrem suam, & adhaerebit uxori suae, & erunt duo in carne una.

NATAM RAPIS O HYMENAEE PARENTI.
Nec insulsa, nec prorsus inutilis est observatio, quam quidam desumunt ex modo excusandi quo (Luc. 14. 16.) utuntur ii, qui ad coenam vocati, ad diem dictum venire detrectant. Primus eorum, rationes absentiae allegans, villam, inquit, emi, in istius ego possessionem mittendus iam nunc abeo, utque apud herum tuum eo nomine me excuses precor. Alter, iuga bovum quinque (inquit) empta sunt mihi, periculum de iis facturus decedo, id ne Dominus tuus aegre ferat, meis verbis rogabis. Tertius confidentius perorans, & non excusatione (ut videtur) sed iusta defensione nisus, uxorem, inquit, duxi, eaque de causa non possum venire. Actum matrimonii tantum privilegii habet innuens, ut vel sola facti allegatione satis superque purgatum se existimet. Magna sane matrimonii efficacia est, in quo coniuges, vel Deo auctore, parentibus sese mutuo praeponunt. Graphice apud Homerum Hector.
Haud equidem dubito quin concidet Ilion ingens,
Et Priamus, Priamique ruet gens armipotentis;
Sed mihi nec populi, nec carae cura parentis,
Nec Priami regis tantum praecordia rodit,
Quam me cura tui, coniux carissima, vexat.
Est sane intimum amicitiae genus, castus thorus.

'Tis een leersame, en gheen onvermakelijcke bedenckinge, 25 die eenige 26 nemen uyt de ghelijckenisse van't avondtmael, van Christo vermelt Luc. 14. 16. 27 al waer, soo wanneer de knechten uytginghen om de genoode te roepen, de eersten brenghende reden by van niet te konnen komen, 28 seydt een acker ghekocht te hebben, ende dien te moeten gaen besichtigen: de tweeden verklaert kooper bedegen 29 te zijn van vijf jock 30 ossen, en de selve te moeten gaen beproeven: voegende beyde een bede 31 by hare redenen, seggende, ick bidde u doet mijn onschult. 32 De derden, sprekende met een grove 33 stemme, en vry wat stouter, 34 seydt ront uyt. Ick hebbe een wijf getrout, en daerom en kan ick niet komen. Als vast houdende dat 35 een wijf te trouwen een sake is van soodanighen voorrecht, datmen om der selve wille, sonder tegenseggen, 36 seer wel vermach alle andere saken aen d'een zyde te stellen. Voorwaer als wy sien dat God beveelt een teere maeghet beyde vader en moeder te verlaten, ende eenen vremden man aen te hanghen, moetmen niet bekennen dat hy 't selve voor 37 alderley vriendtschappen stelt? 38 Ic sal, met verlof vande leser, hier by voegen 'tgene Hector, 39 hier van by Homerum spreect.
Ick weet dat Troyen haest en ras
Niet zijn en sal als gruys en as;
Ick weet oock dat mijn vader sal
Haest comen tot een droeven val;
En dat mijn broeders lief en weert
Verslinden sal des vyants sweert.
Maer noch mijn vader, noch sijn schat
Noch ghy, o Troyen! schoone stadt,
Perst my so hart aen mijn ghemoet, 40
Als ghy, mijn weerde huysvrou doet.

Back to top ↑

Facsimile Images


266

267

268

269

270

271

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A man is speaking to an elderly couple, asking for the hand of their daughter

    Back to top ↑

    Comments

    Bij het enten bevestigt men zodanig een loot van een boom of plant op een andere dat zij daaruit de nodige voedingssappen kan trekken. Cats gebruikt deze botanische methode hier als beeld voor de eenheid die twee jonge mensen binnen het huwelijk vormen en waarbinnen nieuwe vruchten kunnen worden geteeld. De vader, de oude stam, wordt verzocht om één van zijn takken af te staan, opdat zijn dochter, die de huwbare leeftijd heeft bereikt, haar verknochtheid aan haar echtgenoot kan laten gelden. 61 Vanzelfsprekend betekent dit dat daardoor de voortplanting, in procreatieve zin, een aanvang kan nemen. Op de titelprent van het Houwelyck (1625) is ook te zien hoe, precies in het middelste stadium van de levenstrap, naast de kinderen jonge lootjes zijn aangeplant (afb. 10). 62
    Cats brengt door alle afdelingen van het embleem ideeën met betrekking tot het huwelijk ter sprake zoals de huwelijksaanzoek, de echtelijke verhoudingen na de bruiloft en het doel van de echt. Na de bruiloft treden de huwelijkse plichten en voorrechten in werking; de man heeft het recht zijn vrouw, ook als is zij niet in haar eigen huis, op te eisen. In de zeventiende eeuw was het niet ongewoon de vrouw te zien als verlengstuk: eerst van haar vader, daarna van haar echtgenoot. 63
    Het belang van op zichzelf te gaan wonen en niet (bij de ouders of schoonouders) in te trouwen wordt onderstreept, omdat droefgeestige ouderen en vrolijke jongeren er nu eenmaal andere levenswijzen op na houden en niet altijd accorderen. Het verlaten van het ouderlijke huis heeft ook te maken met de omstandigheid dat de echtelieden pas dan naar behoren aanspraak maken op hun rechten en taken, en dus werkelijk kunnen aarden. Het juridische voorbeeld in de Digesta over de overgeplante boom dat Cats de pasgetrouwden als argument in deze aanreikt, past goed bij het thema van het gehele embleem.
    In de derde toepassing bepaalt Cats zich nogmaals tot matrimoniale aangelegenheden. Nu heeft hij het over de onthechting, het werkelijk afstand doen van de ouderlijke omgeving. Het zal de nieuwe echtgenoot zijn die de rol van het vroegere gezin gaat overnemen, want binnen een eerbaar huwelijk, ingesteld op Gods gezag, is de zorg om zijn echtgenote het sterkst van alles.
    Grote afwezige op de embleemprent is het meisje, maar verwonderlijk is dat niet. Binnen de iconografie van de huwelijksaanzoek is de combinatie jongeman met hoed in de hand, staande tegenover zijn schoonouders, niet ongewoon: ook op de gravure van de huwelijksfuik, die Cats later zou publiceren, is te zien hoe een vrijer een aanzoek doet bij de ouders van de bruid

    Afbeelding 45.1
    . Evenals de kerkelijke moralisten en de burgerlijke overheid was Cats een voorstander van de ouderlijke toestemming; die toestemming was reeds in het Germaans recht een gebruikelijk gegeven. Geheime huwelijken, gesloten zonder toestemming van de ouders en zonder getuigen, werden door de gereformeerde kerk en door de overheid niet erkend. Pas na instemming van de ouders mocht een voorgenomen huwelijk in de kerk worden afgekondigd. Dit laatste moest drie keer worden herhaald. De tamelijk nadrukkelijk afwezige kerk op de embleemprent zou wel eens verband kunnen houden met de afkondiging en de op stapel staande voltrekking.
    Volgens dominee Petrus Wittewrongel (in zijn Oeconomia christiana, ofte christelicke huys-houdinge. Amsterdam 1655) hoort het bij de opvoeding dat ouders een rol spelen in de vrijerij van hun kinderen. Hij verwees daarbij naar Jeremia 29:5-6, 'Plant hoven en eet de vrucht daarvan. Neemt vrouwen en gewint zonen en dochters, en neemt vrouwen voor uw zonen, en geeft uw dochters aan mannen, dat zij zonen en dochters baren', en naar 1 Corinthiërs 7:36-39. 64
    Het hoeft niet te verbazen dat Cats in zijn Houwelyck uitgebreid op het onderwerp terugkomt. In deze huwelijksbijbel dichtte hij onder meer:
    Gy moet'et met den man, niet met uw vader, houwen,
    Gedenck dit, teere maegt, want als gy sijt de bruyt,
    Soo is voor u het hof by uwen vader uyt [...].
    Want als een jonge bruyt treet in den echten bant,
    Sy is gelijck een boom, die elders wort geplant [...].
    Een boom, vol gulle jeugt, die uyt een nieuwe sugt
    Maekt nieu en ander hout, en mede nieuwe vrugt. 65
    Enten, gebruikt in figuurlijke zin voor nauw en hecht verbinden, treft men eveneens aan in het gedicht 'De vervoering' van Constantijn Huygens. Twee geliefden zitten onder een boom, met hun handen in een innige verstrengeling, en kijken elkaar diep in de ogen:
    Het entende gelaet
    Van die twee handen was het naest van ons vergaren,
    En 't nauwste van ons paren.
    By die vergaderingh en teelden wy niet meer
    Als poppiens gins en weer,
    Die d'een des anders oogh onnooselick dé baren.
    De regels komen uit een vertaling van 'The extasie' van John Donne, die precies hetzelfde beeld gebruikte:
    So to'engraft our hands, as yet
    Was all the meanes to make us one [...]. 66
    De vrouw komt tot nieuw leven en brengt nieuw leven voort wanneer zij met de man een eenheid zal vormen. Daniel Heinsius dichtte reeds rond 1600 in de embleemreeks Quaeris quid sit amor? onder het motto 'Les deux sont un', en een prent waarop Cupido een tak op een stammetje ent

    Afbeelding 45.2
    :
    [...] die maechden wilt beerven,
    En mach gheen maecht meer zijn, maer haeren maechdom derven.
    En worden inghelijft door Venus inden man,
    Die van een maecht alleen veel maechden maecken kan. 67
    Otto Vaenius gaf een variant van ditzelfde thema onder aanhaling van Vergilius. De pictura laat zien hoe Cupido een nieuwe loot op een dwarstak van een flinke boom plaatst; zijn versregel 'Den minnaer met syn lief, en maeckt maer een van twee' had goed als motto kunnen dienen boven het embleem van Cats

    Afbeelding 45.3
    . 68 Ook Heinsius en Vaenius hadden echter een voorganger. In 1539 introduceerde Guillaume de la Perrière het motief in de emblematiek. Hij gaf er in Le theatre des bons engins mee aan hoe vruchtbaar en tegelijk onontkoombaar de band der liefde is

    Afbeelding 45.4
    . Een bijzonder vlijtige, geblinddoekte, Cupido verricht er het nimmer falende entwerk. Het bijschrift besluit aldus:
    Il est expert, et plein de diligence:
    Mais en tout arbre ente poire d'angoisse. 69
    Deze voorstellingen van Amor, die een twijg op een stam ent, houden mogelijk verband met Ovidius, Metamorphosen, IV, 373-379. Hier wordt de hartstochtelijke liefde beschreven van de nimf Salmacis voor Hermaphroditus, de zoon van Hermes en Aphrodite. Hij wil haar ontvluchten maar in hun omhelzing versmelten hun lichamen voor eeuwig; dit wordt dan vergeleken met het enten van twee takken. 70
    Een verwerking van Heinsius' prent, gebaseerd op de heruitgave in de Nederduytsche poemata van 1616, wordt al vóór Cats in direct verband gebracht met het huwelijk. Zij komt namelijk voor op de titelpagina van Bruylofts-dichten, ter eeren den seer vromen en godsaligen iongman Rombout Iacobsen de Ionghe. Ende de eerbaere deuchden-rijcke ionghe-dochter Hillegonda van Baesdorp. Amsterdam 1616. Deze prent, gegraveerd door Claes Jansz Visscher, werd ook in erop volgende jaren gebruikt ter illustratie van enkele Nederlandse huwelijksgedichten. Om de voorstelling heen staat 'De twee zyn een, Les deux sont un'

    Afbeelding 45.5
    . 71 Het ent-motief komt in de gedichten zelf niet terug, al wordt natuurlijk wel de hoop uitgesproken dat er spoedig een klein spruitje zal komen. 72
    Cats ziet er in zijn Sinne- en minnebeelden van af Cupido als handelende figuur te laten optreden en plaatst het motief in een herkenbare en alledaagse scène. Hij sluit daarmee aan bij één van de embleemprenten in de bundel Emblemata physico-ethica van Nicolaus Taurellus. In deze voor het eerst in 1595 verschenen en in 1617 uitgebreide verzameling is onder het motto 'Ex ramo enascitur arbor' (Uit een tak ontstaat een boom) een thematisch verwant embleem opgenomen. Vader en moeder bezien hoe hun zoon een loot ent op een boomstam

    Afbeelding 45.6
    . Het onderschrift verwoordt de eveneens op Mattheus gebaseerde gedachte aldus:
    De tak gaat niet dood, ook al is hij van de moederstam afgescheurd,
    en het twijgje sterft, hoewel het is afgesneden, in het geheel niet;
    maar, geplant, brengt het nadat het een grote boom geworden is,
    verscheidene loten voort, en schenkt in grote winst een rijke oogst.
    Daarom moet een zoon zijn vader en huis verlaten
    om zijn eigen huis met kinderen te kunnen vullen. 73

    Back to top ↑

    Notes

    1
    ontrent my : bij mij
    2
    van noot : nodig
    3
    scheyter af : maak u van haar los
    4
    bequame : bevallige, fraaie. 'Bekwaam' wordt tevens gebruikt als aanduiding voor een zedige en ingetogen vrouw; in dit verband dus: vruchten die, op een manier zoals het betaamt, tot stand zijn gekomen ( WNT II, I, 1648, 2, b).
    5
    tot ... getogen : naar mij toe gehaald; vgl. ook de betekenissen: overhalen, evenals telen, kweken ( WNT XVIII, I, 79-80, s.v. 'tijgen')
    6
    geneyght : overgebogen, én: genegen
    7
    een naerder vrient : een man die haar (nog meer) na aan het hart ligt, in de zin van: er in liefde mee verbonden is
    8
    Begrijp dus [vader] dat jong en oud niet langer samen kan gaan.
    9
    morghen-gave : een geschenk dat de man na de eerste huwelijksnacht aan zijn vrouw gaf en dat oorspronkelijk diende als bewijs van de voltrokken echt. 9
    10
    Lange tijd was het zo dat pas na de huwelijksnacht de vermogensrechtelijke gevolgen intraden. De morgengave was behalve een maagdelijkheidsprijs ( pretium virginitatis ) tevens een bewijs voor de vrouw dat de gemeenschap naar lichaam en goed was ingetreden. Zij kon bestaan uit een vermogensdeel, toegezegd bij de huwelijksvoorwaarden, waarop de vrouw alleen recht had als ze weduwe werd en geen kinderen in leven waren. Vgl. S.J. Fockema Andreae, Bijdragen tot de Nederlandsche rechtsgeschiedenis. Tweede bundel (VI. 'Invloed van het huwelijk op den staat der echtgenooten'). Haarlem 1889, 52, 89, en 142; en verder J.T. de Smidt en H.C. Gall, 'Recht en gezin.' In: Gezinsgeschiedenis. Vier eeuwen gezin in Nederland. Red. G.A. Kooy. Assen etc. 1985, 34; Kent en versint 1989, 186-187. Zie ook de commentaar bij embleem XXIII.
    De bruidegom zal, al naar gelang zijn vermogen, na de eerste huwelijksnacht een juweel, kleinood of een ander voorwerp hebben gegeven. In De bruiloft van Kloris en Roosje van D. Buysero bestaat de huwelijksgift o.m. uit een beugeltas van zilver, een ring en een speld voor in het haar:
    Ik zel je, nae dit eerste nachje,
    Dan geeven ... hoe! wat's dit! wel lachje?
    Een zilv're beugeltas, een ring,
    En dan noch zo een ander ding,
    Hoe hiet men dat ... gants elleweeken!
    Een haernaald om in't hoofd te steeken.
    Ed. Amsterdam 1707, 8.
    11
    nieuw-ghehoude : pasgetrouwden
    12
    yet wes : iets
    13
    quellijcke : hinderlijke
    14
    dat de ghelieveren ... houden : dat de gelieven op zichzelf zouden willen wonen
    15
    Veel wyse luyden : In B.5, r. 7 beroept Cats zich op Cypraeus als autoriteit.
    16
    bedenckinghen : overwegingen
    17
    de handt ... spelen : Beide uitdrukkingen voor: van aanpakken weten, hard moeten werken (vgl. WNT V, 1785 en WNT XII, II, 3395, 3, a). Zie ook embleem XVIII.B.6, r. 4.
    18
    Macrob. : Macrobius, een verwijzing naar het citaat onder B.4.a.
    19
    swagher : schoonzoon
    20
    [Moet zijn:] Mattheus 19:5, 'Daarom zal een mens vader en moeder verlaten, en zal zijn vrouw aanhangen, en die twee zullen tot één vlees zijn.'
    21
    daer : waar
    22
    gulle : welige, frisse. Een typisch catsiaans woord, zoals blijkt uit de citaten in WNT V, 1237-1238, 7-8.
    23
    zijt gevrijt : tot een huwelijk bent verzocht ( WNT XXIII, 699, 1)
    24
    Ghy ... tween : jullie vormen met zijn tweeën een gemeenschap op zichzelf (nl. in de huwelijkse staat)
    25
    gheen onvermakelijcke bedenckinge : geen oninteressante overweging
    26
    eenige : sommigen. Misschien doelt Cats hier op een specifieke bron; te denken valt onder andere aan Cypraeus.
    27
    Luc. 14. 16. : Zie noot 18.
    28
    brenghende ... komen : die als motivatie gaf dat hij niet kon komen
    29
    bedegen : geworden (van het werkwoord 'bedijen', zie: WNT II, I, 1191, 5)
    30
    vijf jock : vijf paar, vijf span. De Deux-aesbijbel heeft hier het woord 'paer'; Cats schreef jock mogelijk onder invloed van het Latijnse iugum of de bijbeluitgave van Jacob Liesvelt, waar 'joc' staat.
    31
    bede : verzoek
    32
    doet mijn onschult : houd mij voor verontschuldigd
    33
    grove : luide
    34
    stouter : brutaler, meer zelfverzekerd
    35
    Als vast ... dat : En daarmee wilde hij voor vast aannemen dat
    36
    tegenseggen : tegenspraak
    37
    voor : boven
    38
    Voorwaer ... stelt? : Verwijzing naar C.4. Vgl. ook 3 Ezra 4:20-21.
    39
    Hector : Vgl. noot 21. Hektor, echtgenoot van Andromache, wordt in de Ilias afgeschilderd als een voorbeeldige huisvader.
    40
    Perst ... ghemoet : gaat mij zozeer ter harte
    41
    Vergilius, Aeneis, VII, 53b: 'Iam matura viro, iam plenis nubilis annis' (Nu rijp voor een echtgenoot, in de volheid der huwbare jaren). Vgl. de vertaling van Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 122.
    42
    De sarcina grata ook in Ovidius, Heroides, VIII, 94.
    43
    Vert. Van de Laar Horatius, Oden en Epoden, 27. Cats heeft irrupta, Divulsa en solvit ; Horatius 'inrupta', 'divolsus' en 'solvet'. Met querimoniis kan ook 'ruzies' bedoeld zijn. Twee keer aangehaald door Langius (250 A -met tevens de vorm 'irrupta'- en 894 B).
    44
    Een andere interpretatie is: doordat ze op mijn schoot zit, weet ik dat ze van me houdt. Het 'pand onzer liefde' kan een cliché zijn voor 'ons kind' (zo ook in Ovidius, Heroides, XI, 113), maar in die zin lijkt het hier niet gebruikt, vgl. B.1, r. 4: 'Metter eer'. In de ed. uit 1618 stond evenwel nog onomwonden:
    Dees teere spruyt heeft selfs om wegh te zijn verlanghen,
    Nu swangher, van de vrucht uyt mijnen schoot ontfanghen[...].
    45
    Letterlijk: andere penaten (huisgoden) hebben haar bekoord.
    46
    Vgl. Meurier Meurier, Dictionaire : 'à ses depens: op syn eyghen borse oft kost'.
    47
    Ed. Willis Macrobius, Saturnalia, 73. Cats, die in B.5, r. 7 uit Cypraeus' De connubiorum iure, V citeert, heeft waarschijnlijk aan datzelfde hoofdstuk -iets verderop- deze aanhaling uit de Saturnalia ontleend. Cypraeus geeft in ieder geval (op 136) ook precies deze regel.
    48
    Joachim von Beust (1522-1597), Duits jurist en professor in de rechten te Wittenberg, schreef behalve het aangehaalde tractaat uit 1586 (uitgegeven in Wittenberg en herdrukt in 1588) het Tractatus de iure connubiorum et dotium ... (uitgaven in 1591, 1592, 1597 en 1606). Van de 1586-editie van het Tractatus de sponsalibus bevinden zich exemplaren in Massachusetts, Law School Library en Princeton, University of Princeton (New Jersey); van de uitgave uit 1588 berust een exemplaar in Ann Arbor, University of Michigan (Zie: NUC LI, 531-532). Ik heb in de Nederlandse bibliotheken geen exemplaar van het betreffende werk teruggevonden.
    Het kan zijn dat het citaat zit in één van de uitgaven van Tractatus de iure connubiorum et dotium. Van de ed. Frankfurt am Main 1591 zijn er exemplaren waarvan, op naam van Molradus, het geschrift De matrimonio (1592) is bijgebonden ( NUC LI, 531, nr. 0399273); hiervan is ook een exemplaar in London (signatuur BL 1608/1151). Zie voor Von Beust o.a.: C. Hendreich, Pandectae Brandenburgicae. Berlin 1699; AGL 1, 1063; en Nouvelle biographie générale ... M.M. Firmin Didot Frères en M. le Hoefer. Paris 1866, V, 868.
    49
    Zie Meurier Meurier, Trésoir, 131, en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 189; beiden hebben 'envolé' in plaats van 'avolé'. Vgl. het Nederlandse 'nestje' voor het huis van jonggetrouwden, evenals het werkwoord 'nestelen'.
    50
    Vgl. het citaat van Macrobius (B.4.a) en Euripides in de volgende noot.
    51
    Zie: Paulus Cypraeus, De connubiorum iure ('De sponsalibus'), V, § 12, 3. Ed. Frankfurt 1605, 133. Cypraeus haalt eerst Euripides aan: 'Mulier ubi domo patris exierit non est in potestate parentum sed coniugis', en stelt vervolgens: 'Unde colligitur ubi domo patris exierit mulier, & in domum mariti deducta fuerit, tunc primum in potestatem mariti eam venire: idque apud omnes gentes observatum esse historici testes sunt' (Zodra een vrouw het huis van haar vader verlaten heeft, valt ze niet meer onder het gezag van haar ouders, maar onder dat van haar echtgenoot. Daaruit kan men opmaken dat een vrouw, zodra ze het huis van haar vader verlaten heeft en naar dat van haar man is overgebracht, dan pas onder het gezag van haar man komt. De geschiedschrijvers getuigen dat dit bij alle volken in acht genomen is). Opvallend is dat deze woorden niet in het Nederlandse proza terugkomen. Vgl. ook B.4.a en b.
    52
    Digesta, LXI, 1, 26, 1. Ed. Paris 1540, III, fol. 115r: 'Arbor radicitus eruta, & alio posita, prius, quam coaluerit, prioris domini est: ubi coaluerit, agro cedit: & si rursus eruta sit, non ad priorem dominum revertitur, nam credibile est, alio terrae alimento aliam factam' (Een boom met zijn wortels uitgegraven en op een andere plek geplant, is, zolang hij geen wortel heeft geschoten, van de eerste eigenaar; wanneer hij wortel heeft geschoten, behoort hij tot die grond [hierdoor is de eigenaar van het tweede perceel ook eigenaar geworden van de boom]. Indien hij wederom ontworteld wordt, keert hij niet terug tot de eerste eigenaar. Want aan te nemen is dat hij door de andere voeding van de grond, van de ander is geworden [dat wil zeggen de eigenaar van het perceel waarop de boom herplant is]). Vgl. ook de ed. T. Mommsen. Berlin 1877, 647.
    De ingewikkelde wijze van afkorten volgt die welke in de Middeleeuwen gebruikelijk was: 'ff' verwijst naar de Digesta ; 'De adquir. rer. dom.' naar de titel van boek 41; 'Arbor' naar de eerste paragraaf van het fragment, dat begint met de woorden 'Sed si [ex] meis tabulis ...' Cats gebruikt de teneur van de wettekst om een zakenrechtelijk probleem als familierechtelijke kwestie vorm te geven. Met dank aan J.E. Spruit te Utrecht.
    53
    Mogelijk een toespeling op Vergilius, Aeneis, XI, 355-356: 'Quin natam egregio genero dignisque hymenaeis des pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.' In de vertaling van Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 211: 'Maar schenk als vader uw dochter door een waarlijk huwelijk aan een voortreffelijke schoonzoon en bekrachtig de vrede door een eeuwig verbond.' Vgl. verder Catullus, Carmina, LXI. Zie voor de aanspreking van de Griekse huwelijksgod Hymenaeus als motief in epithalamia : Schenkeveld-van der Dussen Schenkeveld, Christus, Hymenaues.
    54
    Verwijzing naar de woorden van Andromache tot Hektor in Homerus, Ilias, VI, 429-430, in de vertaling van Schwartz Homer, Ilias en Odyssee, 100: 'Hektor, gij zijt mij een vader, een geliefde moeder, een broeder; gij zijt mijn sterke echtgenoot.' Vgl. voor navolgingen Ovidius, Heroides, III, LI; Propertius, Elegiae, I, XI, 23; evenals Terentius, Andria, 295. Cats citeert ook in C.5 en C.6 enkele woorden van Hektor, eveneens gebaseerd op boek VI van de Ilias.
    55
    Ook als tekst aangebracht boven de prent 'Bruyt', voorafgaand aan het derde deel van Cats' Houwelyck. Vgl. tevens Portretten van echt en trouw 1986, 47, afb. 46; en Kent en versint 1989, 33, afb. 36.
    56
    De hierop volgende passage is ontleend aan Lucas 14:16-20. De gelijkenis van het avondmaal krijgt in Lucas de uitleg dat iemand die geen afstand kan doen wat hij heeft, Christus' discipel niet kan zijn: 'En toen een van hen, die mede aanzaten, deze dingen hoorde, zeide hij tot Hem: Zalig is hij, die brood eet in het Koninkrijk Gods [...]. Want ik zeg u, dat niemand van die mannen, die genodigd waren, mijn avondmaal smaken zal', Lucas 14:15 en 24.
    57
    Citaat uit Lucas 14:20.
    58
    Vgl. ook embleem V.C.5.
    59
    Toespeling op Homerus, Ilias, VI, 450-455 waar Hektor spreekt tot zijn vrouw: 'Toch ontroert mij niet zo het toekomstig leed der Trojanen, niet treur ik zo om Hekabe zelf of koning Priamos, niet om mijn broers, van wie velen na dappere strijd met de vijand zullen vallen in 't stof, niet als om u, wanneer een der bronsgepantserde Grieken u in tranen meesleurt en u de dag van de vrijheid ontneemt.' Vert. Schwartz Homer, Ilias en Odyssee, 101. Vgl. ook C.2, r. 7-8.
    Cats volgt hier niet een Latijnse versie van Homerus (vgl. Omnia quae quidem extant opera, graece adiecta versione latina ... Basel 1551, 73), maar verrassend genoeg de bewerking die Juan Luis Vives geeft in De officio mariti ('De accessu ad coniugium'), II. Een noot in Opera omnia. Ed. Majansius Vives, Opera, IV, 349 vermeldt dat de berijming van Vives zelf is. Vgl. voor een andere verwerking van deze bron (enkele pagina's vóór deze ontlening) embleem XXVIII.B.5 en Maechden-plicht. Middelburg 1618, 91, nr. XLIV.
    60
    Mogelijk als teken van tegemoetkoming. Vgl. Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 113: 'Dans le vieux monde aussi, et sur le terrain profane, la main ouverte fut l'emblème du bon et loyal accueil, de la bonne foi, de l'amitié.'
    61
    Vgl. de precieze definitie in J.P.F. Alkemade en B.C.M. van Elk, Het enten van boomkwekerijgewassen. Boskoop 1989 (Brochure nr. 12), 11: 'Onder enten wordt verstaan het plaatsen van een afgesneden knopdragend deel van een plant (= ent) op een aangesneden, meestal worteldragend deel (= onderstam) van een aan de ent verwante plant met het doel, de ent en de onderstam te laten vergroeien, De ent ontwikkelt zich dan samen met de onderstam tot een zelfstandige plant.' De auteurs gaan kort in op de geschiedenis van het enten en lichten verschillende entmethoden toe. Vgl. verder P.C. Mc.Millan Browse, Planten voortkweken ... Zesde druk 1990, 172-187 (een vertaling van The royal horticultural society's encyclopaedia of practical gardening ); het hoofdstuk 'Enten: een plus een is een', in: O.E. Allen e.a., Snoeien en enten. S.l. 1980, 60-75; evenals De Vlaamse horticultuur in de vroege 16e eeuw. Drie profijtelijcke traktaten over poten en enten, zaaien en planten. Ed. W.L. Braekman. Brussel 1989 (Scripta, Medieval and Renaissance texts and studies, 23).
    62
    Vgl. voor het beeld van het gezin als een vertakte boom, onderdeel van een geslachtsboom: WNT III, I, 409, 2, b; Cats' en Gabriel Rollenhagen, Nucleus emblematum selectissimorum. Ed. Zacharias Heyns. Arnhem 1615, nr. 35, 'Posteritati'. De levensboom gold als een belangrijk symbool voor de voortgang van het leven ( Kent en versint 1989, 193).
    63
    Vgl. Nauwelaerts Nauwelaerts, Meisjesopvoeding ; en Rang Rang, Een maeght kan eerbaer zijn (i.h.b. 282), die in dit verband verwijst naar het (door Cats gekende) werk van A. Tiraqeau: Regii in curia. Commentarii de nobilitate et iure primigeniorum. Leiden 1617, 70-76.
    64
    In de ed. die twee jaar na Proteus bij Adriaen van de Venne en Joost Ockersz verschijnt, is op de pictura, weliswaar enigszins op de achtergrond, het meisje evenwel ook aanwezig.
    De 'Afbeeldinghe des huwelyx onder de gedaente van een fuyk' verscheen voor het eerst in Alle de wercken. Amsterdam 1655, ingebonden tussen Aspasia en Invallende gedachten (Vgl. ADW 1712, II, tussen Nnn1-Nnn2). Over deze fuik en het verwante schilderij 'De huwelijksfuik' van Hendrik Noorderwiel: Portretten van echt en trouw 1986, 70-72, cat. nr. 3; Hazelzet Hazelzet, Huwelijksfuik -1990; en Kent en versint 1989, 188-189, 194 (afb. 239).
    'Het sluitstuk [van de opvoeding, ook in liefdesaangelegenheden] is de ouderlijke toestemming bij ondertrouw. Dat die toestemming vereist is, is nuttig gezien het belang van het kind dat ermee gediend is. Zo'n kind kan zich immers door 'malle liefde' laten meeslepen. Het is ook billijk, want de ouders hebben zich veel moeite getroost om de kinderen groot te brengen. Ook is ouderlijke toestemming noodzakelijk want de bijbel schrijft het voor [...]. Het bijbelse voorschrift is gebaseerd op het gegeven dat een kind tot het bezit van de vader behoort. Dus kan een kind zich niet zomaar aan een ander geven' ( Kent en versint 1989, 110-111, gebaseerd op Groenendijk Groenendijk, Nadere Reformatie en gezin, 156). Zie over dit onderwerp ook D. Meulmeester-Jacobs, '"Op saaken van houlijken." Het wereldlijk recht inzake verloving en huwelijk.' In: Kent en versint 1989, 121-137. Bij een katholieke huwelijkssluiting was de ouderlijke toestemming niet vereist.
    Ook Wittewrongel bespreekt hoe moeilijk het soms is voor ouders en kinderen om elkaar te verlaten en hij heeft er begrip voor dat ouders uit liefde hun kinderen het liefst zo lang mogelijk thuis willen houden. Zie hierover: Groenendijk Groenendijk, Nadere Reformatie en gezin, 82.
    65
    Zie: ADW 1712, I, 311-312. Hij gebruikt hier de geënte boom ook als zinnebeeld om aan te geven dat pasgetrouwden geen ruzie behoren te maken. Vgl. voor de geënte tak bij Cats verder o.m.: ADW, I, 1712, 149 en 152. Opvallend zijn de vele aanhalingen met betrekking tot het enten in het werk van Cats, opgenomen in het WNT (zie: III, III, 4140-4144).
    66
    C. Huygens, Koren-bloemen. Amsterdam 1672, II, 547; en: The complete English poems of John Donne. Ed. C.A. Patrides. London etc. 1985, ('Songs and sonets'), 99, r. 9-10 (Everyman's library). Oorspronkelijk opgenomen in de postuum gepubliceerde bundel Poems van 1633.
    67
    Quaeris quid sit amor? S.l. s.a. [1601], [F4v]-G1r, nr. 19. Zie ook Theodor de Bry, Proscenium vitae humana, sive emblematum secularium ... Frankfurt 1627, 30, nr. XXII.
    68
    Amorum emblemata. Antwerpen 1608, 4-5 . Zie Cats' voor een andere verwijzing naar dit embleem van Vaenius.
    69
    Ed. Paris 1539, [Lviverso-Lviirecto], nr. LXXXI. Vgl. ook Emblemata 1967, 168-169. In La morosophie (ed. Lyon 1553, 28) gaf De la Perrière een voorbeeld van een man die in een tuin aan het enten is, met in het bijschrift o.a.:
    Le convient par art d'agriculture
    de quelque plant, qui soit fertil, enter.
    70
    Vota suos habuere deos; nam mixta duorum
    corpora iunguntur, faciesque inducitur illis
    una. velut, si quis conducat cortice ramos,
    crescendo iungi pariterque adolescere cernit,
    sic ubi conplexu coierunt membra tenaci,
    nec duo sunt et forma duplex, nec femina dici
    nec puer ut possit, neutrumque et utrumque videntur.
    In de vertaling van d'Hane-Scheltema Ovid, Metamorphosen, 103:
    Haar wens vond weerklank bij de goden, want zij groeiden samen
    en werden één persoon uit twee, kregen ook één gezicht.
    Als iemand takken op elkaar ent tussen boomschors, zie je
    hoe ze zich samenvoegen, zich gelijk ontwikkelen -
    zo ook bij hen: aaneengeklit in stevige omhelzing
    zijn zij geen tweetal, maar een dubbel wezen dat noch vrouw
    noch man kan heten; het lijkt allebei en geen van beide.
    71
    Heinsius, Nederduytsche poemata. Amsterdam 1616, 89, nr. 41. Zie Bouman Bouman, Nederlandse gelegenheidsgedichten, 15, nr. 64; 22, nr. 97; 26, nr. 112; 28-29, nr. 124-125; 58, nr. 249; en de afbeeldingen 15, 21-23 en 25-26. De bruiloftsdichten werden uitgegeven in de jaren 1616, 1618, 1620 en 1641. Verder: Portretten van echt en trouw 1986, 319, afb. 80a; en 248, afb. 58a. Hier is afgebeeld de prent 'Ce deux sont un' van Pieter Serwouters in Vreeden zeegen gewenscht aen ... Iacob Abrahamsz Bierens en ... Kornelia van Hoeck. Amsterdam 1648.
    72
    Zie ook Bouman Bouman, Nederlandse gelegenheidsgedichten, XVI, die de traditionele wens, overeenkomstig Heinsius' bijschrift, verbindt met de afbeelding van Cupido die een loot ent. In het bruiloftsvers onder meer (A2v-[A3r]):
    Den Man laet om de Vrouw syn waerde Ouders gaen
    en de volgende regels, die aansluiten bij het eerste embleem van Cats:
    U zielen onderlingh te paren en te strenghen
    En 'tgeen verscheyden was, weer tot sijn deel te brenghen.
    Vgl. voor verdere topoi in huwelijkspoëzie uit de oudheid en de renaissance, de literatuur die M.A. Schenkeveld-van der Dussen vermeldt in 'Poëzie als gebruiksartikel: gelegenheidsgedichten in de zeventiende eeuw.' In: Historische letterkunde. Facetten van vakbeoefening. Red. M. Spies. Groningen 1984, 75-92, i.h.b. 90 en 92.
    73
    Non perit excisus materno a caudice ramus:
    Secta nec ex ulla talea parte perit.
    Sed sata complures aucta parit arbore foetus:
    Arbore easque gravi foenore promit opes.
    Filius ergo suum patremque domumque relinquat:
    Ut propriam possit prole replere domum.
    Ed. Nürnberg 1617, N3. Zie voor Taurellus als bron voor Cats' Maechden-plicht ook: Emblemata 1967, 78-79 en 329-330.