← Content: PreviousContent: Next →

Amica amanti anima. [41]


beeld041

Back to top ↑
242 ↓
PHILIP. BEROAL.
Quod in navigio gubernator, quod in civitate magistratus, quod in mundo sol, hoc inter mortales amor est: navigium sine gubernatore labascit, civitas sine magistratu periclitatur, mundus sine sole tenebricosus efficitur: & mortalium vita sine amore vitalis non est. Tolle ex hominibus amorem, solem e mundo sustulisse videberis.

243 ↓
U gunst, mijn leven.
Ghy broet een hinnen ey, en crijght een geestig kiecken, 1 2
En siet een doode romp beweegt haer vlugge wiecken,
Ghy noemt dit wonder, lief, maer, mochtet mijn geschien, 3 4
Ghy sout in mijn gelaet al meerder wonder sien.
Ick was eens op een tijt tot aen het graf gedreven,
Maer siet ick kreegh terstont meer als mijn vorigh leven, 5
So haest u gunstigh oogh maer eens op my en viel:
Ghy zijt mijn ander ick, de ziele mijner ziel. 6 8 9 10 11 12

Amica, amanti anima.
Quae foves gremio, tener hinc tibi prodit alumnus,
Quid! teneros, inquis, id potuisse sinus?
Idne stupes, mea lux? res haec tibi mira videtur
Phyllis? videbis idem, me quoque conde sinu.
Mens sine mente iacet, gremio latus abde, resurget:
Si foveas, moveor: ni faveas, morior;
Ut foveas faveasque precor: pulloque mihique
Vita fovendo venit, vita favendo manet. Rationes physicas vide apud Card. lib. 2. de subtil. ubi & Liviam Augustam ova suo calore fovisse & pullos exclusisse memorat.

Ta faveur, ma vigeur.
Ne pense pas ce traict tant merveilleux, m'amye,
Que ta faveur a mis un rude amas en vie;
Et que tu vois produit, d'un ?uf, un beau poulet,
Car me traictant ainsi, tu verras mesme effect.

When dead I was, and spake no worde
Your favoure mee to life restorde.
A hens egge in your handes you broode, so hatch a chickin younge;
Tis wonder, say you, 'twas late dead, now stirrs both head & tounge.
Thinke you that this a wonder is? Sweet-harte shew mee like love,
And at an instant you shall see, a greater matter move.
Remember that of late you onely grac'de mee with a smyle,
Which quickned such a liffe in mee, my Veines so welde a whyle
And beate, Though I as voyde of sence here sitt; sweet mistris An.
But grace mee with your favour, and I'le prove a Iolly man.

244 ↓
Uyt de reden, kent de zeden. 13
U dochter heeft een ey in haren schoot genomen,
En daer is naderhant een kiecken uyt gecomen;
Des seytse menigmael; hier ben ic moeder van:
Ghy vraegt wat dit beduyt, mijn dunct zy wil een man:
Siet als een grage cat het spit begint te lecken, 14 15
So dientmen het gebraet wel dichte toe te decken: 16
Ghy daerom letter op, en hout de vrijster uyt; 17
Of Els sal vrouwe zijn, ooc eerse wort de bruyt. 18 19

245 ↓
Ex signis, futura.
Ova fovet volucrum, tenerisque inserta papillis
Lydia bombycum semina parva gerit:
Hinc veniunt foetus, hinc se vocat illa parentem,
Hei mihi! ludendo nomina vera petit:
Re cupit esse parens, quae matris imagine gaudet.
Si sapis, o pater, haec signa reconde sinu:
Quin age, quemque voles habeat tua nata maritum,
Quem noles, generum vel dabit illa tibi.

Par les meurs, cognoit-on les humeurs.
Margot ayant au sein couvé un ?uf, fretille,
En mere se nommant. Jean marie ta fille,
Un gendre, que te plaist, bien tost te faut choisir;
Ou ta Margot prendra mary a son plaisir.
LUCRET.
Ut bibere in somnis sitiens cum quaerit, & humor
Non datur, ardorem in membris qui stinguere possit,
Tum laticum simulacra petit, frustraque laborat.

[Apud Senecam]
Apud Senecam virgo vestalis, quia hunc versiculum scripsisset, Foelices nuptae! moriar, nisi nubere dulce est : incesti postulatur: & in eam sic dicitur Foelices nuptae, cupientis est. Moriar nisi, affirmantis. Dulce est quam expressa vox! quam eximis visceribus emissa! Incesta est, etiam sine stupro, quae stuprum cupit.

EX SIGNIS, FUTURA.
Patri, anne nupturiat filia, secum deliberanti, testimoniis longe petitis neutiquam opus est; oculi, supercilia, vultus denique totus, sermo quidam tacitus mentis est, ait Cicero, &, ut poeta,
Ex tacito vultu scire futura licet
Posthumia, virgo vestalis, de incestu causam dixit, ob suspicionem elegantioris cultus, ingeniumque liberius, quam virginem deceret. Ut Liv. & Plutarch, testantur. Ex vultu, ex cultu, ex incessu, imo & sermone, qui saepe incautis excidit, praeiudicialem de moribus totaque vita quaestionem veteres instituisse, satis patet: Loquere, inquiebat Socrates ad puerum, ut te videam; speculum enim animi, sermo est. Concludam, cum Hieronimo: pro signo, inquit, interioris hominis sunt verba erumpentia; libidinosum, qui sua vitia callide celat, interdum turpis sermo demonstrat. Vultu & oculis dissimulari non potest conscientia, dum luxuriosa ac lasciva mens elucet in facie, & secreta cordis, motu corporis ac gestibus indicat. Plura de indiciis filiae ad nuptias properantis, vide in quinto ac sexto emblemate libelli nostri de officio virginis in cast. amor.

Een vader willende ondersoecken of sijn dochter het hooft nae't houwen begint te hanghen, 21 en behoeft de bewijsredenen van sulcx 22 by stoelen en bancken (soomen seydt) niet te gaen soecken, 23 hy en hoeft maer acht te nemen op haer manieren van doen. De oogen, woorden, ende het wesen selfs 24 zijn als geduerige 25 boden, en stil-swygende ghetuygen des herten, seyt Cicero. 26
Uyt het trecken van de mont
Kent men dickwils 's herten gront. 27
Ovidi. 28 Posthumia, 29 een van de nonnen 30 vande Goddinne Vesta, is van oneere 31 verdacht en beticht ghewerden, alleenlijck om haer gheestighe kleedinge wille, 32 en overmits sy wat vrymoediger van gelaet 33 was, als sodanige maegt wel betaemde. Eenige van de oude 34 hebben uyt yemandts uyterlijc gelaet, en insonderheyt uyt sijn woorden, over des selfs gheheele leven wel derven vonnis strijcken. 35 Spreeckt seyde Socrates 36 tot den jonghelingh, op datmen sien mach wat ghy voor een zijt. Des menschen reden 37 is een spieghel sijns herten.

246 ↓
1. CORINT. 7. 9.
Beter ghemant, als ghebrant. 38 39 40 41 42
Ghy hebt (gelijck het blijct) een hinnen ey genomen
En daer is metter tijt een kiecken uyt gecomen;
Nu hebje so veel op met datter is ghebroet,
Dat ghy u van het jonck de moeder noemen doet:
Wel smaect u dese naem, en dat maer om te mallen? 43 44
So dunct my dat de daet u beter sou bevallen. 45
Vriendinne kent u selfs; het is u minder schant
Voor alle man getrout, als heymelijck gebrant. 46

Praestat nubere, quam uri.
Et fovet, & calidis pullos educit ab ovis
Phyllis, &, en! matris iam mihi nomen, ait.
Phylli quid hoc sibi vult, animum tibi prurit imago?
Ah! cui ficta placent nomina, vera iuvant.
Ova foves gremio, veros imitantia partus,
Aestuat in tacito dum tibi flamma sinu.
Improba nube viro: faciat peiora necesse est,
Si qua sub invisa virginitate gemit.

PROVERB. 5. 18.
Ta source soit benite & te resiouy de la femme de ta jeunesse.
Il vaut bien mieux le corps lier par mariage,
Que se brusler le c?ur d'une impudique rage.
Que soüilles tu te doncq par plaisirs contrefaicts?
Veu que peus sans peché avoir les vrays effects.

247 ↓
GREG. LIB. 26. MORAL.
Qui tentationum procellas cum difficultate tolerat, coniugii portum petat: melius enim est nubere quam uri.

PROVERB. 5. 2.
Pour quoi mon fils serois tu transporté de l'amour de l'estrangere, & embrasserois tu le sein de la foraine?

MELIUS EST NUBERE, QUAM URI.
Non tantum melius esse pronuntiat Apostolus nubere, quam scorti societate se polluere; verum etiam melius esse asserit nubere, quam uri. Ne ergo blandiatur sibi quae foeminea venere non utitur, quum intrinsecus libidine ardeat. Pudicitiam enim esse, coniunctam cum castitate corporis animi puritatem, recte notatur ex Paul. 1. Cor. 7. 34. Idque respiciens, virginem carne, sed non mente, praemium nullum manere, dixit Isidorus. Hinc cum donum continentiae plerumque non nisi ad tempus a Deo homini conferatur, tamdiu a nuptiis abstinere aliquis se poterit, quamdiu ad servandum coelibatum idoneum sese senserit: at simulatque domandae libidini vires deficere sibi comperiet, coniugii necessitatem a Deo sibi impositam plane intelligat. Et, ne tanquam castitati adversum, id genus vitae quis damnare audeat, audiat D. Chrisostomum. Primus, inquit ille, castitatis gradus, virginitas immaculata; secundus, coniugii fides fideliter servata. Est ergo, vel teste Chrysostomo (qui alioqui nuptiis favere vix solet) coniugum castus amor species quaedam virginitatis.

De Apostel en verklaert niet alleenlijck, dattet beter is te trouwen, als in hoererie sich te verloopen: maer selfs dattet beter is sich ten houwelijcke te begheven, als te branden. 47 Niemant dan en ketele hem selven, 48 als of hy wat goets dede, die sich van het gheselschap der vrouwen onthout, indien hy middeler tijt 49 inwendichlijck van vuyle lusten brant. Maechdelijcke reynicheydt is een tsamenvoeginghe vande suyverheyt des gemoets met een onbevleckt lichaem, gelijck klaerlijck af te meten is uyt de plaetse Pauli 1. Cor. 7. 34. 50 Ten welcken insiene 51 seyt Isidorus 52 seer wel, dat een maeght inden vleesche, ende niet inden gemoede, geen belooninge te verwachten en heeft. Maer also kennelijck is dat de gave van onthoudinghe veeltijts alleenlijck voor een tijdt den mensche by Gode 53 wert toegelaten: So isset gheoorloft, sich so lange vanden huwelijcken staet te onhouden, ter tijt toe, datmen ghewaer wert dat ons de krachten ontbreken om het vleesch te connen betoomen, doch tot sulcx ons onmachtich gevoelende, moghen wy vryelijcken wel dencken, dat ons duydelijck van Godes wege wert gelast, dat wy ons souden ten houwelijcke begheven. 54 Doch op dat niemant dese maniere van leven, als teghens de suyverheyt strydende, en verwerpe, dat hy lese ende hoore den oudtvader Chrysostomum. 55 De hooghste trap (seyt hy) van suyverheydt, is reyne ende onbesmette maeghdom: de tweede, de staet des houwelijcx als de selve tusschen man en vrouwe eerlijck 56 beleeft wert. So is dan het huwelijck (selfs na het segghen van Chrysostomus, die nochtans over al 57 ten besten van het huwelijck niet en ghevoelt) als een tweede soorte van maeghdelijcke reynicheyt.

Back to top ↑

Facsimile Images


242

243

244

245

246

247

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 106 en 154-155.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man rests his hand on the shoulder of the the woman sitting next to him; the woman holds an egg from which a chicken is being born

Back to top ↑

Comments

Livia Drusilla (58 v. Chr.-29 n. Chr.), reeds op twintigjarige leeftijd moeder van twee zonen, hertrouwde met Augustus Octavianus. Hij zou haar verheffen tot Iulia Augusta en haar onderscheiden met belangrijke voorrechten. Tot hun groot verdriet bleef hun huwelijk kinderloos. De natuurwetenschapper Cardanus en de emblematicus Cats verwijzen naar een klassiek overgeleverde vertelling over deze Romeinse keizerin, die bekend staat als een mooie, slimme en voorbeeldige (huis)vrouw.
Toen de nog jonge Livia in haar eerste huwelijk (met Tiberius Claudius Nero) uitzag naar de geboorte van haar eerste kind en het haar vurigste wens was een zoon te krijgen, wilde ze zekerheid hebben over de sexe van het kind. Ze warmde aan haar boezem een ei van een kip en gaf het met tussenpozen ook aan haar voedsters, om ervoor te zorgen dat de gelijkmatige verwarming niet zou worden onderbroken. Als uit het ei een haantje te voorschijn zou komen, daarvan was ze overtuigd, zou dit een profetie van haar hartewens zijn. Die wens werd vervuld want korte tijd later bracht ze de kleine Tiberius ter wereld. Het verhaal komt voor bij Plinius, Naturalis historia, X, LXXVI (154) en bij Suetonius, De vita caesarum ('Tiberius'), XIV, 2. 74
De eerste toepassing die Cats geeft, is in de liefdespoëzie niet onbekend: de gesteldheid van de minnaar is afhankelijk van de goedgunstigheid van zijn beminde. Zoals het kuiken niet zonder warmte tot leven komt en alleen stand zal houden door liefkozing, zo is de houding van de geliefde allesbepalend voor hem die haar aanbidt. Haar genegenheid blijkt van levensbelang, want zonder liefde is zijn leven zinloos. 75
Vervolgens spreekt Cats de vader van een huwbaar meisje toe. Wanneer zij in woord en daad kenbaar maakt uit te zien naar het moederschap, moet hij die signalen oppikken en er tijdig bij zijn. Want hoe langer hij wacht, des te groter is de kans dat zijn dochter zelf iemand uitkiest. Het is daarom van het grootste belang dat ouders zowel letten op het uiterlijk, het gedrag als datgene wat hun dochter ter sprake brengt. 76
In de derde afdeling staat de nadruk die Paulus op het huwelijk heeft gelegd centraal. Nu wordt het meisje, dat haar maagdelijkheid vaarwel wil zeggen en zich rijp voelt om te trouwen, aangesproken en voorgehouden in plaats van te doen alsof ze getrouwd is en het moederschap uitoefent (het broeden stelt Cats als surrogaat voor), daadwerkelijk een echtverbintenis aan te gaan. Dat zal de begeerte betomen, de hartstochten reguleren en kinderen met zich meebrengen; en op die manier kan, zoals de kerkvader Chrysostomus het stelde, de reinheid toch behouden blijven. Ook Ripa had de zuiverheid gekoppeld aan het kuiken. Hij verwerkte in zijn uitbeelding van de vruchtbaarheid een 'Henne met haere kiexkens, die naulijx uyt den dop zijn, twee uyt een broed', om aan te geven dat vruchtbaarheid de grootste gelukzaligheid is die een getrouwde vrouw kan overkomen. 77 Cats heeft voor zijn godsdienstige uitleg gebruik gemaakt van Calvijns Institutio christianae religionis waar dezelfde bijbelplaatsen, formuleringen en autoriteiten in overeenkomstig verband worden aangehaald.
Via eenzelfde, specifieke, beeldtaal -die in de portretkunst overigens deels al werd toegepast- heeft Cats diverse keren de christelijke huwelijksethiek tot uitdrukking gebracht. Het wapenschild 'Vryster-wapen', met de druiventros en eronder de spreuk 'Una via est', diende in Maechden-plicht als symbool om de enige legitieme weg aan te geven waarlangs een man zijn geliefde tot de zijne kon maken. En dat ook moeders en zelfs grootmoeders op gelijksoortige wijze konden worden uitgebeeld, hangt samen met wat in het bijschrift van het onderhavige embleem onder woorden is gebracht, met de kerkvader als onbetwiste autoriteit, evenals Calvijn die hem instemmend aanhaalt. Nogmaals formuleerde Cats de gedachte over de tweede maagdelijkheid toen hij dichtte:
Want die haer sonder smet in eerbaer liefde draeght,
Al wertse schoon een Vrou, soo blijftse doch een Maeght. 78
Het gaat hier om de zuivere liefde binnen het huwelijk en in die zin heeft de les zowel betrekking op de man als op de vrouw. Ook Johan de Brune drukte zich in deze zin uit, zoals blijkt uit zijn bijschrift onder het op Hebreeën 13:4 geïnspireerde motto 'Het Houw'licks bed zy onbesmet':
Het houw'lijcks bed en is geen goot' van vuyle lusten,
Maer, die 't wel gebruyckt, elck een in maegdom blijft. 79
Op de bijbehorende embleemprent -naar een ontwerp van Adriaen van de Venne

Afbeelding 5.1
- is te zien hoe een oudere vrouw deze waarschuwing kennelijk richt tot een aanstaande bruid, gezeten voor haar bed, in gezelschap van een aantal jonge vrouwen of vrijsters.

Back to top ↑

Notes

1
hinnen ey : kippeëi. Vgl. embleem XXXI.C.2, r. 1-5.
2
geestig : aardig
3
lief : liefje
4
mochtet mijn geschien : wanneer het mij mocht overkomen, of: als je dat bij mij zou doen (vgl. WNT IV, 1722, B)
5
meer ... leven : meer leven dan tevoren
6
de ... ziel : de wezensgrond van mijn innerlijk leven. De formulering komt voort uit de gedachte dat de geliefde in staat is de minnaar tot leven te brengen. 6
7
Deze topos kent een ingewikkelde overlevering, zoals blijkt uit enkele bijdragen in de jaren '70, opgenomen in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde ( TNTL ). L. Strengholt gaf in 'Ziel van mijn ziel' ( TNTL 93 (1977), 297-303) voorbeelden uit het werk van Bredero, Hooft (drie keer), Spiegel, Cats (twee keer, waaronder deze plaats) en Vollenhove, evenals enkele aanhalingen uit de moderne Nederlandse literatuur; hij verwees bovendien naar Du Bartas. De andere plaats waar Cats de omschrijving ('Anima animae Deus') gebruikt, nl. in Houwelyck, leidt de lezer via een verwijzing naar Bernardus van Clairvaux, naar diens Sermones.
P. Claes en C. Kruyskamp gaven aanvullingen uit vroegere tijd ( TNTL 95 (1979), 43-45 en 46-47). Beiden noemen een epigram van de Griekse dichter Meleager van Gadara (1e eeuw v. Chr.) opgenomen in de Anthologia Palatina. Verder halen zij voorbeelden aan uit Plutarchus, Lucretius en Maurice Scève. Uit de citaten kan worden afgeleid dat de gemeenplaats 'ziel van mijn ziel' in de loop der tijd op twee manieren is aangewend: in erotische poëzie als een predikaat van de geliefde en in een christelijke context als een predikaat van de Godheid. Vgl. verder 'Amye, ame a l'amant (De geliefde, de ziel voor de minnaar), het motto boven embleem XLIX.A.3.
8
Vgl. ook Heinsius, Nederduytsche poemata ('Emblemata van minne') 1616, 87, nr. 38:
9
Haer leven is het mijn, mijn blijtschap moetse geven,
10
Haer vreuchden sijn de mijn, een siele doet twee leven [...].
11
Mijn leven dat ick voer, en hebb' ick maer tot pandt,
12
Die ick verkoren hebb' die draegt my in haer handt.
13
Uit wat iemand zegt, blijkt zijn aard. Vgl. Harrebomée, II, 211; en: 'Kwade reden, kwade zeden', WNT XII, III, 823.
14
grage : hongerige, beluste
15
spit : braadspit
16
Vgl. de uitdrukking 'De kat die het spit lekt moet men het gebraad niet toevertrouwen' ( WNT VII, 1791; WNT XIV, 2857; en Harrebomée, I, 208) evenals het verwante 'Om de wille van het smeer likt de kat de kandeleer' ( ADW 1712, I, 523). De hier gebruikte uitdrukking vormt in Cats' Spiegel het vertrekpunt voor een zelfstandig embleem onder het motto 'A gatto che lecca spiedo, non gli fidate arrosto'

Afbeelding 41.1
.
17
hout [...] uyt : huwelijk uit
18
Els : Zie voor deze naam ook embleem XXI.A.1 ; XXVIII.B.1 en XXXI.A.1.
19
Op deze regels baseerde David Joseph Bles (1821-1899) een aquarel en twee schilderijen, de eerste geschilderde versie dateert van 1845, de tweede van 1864. Voorgesteld is een gezin rondom een tafel waarvan de vader in een Catsfoliant leest; intussen richten enkele van de gezelschapsleden hun blik op een meisje dat door een venster naar buiten kijkt. 19
20
Bles maakte een schilderij met een zeventiende-eeuws (dat uit 1864) en één met een laat-achttiende-eeuws interieur (uit 1845); de eerste onder de titel 'Het huiselijk leven', de tweede 'Een les voor alle tijden'. Het paneel in een achttiende-eeuwse omgeving werd geveild te Amsterdam bij Mak van Waay B.V. / H.S. Nienhuis, op 5 juni 1973, nr. 9. 'J. Cats' en nr. 'XLI' staan als kopregel boven het boek van de vader. De foliant ligt niet open bij de embleemprent van het kuiken, maar toont mogelijk het linkerdetail van de likkende kat op de gravure uit Cats' Spiegel

Afbeelding 41.1
. Met dank aan E. van Oorschot, Sotheby's Amsterdam, voor het ter beschikking stellen van hun archieffoto. Vgl.: verder Larensche kunsthandel Amsterdam. Catalogus van de David Bles-tentoonstelling september 1909, nr. 29.
Hoogstwaarschijnlijk stemde de aquarel die in 1890 bij Frederik Muller werd geveild overeen met de voorstelling in het zeventiende-eeuwse decor; dit schilderij maakte oorspronkelijk deel uit van de Historische galerij van Arti et amicitiae. Zie: Onderwerpen der historische tafereelen in de kunstzalen der Maatschappij Arti et amicitiae. Amsterdam 1875, 14, nr. 79; en Tentoonstelling van schilderijen en tekeningen door David Bles in de kunstzalen der Maatschappij Arti et amicitiae, juli 1885, 4, nr. 7. De staalgravure die W. Steelink naar het schilderij maakte, geeft een goede indruk van de opzet van het schilderij (en daarmee ongetwijfeld ook van de aquarel). Zie: J. van Lennep, W. Moll en J. ter Gouw, Nederlands geschiedenis en volksleven in schetsen. Leiden s.a., nr. 83 (KB sign. 117 A 9 [23v]; eerste druk 1869-1872). Op een kast staat de inscriptie 'Anno 1620'; op de rug van een van de folio-delen: 'Cats'. De gravure gaat vergezeld van een uitvoerige vertelling. Met dank aan R.J.A. te Rijdt, Rijksmuseum Amsterdam, voor bovenstaande verwijzingen. Zie voor de aquarel: Aquarelles. Catalogue du cabinet important formé par feu Jhr. W.C.M. de Jonge van Ellemeet. Seconde partie. Amsterdam 1890, 6, nr. 330, 'Une leçon du Père Cats' (Provinciale Bibliotheek Zeeland, sign. 126 E 43).
21
het ... hanghen : aandrang begint te tonen tot het huwelijk (vgl. WNT V, 2090, II, III, B, dp)
22
van sulcx : daarvoor
23
by ... soecken : niet ver te gaan zoeken
24
het wesen selfs : zelfs het gehele gezicht
25
geduerige : aanhoudende
26
Cicero : Zie noot 12.
27
Uyt ... gront : Bewerking van het Ovidius-citaat, zie noot 13.
28
Ovidi : Ovidius
29
Posthumia : Verwijzing naar het verhaal bij Livius, zie noot 14.
30
nonnen : priesteressen
31
oneere : onkuisheid
32
om ... wille : vanwege haar sierlijke, bevallige, kleding. Het woord geestig wordt eveneens gebruikt als aanduiding van iemands uiterlijk, gelaat, trekken, ogen en dergelijke, waarin het innerlijk wezen zich openbaart ( WNT IV, 753, I, 1, b, a).
33
gelaet : aanzien, voorkomen (of: oogopslag?)
34
Eenige ... oude : Zoals Hieronymus, die in B.5 uitvoerig wordt geciteerd, en Socrates.
35
strijcken : vellen
36
Socrates : Zie noot 15.
37
Des menschen reden : de woorden van een mens, zijn manier van uitdrukken
38
1 Corinthiërs 7:9, Het is beter te trouwen dan te branden. Vgl. het motto boven C.2 en het begin van C.5 en C.6.
39
ghemant : voorzien van een echtgenoot. In Houwelyck (1625) ook door Cats gebruikt met als betekenis: bijslaap binnen het huwelijk:
40
Want als een vrouwe trout, die niet en wort gemant,
41
Soo blijft de vrouwe los, de trouwe sonder bant.
42
In: ADW 1712, I, 386.
43
smaect : valt in de smaak
44
om te mallen : om er de gek mee te steken
45
Volgens mij zal het ware moederschap u veel beter bevallen.
46
Voor alle man : voor het oog van iedereen. Vgl. het motto.
47
De ... branden : Twee verwijzingen naar 1 Corinthi#euml;rs 7, waar Paulus over het huwelijk spreekt, resp. in 7:2, 'Maar vanwege de hoererijen zal iedere man zijn eigen vrouw hebben, en iedere vrouw zal haar eigen man hebben', en in 7:9 (zie C.1).
48
ketele hem selven : moet zich verbeelden, vervuld van zelfbehagen
49
middeler tijt : ondertussen
50
de plaetse ... 7. 34 : Nl. 1 Corinthi#euml;rs 7:34, 'Een vrouw en een maagd zijn onderscheiden. De ongetrouwde bekommert zich met de dingen des Heeren, opdat zij heilig zij, beide aan lichaam en aan geest, maar die getrouwd is, bekommert zich met de dingen der wereld, hoe zij de man zal behagen.'
51
Ten ... insiene : En met betrekking hiertoe
52
Isidorus : Zie noot 23. De kuisheid van het lichaam alleen is dus niet voldoende.
53
by Gode : door God
54
dat ons ... begheven : Mogelijk doelt Cats hier specifiek op 1 Corinthi#euml;rs 7 en Efezi#euml;rs 5:31. Over dit thema gaat het ook in het eerste embleem.
55
Chrysostomum : Zie noot 24. Cats gebruikte dezelfde formulering nogmaals voorin zijn Maechden-plicht (zie noot 29).
56
eerlijck : eerbaar
57
over al : over het algemeen, of: in alle opzichten
58
Of: Voor een minnaar is een vriendin de ziel. Plautus, Bacchides, 193: 'Anima est amica amanti.' Vgl. Walther, 1, 125, nr. 1065.
59
Het kan zijn dat de woorden 'favere' en 'fovere' voor Cats synoniem waren; maar een nuancering in de betekenissen lijkt hier meer voor de hand te liggen. Als vertaling is dan ook gekozen voor koesteren, liefde uiten ('favere') naast het liefhebben ('fovere'). Vgl. voor de thematiek ook .
60
Cats verwijst hier naar Hieronymus Cardanus, De rerum subtilitate ('De elementis & eorum motibus & actionibus'), II. In dit hoofdstuk bespreekt de zestiende-eeuwse Italiaanse medicus Cardanus in een uitgebreide paragraaf o.m. hoe het komt dat warmte bij eieren leven voortbrengt. De precieze plaats waar Cats op doelt is: 'Fertur & olim Liviam Augustam cum ovum fovisset in sinu, alternantibus per vices ancillis, eduxisse cristatum gallum' (Men vertelt dat ook Livia Augusta ooit door een ei op haar borst te koesteren -daarbij afgelost door slavinnen- een haan heeft uitgebroed). Geciteerd uit de ed. Basel 1554, 57 A.
61
Opgenomen in: Orationes prelectiones praefationes ... Paris 1505, fol. Vr. Ook aangehaald in Langius (98 A). Het citaat dat Cats geeft onder LII.A.4.b komt uit dezelfde oratie en vormt bij Langius één geheel met het onderhavige; gelet op de andere ontleningen aan Langius uit deze kolom zal Cats beide aanhalingen uit de Polyanthea hebben overgenomen. De inzet van het citaat varieert op Pseudo-Aristoteles, De mundo, 400 b, en wordt vermeld in Lipsius, De constantia, I, 13. Zie over Beroaldus o.a. K. Krautter, Philologische Methode und humanistische Existenz. Filippo Beroaldo und sein Kommentar zum goldenen Esel des Apuleius. München 1971.
62
Een indirecte verwijzing naar Ovidius. Vgl. B.5, r. 4.
63
Deze vertaling op basis van het Nederlandse gedicht in de ed. uit 1618:
Ghy broet sy-wormen uyt, en eyers van u hinnen
In uwen wermen schoot (wat mooghdy doch beginnen?)
Noch hebdy soo veel op met dat ghy hebt ghebroet,
Dat ghy van 't hinnen-jonck u moeder noemen doet.
In de verhalen over Livia is nergens sprake van het uitbroeden(?) van zijderupsen. Cats zegt verder niets over de rups die op de embleemprent in een niet-realistische context is weergegeven maar die, gelet op zijn ontwikkeling tot vlinder, kennelijk verband houdt met het kuiken dat tevoorschijn komt uit het ei.
Niet uitgesloten is dat het dier in dit specifieke geval bezien moet worden in het licht van de huwelijkssymboliek. Op de kappen van een paar zeventiende-eeuwse huwelijkshandschoenen komen, temidden van andere liefdes- en huwelijkssymbolen, immers ook rupsen voor. Zie Du Mortier Mortier, Handschoen in de huwelijkssymboliek, 195-196 en afb. 13. Jacob Hoefnagel verbond aan de reeks rups-cocon-vlinder, de begrippen geboorte-lijden-sterven en Du Mortier vraagt zich af, overigens naar aanleiding van Cats' over de vlinder, of deze stadia in de ontwikkeling van de rups niet samenhangen met drie levensfasen van een vrouw: maagd, bruid en moeder.
De kans lijkt klein dat het detail op de pictura verband houdt met de inzet van het proza in de laatste afdeling, waar wordt gewaarschuwd voor hoererij. In de Spiegel is wel een embleem opgenomen onder het motto 'Een rupse op een kool, een hoere in een huys', als beeld voor de verwoestende werking die de omgang met deze dames heeft:
Schou hoeren, teere jeugt, schout hoeren, rijpe mannen,
En wilt het vuyl gespuys uyt uwen huyse bannen;
Haer aert en gantsch bedrijf is met de rupsen een,
Een hoer is in het huys als etter in het been.
Ed. 1632, I, 133, nr. XLIV (= ADW 1712, I, 536). Voor de rups die vanwege zijn aardse gebondenheid wordt gebruikt symbool voor de zondige mens: Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 843-844; en Vignau Wilberg Wilberg Vineau, Emblematische Elementen, I, 40 (nr. 50); 110 (nr. 185); 172 (nr. 328); 177 (nr. 336); en 183 (nr. 350).
64
Vgl. Littré Littré, Dictionnaire -1883, II, 2065: 'Quels sont les humeurs, telles sont les inclinations des moeurs'.
65
Vgl. de vertaling van Timmerman Lucretius, Over de natuur, 163.
66
'Versus Virginis Vestalis. Virgo Vestalis scripsit hunc versum: felices nuptae! moriar nisi nubere dulce est. Rea est incesti. 'Felices nuptae' cupientis est; 'peream nisi' adfirmantis est [...]. 'Dulce est': quam expressa vox, quam ex imis visceribus emissa [...]. Incesta est etiam sine stupro quae cupit stuprum.' Ed. M. Winterbottom. Twee dln. London etc. 1974, 522-525.
Dit fragment maakt deel uit van een van de aangekaarte, fictieve, kwesties die in Seneca's Declamationes ('Oratorum et rhetorum sententiae divisiones colores'), d.w.z. spreuken, indelingen, stijlkenmerken van redenaars en retoren, ter discussie staan. Cats ontleent alleen passages uit het gedeelte dat argumenten levert tegen de maagd. Mogelijk heeft hij in Paulus Cypraeus' De connubiorum iure ('De sponsalibus'), XIII, § 75, 5 deze tekstplaats gevonden. Cypraeus heeft: 'Hic facit quod Seneca refert lib. 6 Declamation. Virginem Vestalem hunc versum scripsisse' (Deze doet wat Seneca vermeldt in boek 6 van zijn Declamationes, namelijk dat een Vestaalse maagd de volgende versregel heeft geschreven), waarna de regel volgt (ed. 1605, 567). Ook Arnisaeus, die weer aan Cypraeus ontleende, citeerde deze plaats in De iure connubiorum, I, VII, 67, met op dezelfde pagina de verwijzing naar Posthumia zoals Cats die aanhaalt in B.5. Zie ed. Strasbourg 1636, 53.
67
1 Corinthiërs 7:9. Vgl. ook het motto boven C.1 evenals het Gregorius-citaat onder C.4.a.
68
'Admonendi itaque sunt, ut si tentationum procellas cum difficultate salutis tolerant, coniugii portum petant. Scriptum namque est: Melius est nubere, quam uri (1 Cor. VII, 9)', opgenomen in het hoofdstuk 'Quomodo admonendi coniugati et coelibes'. In: Opera omnia, V. Paris 1884, 104 B ( PL LXXVII). Ook geciteerd door Langius (249 B), o.v.n. Moralia, 12; bij hem eveneens de meervoudsvormen 'tolerant' en 'petant'.
69
1 Corinthiërs 7:2 en 7:9. Ook aangehaald door Gregorius (C.4.a) en Calvijn, zie noot 22.
70
Vgl. 1 Corinthiërs 7:1.
71
Cats citeert hier nagenoeg letterlijk Calvijn, die namelijk in zijn Institutio christianae religionis II, VIII, 43 zegt: 'Neque sibi blandiatur qui mulierem non attingit, acsi impudicitiae argui non posset: quum interim animus libidine intus ardeat. pudicitiam enim desinit Paulus, coniunctam cum castitate corporis, animi puritatem.' Met in de marge de bijbelplaats (Ed. Genève 1568, 145). Vgl. de vertaling van Sizoo s.a., I, 432. Ook de uitspraak van Ambrosius dat een man die zich niet bekommert om schaamte of eerbaarheid, een overspeler van zijn eigen vrouw kan worden genoemd -door Calvijn aangehaald in de aansluitende paragraaf- komt precies zo voor in Proteus (zie embleem V.C.5 ).
72
Isidorus, De summo bono ('De continentia'), II, 40. Ed. Paris 1538, fol. 54r: 'Virgo carne non mente nullum praemium habet in repromissione.' Ook aangehaald door Langius (1374 A).
73
Verwijzing naar Commentariorum in evangelium Matthaei ('Ex caput XIX, homilia XXXII'). In: Opera omnia, II. Basel 1547, 947 D-948 A: 'Nam primus est gradus castitatis syncera virginitas: secundus autem, fidele coniugium. Ergo species secunda virginitatis, est matrimonii casta dilectio.' In de boektitel: 'Incerto autore'.
De kans is groot dat Cats (zeker gezien het feit dat hij ook hierboven ontleent aan de Franse theoloog) het citaat uit Calvijn heeft gehaald. In soortgelijke bewoordingen verwijst die immers in zijn Institutio IV, XII, 28 naar de uitspraak van de Griekse kerkvader. Calvijn schrijft dat Chrysostomus 'daar hij de voornaamste bewonderaar is geweest van de maagdelijkheid, niet meer dan anderen het huwelijk kan schijnen aanbevolen te hebben. Hij spreekt dan aldus: "De eerste graad der kuisheid is de zuivere maagdelijkheid; de tweede een getrouw huwelijk. Dus is de kuise liefde des huwelijks een tweede soort van maagdelijkheid."' Vert. Sizoo s.a., III, 286. In uitgaven van Calvijns Institutie wordt voor het citaat verwezen naar Homiliae de inventione crucis ; dit werk is waarschijnlijk opgenomen in de ed. Basel 1530, II, 130; een exemplaar bevindt zich in de Provinciale Bibliotheek te Leeuwarden.
74
Plinius: 'Quin et ab homine perficiuntur. Iulia Augusta prima sua iuventa Ti. Caesare ex Nerone gravida, cum parere virilem sexum admodum cuperet, hoc usa est puellari augurio, ovum in sinu fovendo atque, cum deponendum haberet, nutrici per sinum tradendo ne intermitteretur tepor; nec falso augurata proditur' (Eieren kunnen zelfs worden uitgebroed door een mens. Toen Julia Augusta in haar jonge moederschap zwanger was van Tiberius Claudius Nero, en erg uitzag naar een jongetje paste ze de volgende methode van voorspellen toe, die gebruikt wordt door meisjes: ze verwarmde een ei aan haar boezem en wanneer ze genoodzaakt was het weg te leggen, gaf ze het aan een voedster in de plooien van haar kleding, zodat de warmte niet onderbroken zou worden. Men zegt dat haar voorspelling is uitgekomen).
En bij Suetonius: 'Praegnans eo Livia cum an marem editura esset, variis captaret ominibus, ovum incubanti gallinae subductum nunc sua nunc ministrarum manu per vices usque fovit, quoad pullus insigniter cristatus exclusus est' (Toen de zwangere Livia bij hem was en door middel van verschillende tekens probeerde te voorspellen of zij een jongetje zou krijgen, nam ze een ei onder een broedende kip vandaan. Nadat ze het had verwarmd in haar eigen handen en in beurten in die van haar slavinnen, kwam er een mooi gekamd haantje uit). Hierover: A. Stahr, Römische Kaiserfrauen. Berlin 1865, 120, met de aantekening: 'Dergleichen Orakelversuche junger Frauen waren etwas Gewöhnliches bei den Römern'; V. Gardthausen, Augustus und seine Zeit. Leipzig 1891, II-1, 637; en E. Kornemann, Grosse Frauen des Altertums. Im Rahmen zweitausendjährigen Weltgeschichte. Bremen 1958, 200-201. Over Livia verder H. Willrich, Livia. Leipzig etc. 1911; PRE XIII, 900-924; en WDO 1726-1727. Het gegeven komt bij mijn weten niet voor in de Livia-iconografie. Vgl. de genoemde literatuur en W.H. Gross, Iulia Augusta. Untersuchungen zur Grundlegung einer Livia-Ikonographie. Göttingen 1962 (Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. Philologisch-historische Klasse, Dritte Folge, 52).
75
Vgl. de zonsopgang op de prent. Het motief werd ook door Hooft tot embleem verwerkt in zijn Emblemata amatoria. Amsterdam 1611, 26-27, nr. VIII, onder het motto 'Ghy wect my vander doot'; vgl. verder de Franse motto's bij Hooft in embleem XV: 'Ame de mon ame' en in XXVI 'l'Amie, donne mort et vie' (Ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 92-93, 106-107 en 128-129). Over het motief van dood en leven binnen het petrarkisme, o.m. Forster Forster, Icy Fire, 17 en 19: 'If the lover's longing is not fulfilled he dies', en: 'If the lady is cruel he is dead, but she can revive him at once by kindness; 'life' and 'death' are dispensed by her.'
76
Karel van Mander omschrijft de kloek en haar kuikens als beeld voor de caritas: 'De Henne, met haer kieckens onder haer vleugelen, bewijst liefde.' In: Uitbeeldinge der figueren 1616, 117v. Vgl. ook Mattheus 23:37 en Lukas 13:34.
77
Ed. 1644, 223a, 262b-266a en 632-633. Het citaat op 579.
78
Maechden-plicht. Middelburg 1618, 3*2v. Als toelichting bij het 'Wapen-schilt', met hierbij als noot: 'Chrysostomus. Het huwelijck is een tweede soorte van Maegdom; te weten, soo wanneer het selve eerlijck, tusschen man ende vrouwe, beleeft wert.' Later kwam het gedicht, met enkele varianten, terecht in Houwelyck. Middelburg 1625, Fijrecto-Fiijverso. Vgl. ADW 1712, I, 257:
Want, die haer onbevleckt in reyne liefde draegt,
Is vrou, jae moeder self, en efter ware maegt.
Zie over de portretten en het verband met Cats: De Jongh De Jongh, Grape symbolism, 175-176. Hij concludeerde: 'Thanks to Cats, it is now clear to us that the ladies and gentlemen holding bunches of grapes in the paintings are advertising their 'second virginity' or their unsullied marital sex life.' Deze interpretatie is bekritiseerd door J.B. Bedaux, 'Fruit and fertility. Fruit symbolism in Netherlandish portraiture of the sixteenth and seventeenth centuries.' In: Simiolus 17 (1987), 150-168, i.h.b. 158 (later opgenomen in Bedaux Bedaux, The reality of symbols, 71-108, i.h.b. 84). Hij legt in verband met de metafoor sterker de nadruk op de invloed van Psalm 1 en 128, en stelt dat bij het toekennen van betekenis aan bepaalde schilderijen Cats' duiding van de tros met druiven geen rol hoeft te hebben gespeeld. Vgl. verder ook Het Spaens heydinnetje. Ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 27; en Portretten van echt en trouw 1986, 184-188, cat. nr. 37.
79
Emblemata. Amsterdam 1624, nr. II, 9. Over de ongeschondenheid van de maagdelijke staat (binnen het huwelijk) als toppunt van christelijke deugd, in het werk van m.n. Ambrosius, ook Brown 1990, i.h.b. 282-283.