← Content: PreviousContent: Next →

Nil, nisi mota. [3]


beeld003

Back to top ↑
14 ↓
TERENT.
Credis haec dormienti tibi confecturos Deos,
Et illam sine tua opera in cubiculum iri deductum domum?

OVID DE ART. LIB. 1.
Ah nimia est propriae iuveni fiducia formae,
Exspectet si quis, dum prior illa roget.

ERAS.
Non prevocare, matronae est.

15 ↓
Niet sonder vraghen. 1
Ghy wenst een echte Wijf, ghy wenst te moghen trouwen, 2
Ghy wenst (gelijc het schijnt) u huys te mogen bouwen, 3 4
Ghy wenst en anders niet. Maer lieve, segh een reys 5 6
Wie trouwter in den droom of in een dom ghepeys? 7
Het vryen eyst versoeck. Gheen Echo salder quelen 8 9
Dan als haer yemant verght, en dat met luyder kelen; 10
Wel tijdt dan aen het werck: want siet! een rechte Maeght 11 12
En koomt niet onghenoot, en gheeft niet ongevraeght. 13 14

Nil, nisi mota, dabit.
Dulcis amica placet, placet uxor, & oscula castae
Coniugis, & multa prole beata domus:
Cura sed ulterior tibi nulla, quid? anne moraris
Dum ruat in gremium sponte puella tuum?
Nil agis: intenso demum clamore movetur,
Sueta viatoris quae modo voce loqui.
Nil dare, sponte sua, didicit resonabilis Echo,
Nec dare, sponte sua, bella puella solet.

Iamais Amie sans fatigue, qui la veut, qu'il la brigue.
Tu dis, l'amour me plaist; & ne fais autre chose:
Robin, en rien faisant jamais on cueille rose,
Ny dame en ville orras, ny Echo dans les bois;
Sy tu ne fais ouir ta preallable vois.

This rule I teach, tis true in deede,
Who spares to speake shall spare to speede.
A sweet-harte you desire to have, you say you woulde fainne wedd,
But all occasions you neglect, and still goe colde to bedd:
What? thinketh our john holdemystaffe that of theire owne accorde
Faire maydens straight will fellow him, before hee speake one worde?
Fie no: But if you doe desire to heare dame Echoes noyse,
You must not silent stande, but must advance youre loftie voyce;
And shee will give you answere then, so English maydes tis true
Unsent for doe not come, nor yet unaskt will followe you.

16 ↓
Die vraeght leert klappen. 15
De Lucht die teghenspreeckt, de stemme sonder leven 16 17
Is niet ghewoon van selfs een woort van haer te gheven, 18 19
Maer komter oyt een mensch die maer het minste vraeght
Soo vintmen dat het bosch van haer gheruchte waeght. 20 21 22
Wie oyt tot spreecken verght de tonghen der klappeyen, 23 24
Die opent haer den mont, om breet te moghen weyen, 25
Wie met een slim beleyt ghestole dinghen heelt, 26
Gheeft oorsaeck, dat een dief aen alle kanten steelt.

Ubi percunctator, ibi & garrulus.
Muta sub obscuris habitaret vallibus Echo,
Ni foret alterius garrulitate loquax:
Illa silet, quoties presso silet ore viator;
Discit & a populo praetereunti loqui.
Ora loquax premeret, nisi percunctator adesset;
Hoc duce tentat opus livida lingua suum.
Probra creat qui multa rogat, qui commodat aurem:
Turpia, si nescis, furta receptor alit.

Du demandant le mesdisant.
On n'oit jamais au bois d'Echo la resonance,
Si nul ne luy parler premierement commence.
Quant nul chez nous ne faict en demandant le sot,
La bouche du jaseur ne parle pas un mot.
CHRYSOST.
Malitia non docetur sermonibus, sed excitatur.

SENEC. HIPPOL.
Alium silere cum voles, prius sile.

17 ↓
UBI PERCUNCTATOR, IBI ET GARRULUS.
Dicendi modus non penes loquentem sed penes audientem est, inquit Stobaeus. Rem tetigit; Detractatio enim ut percunctando excitatur; sic auscultando nutritur; nec unquam, loquax illa Dea e latibulis suis prodit, nisi evocata: ut vero aliquis interrogando auresque faciles praebendo linguacibus istis garriendi ansam dedit, protinus in varios molestae garrulitatis modulos late diffunduntur, adeo ut, si uspiam, certe in istis locum habeat illud Poetae, Excitat auditor studium. Si contra prudentior animosiorve aliquis sive seria increpatione, sive vultu ad gravitatem composito sese fabulae inserat, statim sermonem abruptum eiusque autorem pisce mutiorem conspicias; non secus ac si hostilis facies occurrat & omnia turbet. Maledicis ergo si fraenum iniicere vis, animi aversionem vultu exprime, & rem perfeceris: nunquam autem calumniatores deerunt, dum, cui persuadeatur, existit, ait Ioseph.

Het veel of luttel spreken van yemant, hanght meer aen 27 de toehoorders als aen de spreker selfs; 28 want spreeck-lust en wert nerghens door meer gaende gemaeckt, als met veel te vragen, en vlytich toe te luysteren. Selden komter een klappeye ter bane, 29 soo sy by niemant ghevraecht en wert: maer soo haest als dit lang-getongde ghedierte 30 31 door vraghen tot spreken een open 32 krijght, stracx, 33 als uytgelaten zijnde, verspreyt het sich wijt en breet daer henen gelijck een overloopende reviere door het vlacke velt. Komter daerentegen yemant ten nagang, 34 die met een streng ghesichte dese mondtspeelster 35 onder d'ooghen siende een snau toebijt, sy sal terstont swygen als een pissebedde, 36 ende stom staen, als een visch. 37 Isser dan yemandt die een breedtweyende 38 tonghe wil inbinden? dat hy de tegenheydt, 39 die hy van haer slabberen 40 inwendich heeft, uytwendelijcken metten ghebare uytdrucke, en 'tsalder mede ghedaen wesen.

18 ↓
LUC. 11. 9.
Bidt en u sal ghegeven worden, soeckt en ghy sult vinden, klopt en u sal opghedaen werden. 41 42
Wie oyt een wederklanck wil in die lucht verwecken 43
Die moet een helle stem tot inden hemel strecken, 44 45
Want die niet uyt en brenght als woorden sonder kracht,
En hoort geen tegen-spraeck, hoe lang hy antwoort wacht. 46
Hy dient zijn herten gront met yver uyt te spreken, 47 48
Die met een drouve galm wil inden hemel breken, 49 50
Alleen die krachtigh bid, en tot den Heere sucht, 51
Verweckt een wederklanck tot boven in de lucht. 52

PSALM 33.
Clamaverunt iusti & Dominus exaudivit eos.
Intensis opus est clamoribus, ut sonet Echo;
Dum strepis exiguo murmure, Nympha silet:
Nympha tacet tacitis, sed surgat ad aethera clamor,
Mox responsa tibi, vel geminata, dabit.
Vota quid effundis summis innata labellis?
At tepidas coeli non patet aula preces:
Tende latus clamore, Deus responsa remittet;
Hic pia mens? hic vox fervida, pondus habet.

IAQU. 5. 16.
La priere du juste faicte avec vehemence, est de grand efficace.
Qui d'une basse voix Echo la nymphe appelle,
(Qu'attend il dans les bois?) n'aura response d'elle,
Celuy aupres de qui le zele n'a nul lieu,
N'est entendu du ciel, n'est exaucé de Dieu.
PSAL. 144.
Prope est Dominus omnibus invocantibus eum in veritate.

BERNARD.
Quando fidelis & humilis, & fervens oratio fuerit, coelum, haud dubio, penetrabit, unde certum est quod vacua redire non possit.

19 ↓
ORA ET DABITUR.
Vocem (quam alii aliter describunt) ego, ut admirandum divinae potentiae opus, Deo Opt. Max. imprimis dandam dedicandam, censeo. Tametsi enim, solo mentis ad Deum ascensu, pios non raro Deum alloqui satis compertum sit, maiori tamen energia animus fervens, ope vocis, sese exserit, ac in coelum, ut ita loquar, impetum facit; quam si tacita solum cogitatione Deo preces offerat. Quidni enim orationem & rationem (qua utraque immensa Dei bonitas caeteris animantibus praestantiores nos reddidit) gratum Deo sacrificium offeramus? praesertim vero cum nostra ipsius vox, auribus hausta, animum magis moveat, & (si languor forte aut diversio) ad Deum veluti reducat. Tria igitur ad preces rite offerendas, merito requirimus, animum praeparatum, nec aliud agentem; corpus submissum & ad humilitatem compositum; & fructum labiorum, id est, vocem imo cordis penetrali emissam. Quae si coniungamus, exaudiet procul dubio nos munificus ille Parens, si non ad voluntatem, saltem ad salutem.

De stemme (die den eenen aldus, en den anderen also beschrijft) oordeelen wy, als een bysonder werck Godes, sonderlinghe aenden selven 53 toe-gheeygent 54 te moeten werden. Want al ist soo dat veel god-salige 55 alleenlijck door het opheven des ghemoets, 56 gewoon zijn tot God te bidden: evenwel nochtans salmen een vyerich 57 gemoet, door hulpe vande stemme met meerder kracht voelen uytbersten, en met grooter ghewelt teghens den hemel als 58 een uytval doen, dan of yemant alleenlijck door den ghedachte zijn ghebeden Gode opdronge. 59 En waerom doch en souden wy niet met alle de wercktuyghen so des lichaems, als des ghemoets, den Schepper van beyde, ten besten wy konnen vereeren? waerom en souden wy niet beyde die dinghen, waer door wy van Godt zijn verheven boven andere ghedierten, hem eerbiedelijcken opdraghen, te weten woorden en ghedachten? waerom en sullen wy niet den gheheelen mensche Gode opofferen? 60 sonderlinghe 61 na dien 62 ons eyghen stemme, terwylen wy bidden, van ons ghehoort zijnde, daer toe dienstich is, om ons sinnen meer op te wecken, en t'elcken als die schijnen te willen gaen dwalen, wederom als tot God te brenghen. Wy houden daeromme datter drie dingen noodich zijn, om wel te bidden, te weten eerst, een wel bereyt 63 gemoet, ledich van alle andere bekommeringhe: ten tweeden, een lichaem gantsch en al gestelt tot nedericheyt: ende ten derden de vrucht onser lippen, 64 dat is, een stemme uyt het binnenste onser herten krachtelijck uytghedreven. Welcke drie dinghen indien wy in ons gebet te samen voeghen, soo en isser gheen twijffel aen te slaen, of God wil ons ghewisselijck 65 verhooren, indien niet nae onsen wille; immers 66 t'onsen besten.

Back to top ↑

Facsimile Images


14

15

16

17

18

19

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Margolin Margolin, Inspiration, 120-121.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man is advised by an echo

Back to top ↑

Comments

Echo, een oreade in Boeotië, hield Hera bezig terwijl Zeus met de nimfen flirtte. Als vergelding beroofde Hera haar van het gebruik van haar tong. De mooie bergnimf kwijnde weg van versmade liefde voor de jonge Narcissus, vermagerde tot geraamte en veranderde uiteindelijk in een rots. Vaak wordt zij voorgesteld als de personificatie van de weerklank. 82
Narcissus ziet zich bestraft met een onstilbare eigenliefde en hij verandert ten slotte in de naar hem genoemde bloem. Het verhaal van Narcissus en Echo gold als exemplarisch voor de liefde die onbeantwoord moest blijven en is beschreven in Ovidius, Metamorphosen, III, 339-510. Een zinspeling op dit verhaal blijft in Cats' embleem achterwege: het geeft in algemene bewoordingen de werking van de echo weer, zoals Erasmus die omschreef in zijn Parabolae, naar aanleiding van Plinius, Naturalis historia, XXXVI, XXIII (99): 'Sicut Echo non sonat, nisi cum reddit acceptam vocem' (De echo antwoordt niet tenzij ze een stem heeft ontvangen die ze kan teruggeven). 83
Cats laat de man het bekende vraag- en antwoordspel spelen, waarbij hij het wegvallen van de eerste letter uitbuit en het wegsterven van het echo-woord aangeeft. 84 De variatie zit hem in de aard van de vraag, de man gaat hier immers bij Echo om raad. Zij voorspelt weinig goeds en heeft toch, gezien haar liefdesgeschiedenis, de nodige ervaring. Het antwoord leidt tot de laatste stap in de analoge redenering van Cats die als volgt verloopt: zonder te roepen geen echo (zonder vragen geen vrouw), zonder echo geen advies (zonder vrouw geen huwelijk), zonder advies droefheid (zonder huwelijk smart). De personificatie van de jonge nimf die geen kans zag haar liefde te beantwoorden valt hier samen met de jonge maagd die, pas na gevraagd te zijn, ook van haar liefde kan en mag getuigen. Het verzoek zal van de man moeten komen.
De gesproken tekst en de rijmwoorden bij Cats laten zich vergelijken met twee regels uit een Echo-gedicht in Justus de Harduwijn, De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613):
Het lijden ben ick moe. Maer seght doch ter goe trauwe, 85
Wat eens versoeten sal t'ghemoed mijnder jonckvrouwe? 86
rauwe. 87
Verder komt de strekking van de amoureuze uitleg overeen met het gedichtje 'Echo' in Symphosii veteris poetae elegantissimi erudita iuxta ac arguta & festiva aenigmata :
Virgo modesta sacri legem bene servo pudoris.
Ore procax non sum, nec sum temeraria lingua.
Ultro non loqui, sed do responsa loquenti.
Ik ben een bescheiden meisje en houd de wet van de heilige kuisheid goed in ere, ik spreek niet brutaal of als een kip zonder kop. Ik begin niet zelf te spreken, maar geef antwoord als iemand iets zegt. 88
Johannes Bolte heeft de rol van Echo in het volksgeloof en in de Westeuropese en klassieke literatuur uitvoerig belicht. Hij vermeldt een bijzondere vorm van de Echo als huwelijksorakel voor jongemannen tijdens de kerstnacht: 'Als Heiratsorakel nutzten es die Rogasener Burschen am Weihnachtsabend, indem die laut nach einer Braut riefen; aus der Gegend des Echos war die Braut zu erwarten.' 89 Verder geeft hij enkele voorbeelden uit de letterkunde van de renaissance waarin liefdesperikelen mensen naar een eenzame plek voeren om lucht te kunnen geven aan hun hart en om raad te vragen aan Echo. 90 De eenzaamheid van de alleenstaande wordt versterkt door het ruïnelandschap dat als vergankelijkheidsmotief aangewend kon worden. De ruïne is bij uitstek de plaats waar de mens de tijdsdimensie sterk beseft, wat de weemoed ruime kans geeft. 91
Ligt in de eerste uitleg (tot twee keer toe bekrachtigd door de bijgevoegde citaten) de nadruk op het initiatief dat bij het zoeken naar de juiste partner moet uitgaan van de man, in de tweede afdeling gaat het ook om de consequenties van het stellen van vragen, maar draait alles om de achterklap. Vragen is goed, wanneer de steller echter mensen aanspreekt en uithoort die malicieuze bedoelingen hebben, is het verwerpelijk. Zo de vraag, zo het antwoord. 92 Al eerder had Johannes David zich hierover uitgelaten in de Christeliicken waerseggher (1603). Met als motto 'Oft daer mé niet en gaet; wat doen ick voorts daer naer? // Tpropost van monde slaet: oft anders, gaet van daer' formuleerde hij enkele remedies tegen de achterklap. Een bijbehorende prent brengt dit in beeld.
Onder verwijzing naar Spreuken 25:23, 'De noordenwind drijft de regen uit, en een vergramd gezicht de verborgen tong', en een uitspraak van Hieronymus die zegt dat de lasteraar vanzelf de lust ontnomen wordt wanneer men hem negeert, staat als corresponderende tekst bij de gravure (de letter E) te lezen: 'Ist dat gy met blijden aensichte den achter-clapper aenhoort, soo geeft ghy hem voetsel, om noch meer te segghen. Maer, ist dat ghy hem een droevigh ghelaet toont, soo leert hy swijghen, t'ghene dat hy siet, dat-men't niet gheerne en hoort.' David besluit daarop met een treffende vergelijking: 'Want, ghelijck eenen pijl, op eenen harden steen gheschoten, tot hem weder-keert, die hem schoot: alsoo vaeret metten achter-clapper, als hy wederstandt vindt in de ooren oft aensicht vanden ghenen die hy't segghen wilde.' Op de prent maakt een man zich afwijzend uit de voeten voor een opdringende lasteraar

Afbeelding 3.1
. 93
Hoe belangrijk een overtuigd uitgesproken gebed van de devote mens is, licht Cats toe in zijn religieuze toepassing. Pas bij een intens gebed, waarvoor drie voorwaarden worden gegeven, namelijk een goed voorbereid gemoed, een nederig lichaam en een stem die krachtig ons innerlijk verwoordt, worden wij verhoord. Voor de laatste overweging, die die de meeste aandacht krijgt, beroept de schrijver zich op de aangehaalde psalm en de woorden van Bernardus. Vergelijk in dit verband ook Ripa die onder 'Oratione. Gebed' schreef: 'Door de vlamme die uyt den monde gaet, wort verstaen, de brandende genegentheyt des Gebets, 't welck het gemoed in de Liefde Gods ontsteeckt.' 94
Een bewerking met hetzelfde motto dat Cats gaf onder C.2 is te vinden in Amoris divini et humani antipathia uit 1629, met een aardige beeldvariant. De grotbewoonster Echo reageert nu op de roep 'Clamabo' met 'Amabo'

Afbeelding 3.2
. 95 In 1631 wordt Cats' embleem nogmaals geannexeerd door Antoon van Bourgoingne in diens Ghebreken der tonghe, met als motto ''Tis een stemm', en anders niet'

Afbeelding 3.3
. Het onderschrift gaat hier over de achterklap en beschrijft Echo als een 'oudt wijf [...] Claps-ghesindt op allen stondt.' In dit werk dat geheel gewijd is aan het spreken, neemt de echo ook in andere emblemen een belangrijke plaats in, en deze bewerkingen zijn waarschijnlijk te beschouwen als variaties op de door Cats ingezette voorstelling. Onder het motto 'Hy spreeckt gantsch uyt eenen mondt', wordt een naprater een 'slavigh vleyer' genoemd

Afbeelding 3.4
. 96
Ten slotte is het niet uitgesloten dat ook Henricus Engelgrave zich in zijn stichtelijke Lux evangelica op Cats of op één van diens navolgers heeft laten inspireren. De roep 'Clamat - amat' onder het motto 'Vox clamantis' doet vermoeden dat het de zojuist genoemde Amoris divini is geweest

Afbeelding 3.5
, al kan Engelgrave ook de prent over weerkaatsingen en echo's die is opgenomen in het korte tijd daarvoor verschenen Musurgia universalis van Athanasius Kircher hebben gekend, en dan met name het middengedeelte van de voorstelling (fig. II) waar een man tegen een muur met dwarsmuurtjes roept: 'clamore' en de echo verdergaat als 'amore', 'more', 'ore' en, voordat hij verdwijnt, 're'

Afbeelding 3.6
. 97

Back to top ↑

Notes

1
Niet : Niets
2
een echte Wijf : een echtgenote
3
gelijc ... schijnt : naar het zich laat aanzien
4
u ... bouwen : uw gezin te kunnen stichten (vgl. WNT VI, 1240, III, 2 en het woord 'huisgezin'); verder WNT III, I, 779, 5
5
anders niet : niets anders, daar blijft het bij. Vgl. A.3, r. 1.
6
een reys : eens
7
in ... ghepeys : door vage overpeinzingen, door zinloze gedachten
8
Het ... versoeck : zie over dit 'ideaal' van de ondernemende vrijer ook Van Vaeck [Van Vaeck, Adriaen van de Venne], 701.
9
quelen : spreken
10
verght : vraagt, oproept
11
tijdt [...] aen het werck : begin met je taak ( WNT XVII, I, 82, 4, dp)
12
rechte : goede, rechtschapen. In 1618 stond er nog in plaats van 'rechte Maeght' het lokalere 'zeeusche maeght'.
13
onghenoot : onuitgenodigd
14
niet (tweede): niets
15
Wie vragen stelt, haalt over kwaad te spreken. Zie voor dit spreekwoord Harrebomée, III, 37 en WNT VII, II, 3460.
16
Twee omschrijvingen van de Echo.
17
teghenspreeckt : antwoordt
18
van selfs : uit zichzelf
19
van haer : van zich, van haar kant
20
het bosch : Echo wordt naast bergnimf eveneens bosnimf genoemd omdat ze zich ook ophoudt in boom-, bos- en plantrijke gebieden.
21
gheruchte : geroep
22
waeght : weergalmt ( WNT XXIV, 595, 4)
23
verght : vraagt
24
klappeyen : praatzieke vrouwen, kwaadspreeksters (vgl. het Franse motto boven B.3 ). Of moet hier gedacht worden aan de personificatie van de Maledictio, vgl. dit lang-getongde ghedierte (B.6, r. 5). Petrus Hondius gebruikte het woord 'clappeijen' voor het napraten door een echo. Zie: Dapes inemptae, of de Moufeschans. Leiden 1621, 473.
25
weyen : uitweiden
26
slim: slecht, gemeen
27
hanght [...] aen : is afhankelijk, wordt bepaald
28
selfs : zelf
29
komter ... bane : treedt er achterklap aan het licht (vgl. WNT II, I, 810); of: vertoont zich een praatzieke vrouw, of kwaadspreekster ( WNT VII, II, 3442)
30
dit lang-getongde ghedierte : Gezegd van iemand die veel praat: 'de tong is iemand te lang gehangen' en van iemand die geen geheimen kan bewaren of kwaadsprekend is ( WNT VIII, I, 1038, I, a, s.v. 'lang'). Hier opgevat als personificatie van de Maledictio. Bij Ripa (1644, 13) zit 'Achterklap' met open mond en draagt zij een jurk 'over al beset met slange tongen' om de 'vaerdigheyd van de quaedspreker' uit te drukken.
31
ghedierte : (schadelijk) schepsel, ongedierte
32
een open : gelegenheid
33
stracx : weldra
34
Komter [...] ten nagang : Komt er (toevallig) iemand in de buurt
35
mondtspeelster : onvervalste roddelaarster (vgl. WNT IX, 1067, dp)
36
swygen ... pissebedde : haar mond houden. Zoals iemand die zijn bed bepist en daarover zwijgt.
37
stom ... visch : haar mond houden
38
breedtweyende : ongebreidelde
39
tegenheydt : afkeer, weerzin
40
slabberen : ratelen
41
Lucas 11:9.
42
opghedaen : opengedaan
43
die : Kan als bepaald lidwoord gebruikt zijn; mogelijk een zetfout voor 'de'.
44
helle : luide, heldere
45
strecken : richten
46
tegen-spraeck : antwoord
47
zijn herten gront : het diepste van zijn ziel. Het hart werd ook voorgesteld als inwendig spraakorgaan waarvan God de taal verstaat ( WNT VI, 27). Vgl. Psalm 34:2, 'Ik zal de Heere loven te allen tijde; Zijn lof zal gedurig in mijn mond zijn'; en Psalm 103:1, 'Loof de Heere, mijn ziel, en al wat binnen in mij is, Zijn heilige Naam.'
48
met yver : met vuur, liefde ( WNT VI, 1423)
49
drouve galm : bedrukte, met leed vervulde, uitroep
50
inden hemel breken : in de hemel doordringen
51
sucht : zijn verdriet kenbaar maakt, smeekt
52
Vgl. Psalm 102:2 en Jeremia 3:56.
53
aenden selven : aan Hem, nl. God.
54
toe-gheeygent : toegewijd.
55
god-salige : vromen.
56
opheven des ghemoets : omhoogheffen, op het hemelse richten van het hart (vgl. o.m. Jeremia 3:41).
57
vyerich : brandend van liefde voor God, vroom, devoot ( WNT XXIII, 1347, 10); vgl. Handelingen 18:25.
58
als : als het ware
59
opdronge : zou verheffen, doen opstijgen.
60
Gode opofferen : aan God toewijden.
61
sonderlinghe : in het bijzonder.
62
na dien : omdat.
63
wel bereyt : op de juiste wijze toegewijd, bereidwillig. Hierover ook Johannes Piscator, Aphorismi ofte grond-vesten der christelijcken religie. Amsterdam 1614, 203-217 'Van't Ghebedt', een vertaling (uit het Latijn) van excerpten uit het werk van Calvijn.
64
vrucht onser lippen : gebed (offerande van lof). Vgl. o.a. Jesaja 57:19 en Hebreeën 13:15 (en verder WNT VII, 932; VIII, 2476 en XXI, 1115, I, 8, b).
65
ghewisselijck : stellig
66
immers : toch, beslist
67
Vgl. het motto 'Nil nisi remota' (Niets, tenzij van veraf), genoemd in Young Young, English Tournament, 92, nr. 271.
68
Variatie op Meurier Meurier, Trésoir, 130: 'Nulle vertu sans fatigue, qui la veut qu'il la brigue.'
69
Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, V, 676 A. Margolin Margolin, Inspiration, 120 geeft het citaat ook, maar brengt het niet thuis. Cats, die de regel nogmaals aanhaalt in V.C.5, kan hem hebben ontleend aan Paulus Cypraeus, De connubiorum iure (1605, 130), een vaker geraadpleegde tussenbron.
Dezelfde door Erasmus geformuleerde gedachte komt, eveneens in verband met Echo, voor in Johan Baptist Houwaert, Pegasides pleyn. Ofte den lust-hof der maechden waarvan vóór 1618 enkele edities verschenen ( ed. princ. 1582 of 1583). Daar staat dat een maagd in liefdeszaken geen initiatief mag nemen. Vgl. E. de Bock, Johan Baptist Houwaert. Antwerpen 1950, 43. Dat het motief al ouder is, blijkt uit Ovidius, Ars amatoria, I, 277-278:
Conveniat maribus, nequam nos ante rogemus,
emina iam partes victa rogantis agat.
(Als het niet overeengekomen was dat wij mannen het eerst een aanzoek zouden doen, dan zou de verliefde vrouw de vragende partij zijn). Vgl. ook A.4.b, evenals de zinsnede die bij Ovidius (I, 709) op het aangehaalde citaat volgt: 'Vir prior accedat' (De man neemt het initiatief).
70
Vgl. Horatius, Epistulae, I, XVIII, 69-70: 'Percontatorem fugito: nam garullus idem est, nec retinent patulae commissa fideliter aures.' Vert. Van de Laar Horatius, Satiren en Brieven, 110: 'Mijd wie u uitvraagt, want die is ook een roddelaar en wijd-open oren bewaren niet trouw wat hun werd meegedeeld.'
71
Vgl. Ovidius, Fasti, 1, 74: '[...] differ opus, livida lingua, tuum!'
72
Vgl. Meurier Meurier, Trésoir, 108; Proverbia, I, 216; en Dournon Dournon, Dictionnaire, 167: 'L'écoutant fait le médisant', met een verwijzing naar Bernardus (zonder bron) en de toelichting 'Si l'on n'écoutait pas les médisants, ceux-ci changeraient d'attitude et la vie serait plus facile. N'oublions pas que la médisance est souvent proche de la diffamation.'
73
Vgl. Opera omnia, VI. Paris 1862, 866 ( PG LVI): 'Sicut enim ignis quanto amplius ligna susceperit, in maiorem flammam erigitur: sic animus malus quanto magis veritatem audierit, eo amplius in malitiam excitatur' (Zoals immers vuur des te hoger opvlamt, hoe meer hout het ontvangen heeft, zo wordt een slechte geest des te meer tot slechtheid aangezet hoe meer hij de 'waarheid' gehoord heeft). Ook aangehaald door Langius (776 B).
74
De garrulitate sermo, XXXIIII. In: Iohannis Stobei Sententiae ex thesauris Graecorum delectae. S.l. 1543, 219. Plato zei dit over Antisthenes, want Stobaeus merkte op: 'Plato cum Antisthenes aliquando in diatriba longam oratione habuisset: ignoras dixit, quod dicendi modus non penes loquentem, sed audientem est' (Je weet dat niet de spreker maar de toehoorder de maat van de rede is). Zie ook Ioannis Stobaei anthologii libri duo posteriores. Ed. O. Hense. Berlin 1894, I, 695, nr. III, XXXVI, 22.
75
Ovidius, Epistulae ex Ponto, IV, II, 35.
76
Verwijzing naar Vergilius, Aeneis, III, 407.
77
Waarschijnlijk een parafrase van Bellum Iudaicum (Joodse oorlog), I, 77: '[...] β?βαιον ?ποδε?ξας ?τι π?σαν ε?νοιαν κα? φ?σιν κ?πτει διαβολ? κα? ο?δ?ν ο?τως τ?ν ?γαϑ?ν παϑ?ν ?σχυρ?ν, ? τ? φϑ?ν? μ?χρι παντ?ς ?ντ?χει.' In de vertaling van Meijer en Wes Josephus, Joodse oorlog, 75: '[...] een overtuigend bewijs dat de banden van natuurlijke genegenheid niet bestand zijn tegen laster, en dat van onze betere gevoelens er geen overeind blijft, wanneer jaloezie de overhand krijgt.' Het citaat komt niet overeen met het Latijn in de ed. Opera. Frankfurt 1617, 579 (hier boek I, hoofdstuk 3), vgl. 'Omnem benevolentiam, iusque naturae calumniis cedere, nullam que optimarum affectionum tantum valere, ut invidiae perpetuo possit obsistere'. Met dank aan L.H. Feldman te New York.
78
In: Opera, IV. Ed. Leclercq en Rochais Bernard, Opera, 371, r. 14-16. Het citaat is ook te vinden in de Index sententiarum, opgenomen in de ed. van de Opera. Venezia 1575, s.v. 'Oratio' [= F7r], evenals bij Langius (923 B). Deze laatste citeert ook de motto's van C.1 en C.2 evenals de psalmregel onder C.4.a (922 A, 922 B en weer 922 A). Vgl. verder Bernardus, Toespraken over de mysteriën van Onze Heer. Van advent tot quadragesima. In: Werken, III. Asten 1955, 402.
79
Mattheus 7:7 en Lucas 11:9 hebben 'Petite, et dabitur vobis.'
80
Vgl. in dit verband het werk De ascensione mentis in Deum van Roberto Bellarmino (o.m. uitgegeven in 1615 te Antwerpen).
81
In C.2 en C.3 is sprake van de nimf Echo. Als Echo aanwezig is op voorstellingen verschijnt ze meestal als een kleine gestalte in de achtergrond, toeziend vanuit een grot of verscholen achter een rots of gebladerte. Zie D. Panofsky, 'Narcissus and Echo; notes on Poussin's Birth of Bacchus in the Fogg Museum of Art.' In: The art bulletin 31 (1949), 112-120, i.h.b. 113 en noot 5. Door de toevoeging van de tekst aan de prent, vindt die in feite alleen nog aansluiting bij de amoreuze uitleg.
82
Verwijzingen naar dit verhaal in de (antieke) literatuur zijn te vinden in: Roscher Roscher, Lexikon -1937, I, 1213-1214; PRE V, 1926-1930; en Hunger 1988, 145 en 333-335. Ook Pan heeft eens grote liefde opgevat voor Echo.
83
Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 238, r. 290; ed. Mynors 1978, 224, r. 34-35. Ook zo overgenomen door Langius (282 B). Plinius beschrijft hier de portico van de zeven stemmen in Olympia.
84
Ovidius, Metamorphosen, III, 368-369 beschrijft Echo aldus:
[...] tamen haec in fine loquendi
ingeminat voces auditaque verba reportat.
In de vertaling van d'Hane-Scheltema Ovid, Metamorphosen, 80:
[...] nog steeds verdubbelt Echo
de laatst gesproken klanken en weerkaatst wat zij gehoord heeft.
85
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 120, r. 9-10.
86
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 120, r. 9-10.
87
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 120, r. 9-10.
88
Ed. Paris 1533, biirecto.
89
J. Bolte, 'Das Echo in Volksglaube und Dichtung.' In: Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-historische Klasse. Berlin 1935, 262-288 en 'Nachträge', 852-862 (met bibliografisch overzicht). Het citaat op 264. Janus Dousa ging in zijn Halcedonia, waarin hij verschillende onderwerpen verbond met het echo-motief, onder meer in op huwelijksplannen (275). Eerder verscheen van E. Colby: 'The Echo-device in literature.' In: Bulletin of the New York Public library 23 (1919), 683-713 en 783-804. Hij gaf geestige echo-gedichten uit latere tijd, waarbij de echo als huwelijksconsulente fungeerde, o.a. van Addison en J.G. Saxe (704-705 en 800-801); vgl. tevens Bolte 1935, 857.
90
Met name op 272-274. Vgl. voor de Nederlanden Justus de Harduwijn, De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613):
Ick dacht, ick sal aleen hier sonder veel gheruchten,
Aen dese rootsen doof storten mijns herten grond;
Maer soo saen ick tot claght ontsluyte mijnen mond,
Echo weer schallet al, tot ghecken en tot cluchten.
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 122, nr. XXXIIII, r. 5-8. Vergelijkbare echo-gedichten zijn te vinden bij Janus Secundus, 'Echo. Viator.' In: Opera. Utrecht [15]41, S5r-[S6r], en bij Joachim du Bellay in zijn 'Dialogue d'un amoureux et d'Écho' (uit 1549), met de regel: 'Di-moy, qu'elle est celle pour qui j'endure? Dure.' Zie: Oeuvres complètes. Ed. L. Séché. Paris 1907, II, 86-87. Vele voorbeelden ook in: J. Hollander, The figure of Echo. A mode of allusion in Milton and after. Berkeley etc. 1981 en J. Loewenstein, Responsive readings. Versions of Echo in pastoral, epic and the Jonsonian masque. New Haven etc. 1984 (Yale studies in English, 192). Voor de rol van de echo in het Nederlandse drama: G. van Eemeren, 'Echo-scènes in Nederlandse toneelstukken uit de eerste helft der zeventiende eeuw.' In: Eer is het lof des deuchts. Opstellen over renaissance en classicisme aangeboden aan dr. Fokke Veenstra. Red. H. Duits e.a. Amsterdam 1986, 63-76; op 71-73 over de functie van echo als voorspelster van een toekomstig huwelijk, met name in de toneelstukken van Rodenburgh.
91
Zie voor deze betekenis G. Simmel, 'Die Ruine.' In: Philosophische Kultur. Berlin 1986, 118-124 en W. van Reijen, 'Das zerrissene Selbst. Die Rückkehr des Barocks in der Postmoderne.' In: De ontdekkingen van het subject. Acta colloquium Utrecht, december 1989, 56-76, i.h.b. 64-68 (Utrechtse renaissance studies 7). Vgl. verder Cirlot Cirlot, Dictionary, 264.
92
Hier lijkt Erasmus of één van zijn vele voorgangers door te klinken; vgl. Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 348-352, nr. CXC.
93
Ed. Antwerpen 1603, 178-181, cap. LIIII. Het citaat op 180. De tekst gaat volgens een marginale opmerking terug op Augustinus.
94
Ripa Ripa, Iconologia, 133b-134a.
95
Antwerpen 1629, II, 118, nr. XVI. Vgl. Porteman 1975-1.
96
Resp. Antwerpen 1631, 24-27, nr. V. en 92-95, nr. XIX. Vgl. verder 258-261, nr. XV en 322-325, nr. XXXI.
97
Engelgrave: ed. Antwerpen 1657, II, 16, nr. III; Kircher: ed. Roma 1650, II, tegenover Kk4v (Iconismus XV, fol. 264). Een uitgebreide bespreking van deze afbeelding in Loewenstein 1984 ( op. cit., noot 22), 57-59.