← Content: PreviousContent: Next →

Inter manum et mentum. [32]


beeld032

Back to top ↑
188 ↓
LUCRET. LIB. 4.
... Potiundi tempore in ipso,
Fluctuat incertis erroribus ardor amantum.

OVID.
Fallitur augurio spes bona saepe suo.

189 ↓
Tusschen hant en tant, raect veel te schand. 1 3 4 5
De proye die ick jaegh heeft wonder vreemde streken, 6 7 8
Heeft, ick en weet niet wat, om lusten aen te steken; 9
Sy sweeft my voor het oogh, ja schier tot inden mont,
Maer als ick naerder coom so wijctse na den gront:
Dies word' ick bijster graegh, ick reyck, ick blaes, ick hijge, 10 11
Ick happ', ic grijper na, het schijnt dat icse crijge; 12
En siet! noch gliptse wech, dies 'thert eylaes! my berst,
Doen ic was aldernaest, doen was ic alderverst. 13

Inter manum & mentum.
Post varios tandem, qui me pressere, labores,
Obtigit haec oculis praeda videnda meis:
Hanc sequor ingenti conamine, iamque propinquo,
Iam crepitant fauces, iam mihi guttur hiat.
Sed, dum capturiens vestigia proxima stringo,
Ah! reliquum video nil mihi, praeter aquas,
Somniat heu! vigilans, & se quoque ludit amator,
Bulla, vapor, nihil est, se quod habere putat.

En Amour, en court, & a la chasse,
Chacun ne prend ce qu'il pourchasse.
Maint sot s'en va criant, ma belle se va rendre,
Mais tout est au rebours, lors quand il la veut prendre.
Le chien tout plein d'espoir croit qu'il a pris l'oiseau,
Mais a la fin helas! ne prend rien que de l'eau.

Be warie when in dish you dip,
For ofte thinges chance twixt cup and lip.
Sweet duck, how longe have I assayde thee to my wil to gayne?
When shall this swimminge end, & when shall I be freed from payne?
My wish I see at hand, and ofte am present at her syde;
My breath sometymes upon her blowes; shee by my mouth doth glyde
At one plunge more shee's myne, (I thought) I pant, I blowe, I snatch,
I gape, I happ, and ofte it seems, I have her at each catch.
But woe is mee, shee ducks and dyves, how comes this so to passe.
For when I thought I had her fast, I farthest from her was.
Ydele hoop, wakenden droom. 14

190 ↓
Het wilt-braet dat ic wensch, dat jaegh ic met verlangen,
My dunct schier even staeg, my dunct het is gevangen, 15
Ick sie het met vermaeck, ic sie het voor my staen,
Ick hygh', ick happ', ic hoop, ic hebbet; 'tis gedaen: 16
Dit roep ic menigmael, maer als ic meen te grijpen, 17
Dan isset enckel droom, en niet als leure-pijpen: 18
Eylaes! ic heb om niet mijn nutten tijt gequist,
Ick meynd' ic haddet al, en nu ist al gemist. 19

191 ↓
Spes chymica, vigilantis somnium.
Dum volucrem sequitur, dum spe iam devorat escam,
Dum canis in praedam fervidus ore ruit,
Guttura latrantis, nil tale timentia fallit,
Seque paludoso gurgite mergit anas:
Ergo miser, praedam studio qui captat inani,
Ora refert solis plena molossus aquis.
Sit canis hic, ficta sub imagine, chymicus, hospes,
Spes cui semper adest, res cui semper abest.

Il y a difference, entre espoir & avoir.
Le chien qui semble avoir pris le canart a nage,
Le voit aller au fond, plein de despit & rage;
Pendant que l'alchimiste espere tout avoir,
Helas! rien ne retient qu'un fol & vain espoir.
CICERO. 3. DE ORAT.
O fallacem hominum spem, fragilemque fortunam! & inanes nostras contentiones! quae in medio spacio saepe franguntur & corruunt; & ante in ipso portu obruuntur, quam portum contingere potuerunt.

Francis. Guicciard. Hist. lib. 4.
Plerumque hominum proprium est quod ratione difficile cognoscunt, id sibi cupiditate & spe facile fingere.

SPES CHYMICA, VIGILANTIS SOMNIUM.
Spei alumnus si quisquam, certe chymicus, sive alcumista, nuncupandus est. Nam, si cui unquam verba dedit lubrica illa Dea, id huic hominum generi contingere, usus docet. Spem enim magis ipsam, ut Livii verbis utar, quam spei causam intuentur. Nam quamvis plurimi eo rerum sese pervenisse constanter aliquando assererent, ut iam emersurum foetum illum aureum, lapidem, inquam, philosophicum pleno ore inclamarent; nihilominus, potiundi tempore in ipso, tanquam corvi hiantes delusi, viderunt, non sine aliorum risu, ac suo luctu, collapsam in cineres facem: Idque licet illis iterum atque iterum contingat, ab incepto nihilomimus non dimoventur, sed indies nova spe inescati, identidem eandem serram reciprocare non desinunt. quid mirum? cum propositi istam tenacitatem in principiis artis ponat Geber, proposito laborum praemio, ex Augurelli testimonio, ut vel minima lapidis parte,
... Argentum modo vivum si foret aequor,
Omne vel immensum verti mare posset in aurum
Dicamus cum Polibio, non esse sapientis praefidere constanter iis, quae aliter evenire nata sunt.

Indiender erghens een voester-kindt 20 van hope te vinden is, seeckerlijck den alcumist moet voor sulcx ghehouden werden: want aen niemandt en heeft oyt dese glibber-gladde Goddinne 21 soo seer den honich om den mondt ghestreken, als aen dese soorte van menschen, dewelcke, schoon sy-lieden hun ten diepsten menichmael inbeelden tot het hoochste van haren wensch gekomen te zijn, en allen oogenblick dien wonderbaren steen, 22 in sijn geheele volkomentheydt, voor haer meynen te sien: even wel nochtans, alst op een toegrijpen komt, so verliest sich veeltijts haer groote inbeeldinghe als tusschen hant en tant, 23 doch wederom, gheketelt 24 door (ick en weet niet wat) nieuwe hope, gaen weder en weder aen, na de lesse van haren Geber, 25 die voor een grontstuck 26 van dese konste stelt een onvermoeyelijcke hals-sterckigheydt, 27 belovende tot loon van alles dien wonderbaren steen, daer haren poët Augurellus 28 aldus van schrijft:
Schoon al de Zee quickzilver waer,
En dat ghy, in haer diepten, maer
Een stucxken steens eens werpen wout,
De gantsche zee waer enckel gout.
'T is beter, met wyse luyden, sich niet te seer te verlaten, op dingen, die gemeenlijck altijdt anders, alsmen meynt, uyt vallen. 29
Als ghy naer een saecke tracht,
Hoe de hoop u meer belacht,
Hoe de spijt u dieper bijt,
Als het hopen u ontglijt.

192 ↓
ROM. 7. 24.
Ick ellendich mensche! wie sal my verlossen van dit lichaem des doots? Ick dancke God door Iesum Christum. 30
Ick lach eens uytgestrect in bangheyt mijner zielen, 31 32
Ick sach een open graf, de doot was op mijn hielen,
De helle stont bereyt, als met een open mont,
So dat ick (waer ic socht) geen raet of rust en vont.
Maer inden meesten noot doen is my troost verschenen, 33
Mijn druck (danck hebbe God) mijn commer is verdwenen;
Siet! als het diepste leet tot aen de ziele rijst, 34
Dat even is de wegh die ons den hemel wijst. 35

193 ↓
In agone, liberatio.
Quam prope me stygio nuper canis ore vorabat!
Quam prope tartareis faucibus esca fui!
Sulfureo afflabant me guttura panda vapore,
Praeque meis oculis nil nisi funus erat.
At Pater omnipotens, mediis mihi portus in undis,
Lassa salutiferis pectora texit aquis.
Mens, age, pone metus; quae ducit ad aethera callis,
Nescio quid, tristi de Phlegetonte tenet.

2. TIM. 4. 16.
Nul ne m'a assisté en ma premiere defense, ains tous m'ont abandonnées. Mais le seigneur m'a assisté & m'a fortifié.
La mort me talonnoit, il ne falloit jà guerre,
j'Estois tout englouty de l'infernal Cerbere,
Parmi le fiel amer suis tout confit en miel:
L'enfer faut costoyer, qui veut monter au ciel.
IACOB. 1. 10.
Beatus vir, qui suffert tentationem: quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam, quam repromisit Deus diligentibus se.

BRADFORT.
Si ad superos iter tendere velis, ad inferos prius navigandum est: cuncta enim Dei opera sunt in mediis contrariis.

IN AGONE, LIBERATIO.
Sceleratos ingenti plerumque improboque somno frui, ac in utramque aurem dormire; pios contra dissidio interno exagitari quid mirum?
Parcere subiectis, & debellare superbos
& principi huius seculi, diabolo inquam, solenne est. Quamdiu enim robustus ille possessioni suae incumbit, omnia ibi placida ac tranquilla sunt: at simulatque fortis fortiori succubuit, omnia in tumultu sunt, cunctaque sursum, deorsum aguntur. Quid te excrucias, mens pia? Non ex peccato sensus peccati est; corruptionem tuam non per corruptionem, sed ex gratia percipis. Timor enim Dei eodem modo vulnerat, inquit Augustinus, quemadmodum medici ferramentum; id putredinem tollit, & videtur quasi vulnus augere; nam dum putredo esset in corpore, minus erat vulnus, sed periculosum; accedit ferramentum medici, minus dolebat illud vulnus, quam dolet modo, cum curatur. Sed ideo plus dolet, accedente medicina, ut nunquam doleat, succedente salute. Periculosum fortissimis imperat dux. Nunquam impugnari debilitatis est.

T'en is niet te verwonderen, al sien wy 36 somwylen de goddeloose gherust, en goedts moets daer henen gaen: 37 de vrome daerenteghen met innerlijcke aenvechtinghen 38 gequelt te zijn. Niemandt en doet oorloghe aen, 39 de ghene die hem onderdanich zijn: den duyvel en bestoockt niet de ghene, die hem alreede de overhant gegeven hebben. 40 So langhe als dien stercken ghewapenden sijn vaten bewaert, 41 soo isset al in stilte: maer als den stercken van een stercker bestreden en overwonnen werdt: dan ister al in roere. 42 Wat quelt ghy u doch, Godtvreesende ziele? Ten is niet van 43 de sonde, dat ghy u sonde ghevoelt: 't is van Gods ghenade, niet van uwe verdorventheydt, 44 dat ghy uwe verdorventheyt ghewaer wert. De vreese des Heeren, quetst den mensche, seydt Augustinus, op de selve wyse, gelijck de vliem 45 de etterbuyle, sy schijnt wel de wonde grooter te maken, maer sy jaechter den etter en dracht 46 uyt, want terwylen die vuylicheydt noch in het lichaem lach, was de wonde, 'tis waer, wel kleynder, maer veel sorghelijcker, sy is veel pynelijcker, nu daer de vliem by komt, als te voren eerder den meester 47 aen quam: maer sy is daerom pynelijck, terwylen datmense meestert, 48 om datse 49 niet meer pynelijck zijn en soude alsse genesen is. Een veltoverste sendt sijn kloeckste 50 gasten, ter plaetsen daer het ghevaer alderheetst is. Nimmermeer bestreden te werden is een teycken van swackheyt.
Niemant treter in ghevecht, met sijn knecht,
Maer met die hem tegen streven:
Die den duyvel wederstaen, tast hy aen;
Niet die na sijn wetten leven.

Back to top ↑

Facsimile Images


188

189

190

191

192

193

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A dog has entered the water to chase a duck which is diving

    Back to top ↑

    Comments

    Cats vergelijkt hier allereerst de minnaar met de jachthond en de geliefde met de wegduikende eend: hoezeer de hond ook zwoegt en hoopt, juist wanneer hij denkt zijn prooi te hebben, moet hij constateren dat wat hij najaagt, ontkomen is. Daarom ook is het dwaas in de vrijerij te vroeg te juichen.
    IJdele hoop en de onvermijdelijke teleurstelling gelden eveneens voor de alchemist, die telkens weer verwacht dat hij de steen der wijzen zal vinden, maar daar nooit in slaagt. Voor de tweede keer in de Sinne- en minnebeelden toont Cats zich sceptisch tegenover het niet aflatende streven van de alchemist. 72 Door middel van de citaten uit Seneca en Guicciardini verbreedt hij vervolgens de toepassing. Hun uitspraken dienen om aan te geven dat vele verwachtingen niet alleen bedrieglijk zijn voor de beoefenaars van de alchemie. De vasthoudende en onstilbare hond voor wie succes uit moet blijven, staat namelijk eveneens voor de mens in het algemeen, die keer op keer hoopt en handelt, meestal tegen beter weten in.
    In de derde uitleg treedt een perspectiefwisseling op. De eend is nu de met angst vervulde ziel en de jachthond is getransponeerd in Cerberus, de hond uit de onderwereld; de hond personifieert tevens de dood die de bange ziel op de hielen zit. 73 De eend die weet te ontkomen, hanteert Cats hier als zinnebeeld van de menselijke geest die in zijn grootste ellende troostrijk een uitweg krijgt aangereikt. Het duiken in de diepte -na een periode van beproeving- moet opgevat worden als het inslaan van de weg naar de hemel. De laatste betekenis die zo aan de jachtscène wordt toegekend, is dat beproevingen louterend werken en godsvrucht redding zal brengen.
    Sinds eeuwen wordt de hond gebruikt tijdens de jacht en talloze keren zijn jachthonden voorgesteld, al dan niet specifiek tijdens de (wilde) eendejacht. Speciale hondenrassen, zoals brakken en molossen assisteren daarbij de jagers, 74 en meestal zitten deze honden achter herten, zwijnen en hazen aan. Voor de vogelvangst worden vogelhonden afgericht. 75 Soms haalt de hond aangeschoten gevogelte op, maar de dieren hoeven niet altijd dood te zijn. Ripa verhaalt hoe de (jacht)hond 'uyt al te grooten yver van jaegen, 't gedierte wel vervolght, maer niet dood noch nuttight.' 76
    De wegduikende en zwemmende eend kent een etymologische verklaring. In een twaalfde-eeuws bestiarium wordt het onophoudelijke zwemmen van de eend met zijn naam verbonden: 'Anas the Duck achieves his appropriate name by his constant application to swimming ( a natandi ) [...]. The Duck gives its name to the Goose ( anser ) by derivation, or else by similarity, for the goose itself is constantly swimming about.' Het ziet ernaar uit dat de eend, als genieter van de natuur, vaker verbonden is met het idee van de gelukzaligheid in geestelijke zin, en dat hij in verband wordt gebracht met het eeuwige hemelse geluk. Ook voor Cats representeert hij de verlossende weg ter zaligheid. 77

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Spreekwoord: nog op het laatste ogenblik kan wat zeker schijnt mislukken. 1 Later geeft Cats het gezegde:
    2
    Vgl. WNT V, 1758; en Harrebomée, III, 205: 'Tussen de mond en de lepel komt dikwijls groot belet'; de laatste geeft bovendien: 'Het is wel in de hand, maar nog niet in de tand' (III, LXXXVII).
    3
    Tusschen neus, en tusschen lippen,
    4
    Kan een goede kans ontglippen.
    5
    In: Spiegel 1632 (einde deel 2, aparte nummering), 14 (= ADW 1712, I, 604).
    6
    De ... jaegh : De zwemmende hond die jaagt op de eend is hier sprekend ingevoerd. Zo ook in A.2 en B.1. In 1618 zette het vers nog in met een driedubbele woordspeling:
    7
    Ent, van mijn sin en min, hoe lang heb ick geswommen!
    8
    Om entlijck tot een ent van mijn verdriet te commen.
    9
    om ... steken : om (mijn) begeerten te prikkelen
    10
    Dies ... graegh : Daarom word ik uitermate begerig
    11
    ick reyck : ik rek me uit
    12
    icse : ik haar
    13
    Doen : Toen
    14
    Vergeefse hoop, droom van een wakende.
    15
    schier even staeg : bijna aanhoudend
    16
    gedaen : voor elkaar
    17
    Dit : Nl. 'tis gedaen, r. 4.
    18
    niet als leure-pijpen : helemaal niets (vgl. WNT VIII, I, 1695)
    19
    al gemist : woordspelende vooruitwijzing naar de vergeefse hoop van de alchemist. In 1618 luidde de slotregel, met typografische nadruk: 'Ick meynd', ick haddet Al, maer siet! 't is al-ghemist.' De spelling in B.6 is alcumist, waarschijnlijk onder invloed van het Latijn.
    20
    voester-kindt : pleegkind, kind dat door een voedster of min gezoogd is
    21
    dese ... Godinne : Vgl. voor de personificatie van de Hoop als een ongrijpbare, onzekere godin ( WNT VI, 1073, II, I, e en WNT V, 61). In de Romeinse oudheid had de godin Spes verscheidene tempels. Ripa gebruikt de aanduiding 'slibberglad' wel voor de Fortuin, maar niet voor de Hoop (1644, 131a). Picinelli [Picinelli, Mundus symbolicus], 358 (V, X), nr. 145 verbindt de hond o.m. met 'Spes premii' (Hoop op beloning).
    22
    dien wonderbaren steen : de steen der wijzen, een (poedervormige) stof die de alchemisten probeerden te bereiden om er onedele metalen mee in goud te kunnen veranderen
    23
    als ... tant : Vgl. het motto boven A.1.
    24
    gheketelt : geprikkeld
    25
    Geber : Zie noot 14.
    26
    grontstuck : grondslag
    27
    hals-sterckigheydt : standvastigheid, hardnekkigheid
    28
    Augurellus : Zie noot 15.
    29
    'T is ... vallen : Omschrijving van de Polybius-aanhaling aan het eind van in B.5.
    30
    Romeinen 7:24-25.
    31
    uytgestrect : 'gevloerd'
    32
    in ... zielen : in angst voor mijn ziel
    33
    meesten : grootste
    34
    diepste [...] rijst : Een oxymoron.
    35
    even : juist
    36
    al sien wy : als wij zien
    37
    daer henen gaen : rondlopen
    38
    aenvechtinghen : Dat de vrome zich ondanks rampen en aanvechtingen verzekerd weet van de Goddelijke genade is ook te vinden bij Ripa in zijn uitleg bij Berouw (1644, 136a).
    39
    doet oorloghe aen : bestrijdt
    40
    den ... hebben : Vgl. Handelingen 19:16.
    41
    sijn ... bewaert : zijn huisraad handhaaft, beschermt. Vgl. Mattheus 12:22-32, i.h.b. 12:29 en Marcus 3:20-29, i.h.b. 3:27.
    42
    in roere : in beroering
    43
    van : door
    44
    verdorventheydt : slechtheid, zonde
    45
    vliem : lancet
    46
    etter en dracht : etterend vuil. Het woordt dracht wordt ook voor etter gebruikt.
    47
    eerder den meester : voordat er de dokter
    48
    datmense meestert : dat men haar (nl. de wonde, r. 15) behandelt, geneest; of zelfs: overmeestert
    49
    om datse : opdat ze
    50
    kloeckste : dapperste
    51
    Letterlijk: Tussen hand en kin. Zie Sextus Pompeius Festus, De verborum significatione quae supersunt cum Pauli epitome, XI. Ed. C.O. Müller. Leipzig 1839, 149. Vgl. verder het spreekwoord 'Inter os et offam multa intervenire possunt (of: accidere solent)', ook geciteerd en besproken door Aulus Gellius, Noctium Atticarum, XIII, XVIII.
    52
    Meurier Meurier, Trésoir, 38; Proverbia I, 194; en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 268 hebben:
    Chacun n'a pas ce qu'il chasse,
    D'amour, de court ny de chasse.
    53
    Vgl. de vertaling van Timmerman Lucretius, Over de natuur, 162. De andere citaten uit boek IV van Lucretius die Cats hier aanhaalt, liggen vlak bij elkaar.
    54
    Ofwel: De wens is vaak de vader van de gedachte. Het citaat wordt aangehaald door Langius (1244 A). Hoop kan in specifieke zin ook 'een gunstig vooruitzicht bij een vrouw' betekenen; zie WNT VI, 1073, II, I, b.
    55
    Vgl. 'Vigilantis est spes somnium incertissimum' (De hoop van een wakende is een zeer onbetrouwbare droom), uit Gruterus' Enchiridion ; zie Walther, 9, 791, nr. 44271, en Otto Otto, Sprichwörter -1968, 121. Varianten uit de klassieke literatuur haalt Langius aan (96 A en 1246 A).
    56
    Een molos is een jachthond, van oorsprong uit het land der Molossi in Epirus. Vgl. o.a. Horatius, Saturae, II, VI, 114 en mijn noot 24. De Molossiërs breidden hun gebied steeds verder uit. Misschien dat in deze honger naar meer een parallel met de hebberige hond in Cats' embleem aanwezig is.
    57
    Vert. Van Rooijen-Dijkman en Leeman Cicero, Drie gesprekken, 220. Cats heeft contingere, Cicero 'conspicere'. Het citaat komt ook voor in Langius (1244 B).
    58
    Ed. Basel 1567, I, 359, met als enige verschil 'pro proprium sit'. In de Italiaanse ed. van Scarano Scarano, Opere di Guicciardini, II, 397: 'essendo spesso proprio degli uomini farsi facile con la voglia e con la speranza quello che con la ragione conoscono essere difficile.' Cats zal het Latijnse citaat hebben overgenomen uit Langius (1246 A) waar het precies zo voorkomt. De aanduiding 4 (van boek IV) is in het origineel weggevallen.
    59
    Vgl. voor de 'spes lubrica' ook Statius, Achilleidos, I, 547.
    60
    Geciteerd uit Ab urbe condita, XXII, III, 14.
    61
    Een toespeling op de fabel 'De raaf en de vos', zie Aesopus, Alle fabels, 71, nr. 165; en Phaedrus, Fabels. Vert. M. Moonen. Amsterdam etc. 1951, 9, nr. 13.
    62
    Verwijzing naar Gebers Summa perfectionis, VI, 61vb; zie hiervoor embleem XXX.B.5.
    63
    Zie: Joannis Augurellus, Chrysopoeia libri III. Basel 1518, 76, met slechts een kleine afwijking in de eerste regel '[Aequoris] argentum si vivum tum foret aequor.' Giovanni Aurelio Augurello (ca. 1440-1537) hield zich niet alleen met de alchemie bezig, maar schreef ook gedichten in het Italiaans. Zie o.a. G. Pavanello, Un maestro del Quattrocento: G.A. Augurello. Venezia 1905. Mogelijk ontleende Cats dit citaat aan een andere, al eerder door hem gebruikte bron: in Delrio's Disquisitionum magicarum, I, V, IV (geciteerd onder XXX.B.4), worden de regels in hetzelfde hoofdstuk aangehaald. Zie de ed. Mainz 1603, 66 A.
    64
    De herkomst van het citaat is niet gevonden.
    65
    Vgl o.a. 1 Timotheus 1:18; 6:12 en 2 Timotheus 4:7. Aan dit laatste boek ontleent Cats ook het motto boven C.3.
    66
    Bij de Styx, één van de rivieren in de onderwereld, bewaakte Cerberus (vgl. ook C.3, r. 2 ), de driekoppige hond, de poort van de Hades. De Phlegeton (zie r. 8; ook Pyriphlegeton genoemd) is de vuurstroom in de onderwereld die de Tartarus (r. 2) omspoelt. De Tartarus wordt opgevat als het diepste gedeelte van de Hades en meestal gezien als de straffenhel.
    Vele auteurs brachten de rivier in verband met de dood en het leven na de dood, en beschouwden de Hades deels als een strafplaats en deels als een plaats van reiniging, een Purgatorium ( PRE XX, 258-260). Met name Plato spreekt in zijn Phaedo, 111-114 (60-62) uitgebreid over de onderwereld, haar rivieren, de beloningen en de straffen. Cats gebruikt hier dit heidense gegeven in een christelijke context.
    67
    Vgl. Psalm 107:29-30, 'Hij doet de storm stilstaan, zodat hun golven stilzwijgen. Dan zijn zij verblijd, omdat zij gestild zijn, en dat Hij hen tot de haven van hun begeerte geleid heeft.' Vgl. ook Mattheus 11:28 en Hebreeën 10:22.
    68
    Cats heeft het citaat mogelijk gehaald uit Een dialogue, oft t' samensprekinghe vanden staet van een christen mensche. Vergadert door M. Perkins, uyt de lieflicke ende wel-smakende schriften van M. Tindal, ende Bradfort. Overgheset door Willem Teelinck. Derde druk. Amsterdam 1655, 10 (de ed. princ. dateert van 1607): 'Het is een waerachtige spreuke, dat de rechte wech om in den Hemel te gaen is by de Helle te zeylen [...].' Vgl. ook The work of William Perkins. Ed. I. Breward. Appleford etc. 1970, 366 en 628, met vermelding van vroegere drukken. Met dank aan W. van Gent te Ridderkerk. Vgl. verder het apocriefe boek Wijsheid 16:13.
    Het werk van de Engelsman John Bradford (1510?-1555), doctor in de theologie en predikant in Londen, bestaat voornamelijk uit preken, meditaties, tractaten, brieven en gebeden. Hij werd beschuldigd van oproer en ketterij en na een gevangenschap van twee jaar op 1 juli 1555 in Londen verbrand. Zie over hem o.m. Zedler IV, 977-978. Bradfords Engelstalige werk verscheen in The writings of John Bradford M.A. Fellow of Pembroke Hall, Cambridge, and Prebendary of St. Pauls's, Martyr, 1555. Ed. A. Townsend. Twee dln. Cambridge 1848-1853 (Parker Society).
    69
    Vergilius, Aeneis, VI, 853. Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 118. Het zijn de woorden van Anchises tegen Aeneas in de onderwereld.
    70
    Augustinus, In epistolam Joannis ad Parthos, IX, IV, 4. Zie: Opera omnia, III-2. Paris 1902, 2048 ( PL XXXV). Ook aangehaald door Langius (1307 A). Vgl. voor deze beeldspraak eveneens Cats' 'Voor-reden', r. 131-135.
    71
    In zijn Cruydt-boeck schrijft Dodonaeus over de lis: '[De plant] wast seer veel in alle broeckachtige, vochte ende met water bespraeyde gewesten [...] ende aen de canten van vijvers ende staende wateren.' Hij bloeit in de maanden mei en juni. Ed. Leiden 1608, 419-420. Vgl. verder Heukels' Flora van Nederland. Ed. R. van der Meyden. Eenentwintigste druk. Groningen 1990, 486-487. Een mooie geëtste afbeelding in Emanuel Sweerts, Florilegium [...] tractans de variis floribus, et aliis indicis plantis. Frankfurt am Main 1612, fol. 35. Een eend schijnt zich graag in de buurt van deze plant op te houden, aldus Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 553.
    72
    Zie . Een dergelijke gereserveerde houding ook bij Erasmus in het spottende gesprek over de 'Alcumistica', opgenomen in zijn Colloquia. Zie: Opera omnia, I-3. Ed. L.-E. Halkin e.a. Amsterdam 1972, 424-429.
    73
    Voor de hond als symbool voor de duivel (en de dood): B.A. Woods, The devil in dog form. A partial type-index of devil legends. Berkeley etc. 1959 (Folklore studies, 11), i.h.b. 73-74: 'Evil spirit frightens sinners; Ghost warns the living (from evil live)'; evenals Thompson Thompson, Motif-index -1958, III, 317, nr. G.303.3.3.11.
    74
    Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 228-235; Lindner Lidner, Geschichte des deutschen Weidwerks -1940, II, 279-285 en Tafel 24-27. Een aardig voorbeeld van een Molossische hond staat afgebeeld in D.B. Hull, Hounds and hunting in ancient Greece. Chicago etc. 1964, 225, plate XIX (Grafmoment Kerameikos-begraafplaats te Athene, 4e eeuw v. Chr.). Hull geeft klassieke verwijzingen over deze hond (29-30, en noot 39).
    Van de jachthonden bestonden geïllustreerde overzichtswerken, zoals J. du Fouilloux, New Jägerbuch. Strasbourg 1590, en over de jacht speciale uitgaven zoals J. Amman, Neuw Jag unnd Weydwerck Buch. Frankfurt 1582. Vgl. verder Lindner Lidner, Geschichte des deutschen Weidwerks -1940, II, 260 en Tafel 6-7 en Tafel 9b; Gesner, Thierbuch 1563, XCr-XCIIIv; evenals J. Cummins, The hound and the hawk. The art of medieval hunting. New York 1988.
    Voor ideeën over de jacht in de zeventiende eeuw: S.A. Sullivan, The Dutch gamepiece. Totowa 1984, 33-45; en Portretten van echt en trouw 1986, 261-264, noot 7. Over het gedrag van de zwem- en duikeenden: J. Antonisse ('Drijfhout'), De jacht in Nederland. Derde druk. Amsterdam s.a. De wilde eend ( Anas platyrhynchos ) is Nederlands wild nummer één. Over de noodzaak van een goede apporteerhond, die ook gebruikt wordt wild in dichte dekking te zoeken, te drijven en op te jagen, zegt Antonisse: 'Gewiekte eenden kunnen zich bijzonder goed verbergen en zonder hond komen zij zelden binnen' (180). De eend bij Cats grondelt te diep om hem te kunnen identificeren. Zie voor de vele soorten: Nozeman en Houttuyn Nozeman, Nederlandsche vogelen -1829, V, 500 (Systematische naamlijst) en Antonisse, 168-187.
    75
    Zie o.m. W.A. Baillie-Grohman, 'Fifteenth century sporting dogs.' In: The connoisseur. An illustrated magazine for collectors 9, may-august, (1904), 36-41; Lindner Lidner, Geschichte des deutschen Weidwerks -1940, II, 259-262, en Tafel 78b-79a (met voorbeelden van de eendejacht uit 1653 en 1682); R.A. Jairazbhoy, 'Hunting in the east and west.' In: Oriental influences in Western art. London 1965, 91-118, i.h.b. 114; M. Brander, Hunting and shooting. From earliest times to the present day. London 1971, i.h.b. 48-49 (een tekening van een eendejacht door Stradanus, ca. 1566), 50-53 (over de fabuleuze schietvaardigheid van Maximiliaen tijdens de eendejacht); 64-65 en 72-73; J.M. Gilbert, Hunting and hunting reserves in medieval Scotland. Edinburgh 1979, 71; J.K. Anderson, Hunting in the ancient world. Berkely etc. 1985, 142-143 (eendevangst op vierde-eeuwse mozaïeken). F. Dörnhöffer, 'Ein Cyklus von Federzeichnungen mit Darstellungen von Kriegen und Jagden Maximilians I.' In: Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des allerhöchsten Kaiserhauses. Achtzehnter Band. Wien etc. 1897, 1-55, i.h.b. 54 en Tafel XVIII. Vgl. bovendien Tervarent Tervarent, Attributs et symboles -1959, 96 en voor weergaven in bestiaria: George en Yapp George, Naming of the beasts, 107. Voor hond als jager in de emblematiek: Emblemata 1967, 580-585.
    76
    Ed. Amsterdam 1644, 568, in zijn beschrijving van de 'Vraetigheyt'. Als echte vraatzuchtigen noemt hij de struisvogel en de wolf.
    77
    Resp. Book of beasts 1954, 151-152; Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 228-235; en Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 554: 'Il semble donc que le canard, oiseau de nature joyeuse du reste, ait été rattaché à l'idée de la Félicité, félicité relevée bien entendu au sens spirituel de ce mot, c'est dire comme désignant l'incomparable et l'éternel bonheur du ciel.'