• Emblem Books
  • Heinsius, Quaeris quid sit Amor? (c. 1601)
  • Heinsius, Emblemata amatoria (1607/8)
  • Vaenius, Amorum emblemata (1608)
  • Hooft, Emblemata amatoria (1611)
  • Vaenius, Horatiana emblemata (1612)
  • [anonymous], Cupido's lusthof (1613)
  • Heinsius, Ambacht van Cupido (1613)
  • De Montenay/Roemer Visscher, Emblemes (c. 1615)
  • Vaenius, Amoris divini emblemata (1615)
  • Heinsius, Ambacht van Cupido (1616)
  • [anonymous], Nieuwen ieucht spieghel (1617)
  • Vaenius, Emblemata aliquot selectiora amatoria (1618)
  • Cats, Proteus (partial) (1618)
  • [anonymous], Thronus Cupidinis (1620)
  • Hugo, Pia desideria (1624)
  • Cats, Sinne- en minnebeelden (1627)
  • [anonymous], Typus mundi (1627)
  • [anonymous], Amoris divini et humani antipathia (1628)
  • Van Leuven, Amoris divini et humani antipathia (1629)
  • De Harduwijn, Goddelycke wenschen (1629)
  • Luyken, Duytse lier (1671)
  • Luyken, Jezus en de ziel (1685)
  • Huygen, Beginselen van Gods Koninkrijk (1689)
  • [anonymous], Emblemata amatoria (1690)
  • De la Feuille, Devises et emblemes (1691)
  • Den Elger, Zinne-beelden der liefde (1703)
  • Hoogstraten, Zegepraal der goddelyke liefde (1709)
  • Suderman, De godlievende ziel (1724)
• Search
  • Global Search
  • Browse Pictorial Motives
• Compare
  • Two Distinct Emblem Books
• Bibliography
  • List of Authors/Editors
  • Items by Title/Author/Year
• Project
  • Project Info
  • Editorial Procedures and Techniques
  • Help

Inverte, et avertes. [27]

Back to top ↑

158 ↓

PLUTARCH. IN MORALIB.
Ut pueris cum terrentur personis, damus eas in manus, & versatas ostendimus inanes, ut discant non timere, ita conveniet adhibita ratione res specie terrificas excutere, ut cum viderimus non esse quod apparent, contemnamus.

SEN. DE TRANQ.
Sciamus omnia aeque levia esse, extrinsecus diversas facias habentia, introrsus pariter vana.

159 ↓

'Tis maer een niet, die't wel besiet. ^{1 2}

Wilt ghy de swaerste straf van liefdes vierschaer weten? ³
Sy wort in onse tael een blauwe scheen geheten; ⁴
Y! dat's een bitebau die yeder een ontsiet, ⁵
Maer keert het spoock eens om, ten is so leelijck niet.
Dat ghy, o vryer, noemt 'tgewenschte goet te derven, ^{6 7}
Is (na dat ick het vat) u eerste vryheyt erven:
Gheen quaet is sonder goet, voor die het wel beleyt; ⁸
Sy neemt u oock de vrees die u de koop ontseyt. ^{9 10}

Inverte, & avertes.

Larva quod est pueris, id amantibus esse repulsam.
Tam puer arcitenens, quam Cytherea iubent:
Frons in utraque quidem metuenda, sed inspice tergum,
Aut levis hinc cortex, aut cava pinus erit.
Quid gemis optatae te spe cecidisse puellae?
Pristina libertas hinc tibi salva redit.
Spes sublata metum quoque sustulit: Arrige mentem,
Fronte quod horrendum est, ludicra terga gerit.

Qui le voit d'arriere, Ne faict que rire.

Le masque te faict p?ur: mais, mon amy, de grace,
Regarde, aussi le dos, non seulement la face;
Tu, qui plains grievement, ton malheureux amour
Y trouveras soulas, si prens un autre tour.

Although before, I seeme a foe,
Yet after am I nothinge soe.

If that you'le knowe the rigorous doome, that comes from Venus bench,
A broken shinne the forfaite is, for loosinge of your wench.
Is this that goblin from whose face, wee flie as beinge dreadfull?
Then turne the visard th'other waye, it is not halfe so fearefull.
That which with sorrow you complaine, to misse your hartes delight,
Is ease and libertie at will, if you could judge aright.
Tush, tush I say, no golde but hath his drose. (Bethinke you well,)
For shee that did your hope repulse, did feare away expell.

160 ↓

Let wat u ontset. ¹¹

Ghy siet het momme-tuygh de kinders henen jagen, ¹²
Vermits sy dat alleen maer inder haest en sagen;
Maer wie het met ghemack en buyten vreese siet,
Die lacht met al het volck dat so becommert vliet. ^{13 14}
Hoe wort een schielick mensch by wijlen omghedreven? ^{15 16}
Yet, ick en weet niet wat, dat doet hem dicmael beven, ¹⁷
Maer t'is recht kinderwerc so licht te zijn beducht, ¹⁸
Hoort reden, eerje schroomt; en weeght, eer datje vlucht. ^{19 20 21}

161 ↓

Pessimus interpres rerum, metus.

Horrendo pavidas hinc territat ore puellas,
Inde cavo risum cortice larva movet.
Deterior vero rerum sucurrit imago,
Et falsa miseros anxietate premit:
Auget homo proprios animo plerumque dolores,
Inque suam mens est ingeniosa necem.
Eia age terribilem rebus, miser, abripe larvam,
Ludicrus error erit, quod modo terror erat.

De vaine crainte, injuste plainte.

Le masque, regardé au front du faux visage,
Aux idiots enfans abbat tout le courage,
Mais qui voit l'autre bout, y trouve moins que rien,
Nous n'aurons point du mal, si nous le prenons bien.

SENECA.
Adhibe rationem difficultatibus, possunt & dura molliri, & angusta laxari, & gravia scite ferentes minus premere.

PLUTARCH. IN MOR.
Terror absentium rerum ipsa novitate falso augetur, consuetudo autem & ratio efficit, ut ea, etiam quae horrenda sunt natura, terrendi vim amittant.

PESSIMUS INTERPRES RERUM, METUS.

Timiditas est corruptio iudicii, aiunt Philosophi. Meticulosos utique non res, sed de rebus rumores, etiam incerti, & rosae (quod dicitur) umbra quandoque terret. saepe opinione amplius laboramus, quam re, ait Seneca, & quemadmodum aves inanis fundae sonus territare solet, ita nos non ad actum excitamur tantum, sed ad strepitum. Infirmi animi est, antequam malis opprimitur, queri; Propriumque est miserorum facile id credere quod minus volunt: utque corpora per nebulam, sic per metum res videntur maiores, adeo ut multi, rem quam metuunt, ipsi-met anticipent:

... Multos in summa pericula misit

Venturi timor ipse mali.

Reperti sunt qui dum in navi periclitarentur, non exspectata navis submersione, in mare sese praecipites dederunt. Miserum est mori ne moriamur. optime Sen. quid dementius quam angi futuris, nec tormento se reservare, sed accersere sibi miserias?

Vreesachticheyt bederft het oordeel: want soo haest als yemant den schrick in't lijf krijcht, een blase met de boonen ²² (somen seyt) ja de schaduwe van een roose, ²³ soude hem den broeck ront setten. ²⁴ D'inbeeldinghe (seyt Seneca) ²⁵ ontset ons gemeenlijcken meer, als de sake selfs: en gelijck het gesnor van een ledigen slinger ²⁶ het ghevogelte vervaert ²⁷ maeckt, en doet opvlieghen: so verschricken wy ons niet alleenlijck van de slach, maer oock van't gedreun. En gelijck de gedaenten der lichamen grooter toonen ²⁸ in mistich weder, soo doen oock alle dingen door de vreese: in voegen datter ²⁹ veel door vreese van in gevaer te komen, dadelijck ³⁰ in het uyterste gevaer zijn vervallen. ³¹ Men heeft menschen gevonden, die, t'schepe in noot wesende, hun selven uyt vreese van verdrencken, buyten boort hebben gheworpen, verdrenckende also, om niet te verdrencken, en stervende om niet te sterven. Wat isser geckelicker, seydt Sen. ³² als met toekomende ³³ swaricheden sich selven te quellen?

162 ↓

1. CORINTH. 15. 54.
Doot waer is u prickel? ³⁴

Het kint, aen wien een grijn in haest is voor-gecomen, ^{35 36}
Wort vanden bleecken anxt ten hoogsten ingenomen; ³⁷
Maer die het seltsaem tuygh aen alle kanten siet, ³⁸
Vint slechts een leghe schors, en daerom schrict hy niet.
Wat schroomje voor de doot, o rechte pimpel-meesen? ³⁹
T'is maer een bite-bau dat niet en is te vreesen ⁴⁰
Voor die haer wesen kent. Hoe leelick datse schijnt
Doorgront haer rechten aert, en alle quaet verdwijnt.

163 ↓

Mors larvae similis, tremor hinc; nihil inde maligni.

Id mors est homini, trepidis quod larva puellis;
Excitat ingentes frons utriusque metus.
Larva fugat pueros, frontem, non terga, videntes;
Ast aliis risum posteriora movent.
Sensibus incurrit cum lurida mortis imago,
Hei mihi! quam multis spes animusque cadit.
At cui terga necis melior doctrina revelat,
Clamat, ades vitae mors melioris iter.

Le fol s'enfuit, le sage s'en mocque.

Comme, aux enfans, paroist le masque espouventable;
A l'homme ainsi la mort ressemble miserable,
Mais qui, de tous costés, ces monstres taste & voit,
En fin n'y trouve rien qu'espouvanter le doit.

CASSIOD. IN PSALM.
Quis mortem temporalem metuat, cui aeterna vita promittitur? Quis labores carnis timeat, quum se in perpetua requie noverit collocandum?

PSALM. 15. 15.
Toute sorte de morts des bien-aimés de l'eternel est precieuse devant ses yeux.

PHILIP. 1. 23.
Mon desir tend a desloger & estre avec Christ.

TREMOR HINC, NIHIL INDE MALIGNI.

Pudore suffundor quoties homines, solo naturae lumine illustratos, optimam illam philosophiam (mortis cogitationem dico) non tantum summopere coluisse, verum etiam mortalitati medium unguem ostendisse, comperio. Philippus, rex macedonum in mediis aulae delitiis, puerum voluit indies sibi acclamare; Hominem te memento, Philippe. Aegyptiis, inter epulandum, sceleton convivis exhibere solenne fuit, cum elogio: Mortui sic eritis. Hegesias, de animae immortalitate graviter disserendo, mortalitatis metum multis adeo excussit, ut sponte ad mortem properarent. Calcar mihi addunt homines futurae foelicitatis ignari, quo ita me componam, ut mortalitatis exuvias animose aliquando deponam. Et videor oculis fixis ac irretortis mortem me aspicere iam nunc posse. Et quidni id faciam? Non mundus, cum hinc decedam, me desideraturus est; plures enim ac meliores incolae illi supererunt. Non ego, cum moriar, mundum desiderabo; plurima enim, ipso meliora, me exspectant: in hoc ubique ingens est calamitas, extra hunc, summa futura est foelicitas.

Ick schame my t'elcken als ick bemercke dat menschen, door het ingheven vande nature alleenlijck gheleydet zijnde, ⁴² van het beste deel der wijsheyt (ick segghe van de bedenckinghe des doots) niet alleenlijck veel hebben gehouwen, maer selfs dit leven gantsch weynich hebben geacht. Philips Coninck van Macedonien, ⁴⁴ midden inde weelde van een dertel ⁴⁵ hof, hadde een jongelinc gelast dach aen dach hem in d'oore te komen byten; Philips, gedenckt dat ghy een mensche zijt. Die van Aegypten ⁴⁶ hadden voor een gewoonte, in het vrolijckste van hare maeltijden, een gheraemte van een doot mensche te voorschijn te brengen, met een byreden aende genoode: ⁴⁷ doot zijnde, suldy aldus wesen. Hegesias ⁴⁸ leerde met soodanighen ghewichte ⁴⁹ vande onsterffelijckheyt der zielen, dat hy aen vele, niet alleenlijck de vreese des doots gheheelijck wech nam, maer oock lust dede krygen tot het sterven. Dusdanighe menschen, niet wetende van de toekomende ghelucksalicheyt, gheven my dagelijcx als een spoor, ⁵⁰ om dese bedenckinghe ⁵¹ my gantsch en al gemeensaem te maken: Dies verhope ick ⁵² oock (door Gods genade) de sake daer toe nu ghebracht te hebben, dat ick de doodt onder haer holle ooghen, sonder my t'ontstellen, soude derven aensien. En wat sou my doch van sulcx wederhouwen? De wereldt (of ick schoon van hier scheyde) en sal my niet eens missen, overmits sy noch inwoonders genoech, en beter als ic ben, sal blyven behouden: Ick van ghelijcke, ⁵³ en sal de werelt niet eens missen, want veel dinghen die beter zijn als sy, sullen my gewerden: Inde werelt is uytnemende ellendicheyt, buyten de werelt onuytsprekelijcke ghelucksalicheyt.

Back to top ↑

Facsimile Images

158

159

160

161

162

163

Back to top ↑

Comments

Cats wijst in dit embleem op het effect van een masker dat plotseling wordt getoond; de gravure geeft aan hoe verschillend zes kinderen reageren. De jongetjes zijn zichtbaar in hun spel gestoord want één van de tollen staat nog rechtop. ⁷⁴ De drie die achter het mombakkes kunnen kijken, belachen hun verschrikte kameraadjes: één van hen zet het op een lopen, met gespreide armen in de lucht, en verliest daarbij zijn hoed, een ander valt languit achterover, terwijl de derde daarachter al eerder is weggedoken. ⁷⁵

De nadruk op de kinderen en hun spel hangt samen met Cats' opmerking dat het 'recht kinderwerc [is] so licht te zijn beducht'. ⁷⁶ Toch zijn hier, evenals in , zelfs kinderen in staat inzicht in een leerzame situatie te hebben. ⁷⁷ Het 'met ghemack' beoordelen van die situatie door de figuren links achter het masker, wordt behalve door de plaats die ze innemen, benadrukt door hun houding. Geruststellend legt de meest linkse jongen zijn hand op de schouder van het jongetje naast hem en het ventje in de achtergrond staat kalm met zijn hand op zijn rug. Het schrikwekkende van het moment is verhoogd doordat de zwarte schaduw, die de wolk(enhand) werpt, over het verschrikte groepje valt.

Cats gebruikt in de uitbeelding en zijn commentaar een combinatie van voorbeelden en beelden die samenhangen met verschillende soorten kinderspelen. Niet alleen het tollen en koten, ook het spelen met de varkensblaas, het keislingeren en het maskerspel zélf waren geliefde spelletjes. ⁷⁸ Hoewel, de grens tussen plagen, bangmaken en spelen valt niet altijd even duidelijk te trekken.

Volgens de bijschriften in het amoureuze gedeelte hoeft het lopen van een blauwe scheen niet echt gevreesd te worden. Als je afgewezen wordt, heeft dat ook een goede kant, want je herwint daardoor je vrijheid. Zo kan men vervelende dingen uiteindelijk toch ten goede duiden. Vervolgens ligt de nadruk op het verstandig bezien van de zaken die zich (onverwacht) voordoen. Wie zich inspant om de achterkant van de dingen in overweging te nemen, zal bemerken dat angst vaak ongegrond is. Daarom kan het innemen van een andere positie leiden tot een betere beoordeling van een zaak. Cats heeft zich voor deze tweede uitleg met name op Seneca gebaseerd.

Wanneer de mens achter het masker van de dood ⁷⁹ weet te kijken, en daarmee de ware aard van de dood doorgrondt, zal de angst ervoor afnemen. Hij weet immers dat de dood de weg is naar een beter leven. Met deze houding vindt Cats aansluiting bij de opvattingen zoals die waren samengebracht in de artes moriendi ; ⁸⁰ dit zijn pastoraal-theologische werken die zich richten op hoe een stervende op een goede, heilzame, dood voorbereid kan worden. Deze tractaten, die vanaf het begin van de vijftiende eeuw verschijnen, bevatten adviezen, vermaningen en exempelen. De voorbereiding op de dood houdt ook in dat er wordt aangespoord de dood te gedenken ( memento mori ). Calvijn geeft aan dat de gelovige de vrees voor de dood, die beslist niet het einde van het bestaan van de mens is, kan overwinnen, terwijl de goddeloze erdoor gekweld wordt. Gerustheid en zekerheid van het geweten evenals de troost naar het vaderland te gaan, nemen de vrees weg. ⁸¹

Bijbels, stoïsch, patristisch en humanistisch gedachtengoed werd in deze ars moriendi -literatuur bij elkaar gebracht. Meer dan eens vindt men er de gedachte dat overdenken van de dood de waarde van materiële goederen relativeert omdat het helpt los te komen van de gehechtheid aan al het aardse en de blik te richten op het laatste doel en de eindbestemming van het menselijk leven, het eeuwige leven bij God. ⁸²

Over het masker als boeman voor kinderen wordt reeds in de oudheid gesproken, bijvoorbeeld bij Martialis en Juvenalis. ⁸³ Verder vermeldt Seneca het masker enkele keren, ook met betrekking tot het spel. Zoals in Epistulae morales, XXIV, 13: 'Wat je bij kinderen ziet gebeuren, gebeurt ook bij ons, grote kinderen die wij zijn: als zij hen van wie zij houden, aan wie ze gewend zijn, met wie ze spelen, met een masker op zien, worden zij bang voor hen. Niet alleen aan mensen, maar ook aan situaties moet het masker ontnomen worden en het eigen gezicht teruggeven worden.' In De constantia sapientis, V, 2 stelt hij: 'De waanzin is zo ver gekomen, dat wij ons niet alleen door pijn laten kwellen, maar ook door de gedachte dat wij wel eens pijn zouden kunnen leiden, net als kleine kinderen die bang gemaakt worden door een schaduw, een akelig masker en een vertrokken gezicht [...].' En in De ira, II, XI, 2 merkt Seneca op: 'Zo is woede uit zichzelf gedrochtelijk en allerminst te vrezen, maar de meeste mensen zijn er bang voor zoals kleine kinderen voor een gedrochtelijk masker.' ⁸⁴

Het laten schrikken van kinderen door middel van een masker is ook vaak uitgebeeld. Een overzicht voor de verwerking van het motief van Eros die met een Silenus-masker speelt, is te vinden bij Deonna. ⁸⁵ Vroege voorbeelden waarbij sprake is van een verband met de door Cats gegeven bewerking zijn een antiek relief dat wordt bewaard in het Musée d'art et d'histoire te Genève waarop een jongetje twee andere verschrikt met een masker

Afbeelding 27.1

, ⁸⁶ en een schildering afkomstig uit Herculaneum, waarop drie amorini zijn weergegeven. De linker houdt twee andere een masker voor en één ervan valt van schrik achterover

Afbeelding 27.2

. ⁸⁷

Bij de iconografie zoals die tot uitdrukking komt op een kleine reliëfgroep, onderdeel van een jaargetijden-sarcofaag van Grieks marmer in de collectie van het Lateraans museum, vindt Cats' prent eveneens aansluiting, evenals bij die op de gravure 'Allemode school' door Pieter Bailliu (of Bailleu): hier jaagt in een dorpsschool een jongetje met een masker andere kinderen de stuipen op het lijf

Afbeelding 27.3

. ⁸⁸

De verwerking van het motief in Les jeux et plaisirs de l'enfance (Paris 1657) van Jacques Stella kent, evenals bij Cats, de combinatie van verschrikking én bespotting - 'rire et pleurer'

Afbeelding 27.4

. Zulke speelse, blote, ventjes komen bij mijn weten in deze specifieke compositie niet eerder voor, afgezien van het embleemprentje dat in 1629 in de Sinne- en minnebeelden verscheen. Deze rechthoekige gravure kan daarom wel eens aan Stella's ontwerp ten grondslag hebben gelegen. ⁸⁹ De bedoelde afbeelding kwam ook terecht in een ongedateerde Cats-uitgave met alleen Nederlandse, Franse en Engelse bijschriften. Van deze unieke editie is slechts één exemplaar bekend

Afbeelding 27.5

. Het jongetje op het stok(paard)je links, doet -in de context van masker en spel- op zijn beurt weer denken aan een scène op één van de prenten van Pieter van der Borcht. Op deze allegorie berijdt een aap, terwijl hij zwaait met een roe en een masker voorhoudt, een stokpaardje en maken drie andere aapjes zich verschrikt uit de voeten

Afbeelding 27.6

. ⁹⁰

Verder plaatste Dionysius Lebeus-Batillius zich, vóór Cats, met één van zijn emblemen in de hierboven aangegeven beeldtraditie. Onder het motto 'Larvata religio' zet op de embleemprent een kind het op een lopen bij het zien van een masker

Afbeelding 27.7

. Het onderschrift gaat in op de ongegronde angst: zelfs al mag het kind het masker kapotscheuren, het bekomt nauwelijks van zijn schrik. ⁹¹

In zijn Tachtig-jarige bedenckingen ten slotte, herneemt Cats in een passage getiteld 'Van de Vreese' bepaalde overwegingen, zoals het bekende senecaanse dictum: 'De vrees is dickmaals meer als dat'er word gevreest' en raadt hij de ouders met klem aan hun kinderen niet bang te maken, omdat daar alleen maar narigheid van komt. Behalve de bietebauw treft men hier ook de pimpel-meesen weer aan:

Soo weest dan niet geneygt u kinders te vervaren,
Of met een bijte bau, of met een bulleback,
Want dat baart aan de jeugd al menig ongemack.
Wat gaat de Moeders aan haar teere pimpel-meesen,
Iet ick en weet niet wat van jongs te leeren vreesen?
Want so men aan het kint geen schrick in't hooft en bracht,
Het sou vrymoedig zijn oock midden in de nacht. ⁹²

Het is moeilijk uit te maken waar voor Cats het vertrekpunt van het embleem heeft gelegen: mogelijk heeft hij zich geïnspireerd op een van de aangehaalde literaire plaatsen (in het bijzonder het door hem zelf geciteerde Plutarchus-fragment). Maar het is evengoed denkbaar dat hij dit gegeven naar aanleiding van een visueel voorbeeld heeft uitgewerkt. Beide tradities zal hij hebben gekend en zij stonden hem, en van de Venne, vrijelijk ter beschikking.

Back to top ↑

Notes

¹

een niet : iets nietigs

²

die't : voor wie het

³

liefdes vierschaer : rechtbank der liefde

⁴

blauwe scheen : weigering, meestal toegepast op een afgeslagen huwelijksaanzoek; 'een blauwe scheen lopen' is door een meisje afgewezen worden ( WNT II, II, 2793 en WNT XIV, 336)

⁵

bitebau : boeman (die vrees aanjaagt)

⁶

Dat : Wat

⁷

derven : missen

⁸

wel beleyt : goed overweegt

⁹

Sy neem : Diegene ontneemt

¹⁰

ontseyt : weigert

¹¹

Kijk goed naar wat u bevreesd maakt

¹²

momme-tuygh : masker, mombakkes

¹³

lacht met : lacht om

¹⁴

vliet : vlucht

¹⁵

schielick : vreesachtig, schrikachtig ( WNT XIV, 556, 7, dp)

¹⁶

omghedreven : heen en weer geslingerd

¹⁷

Yet : Iets, het één of ander

¹⁸

recht : typisch

¹⁹

Hoort reden : luister naar je verstand

²⁰

schroomt : vreest

²¹

weeght : overweeg

²²

een ... boonen : om schrik aan te jagen maakte men gebruik van een met bonen -meestal erwten- gevulde (varkens)blaas. Vandaar de zegswijze: 'Voor geen blaas met bonen vervaard zijn (of gaan) lopen', voor: niet vreesachtig zijn ( WNT II, II 2759-60, en III, II, 443, 7, g)

²³

schaduwe ... roose : Vgl. noot 9.

²⁴

den ... setten : vrees aanjagen (waardoor iemand zijn broek volkakt); een lafaard wordt dan ook een 'broekvuller' genoemd. Vgl. WNT III, I, 1468 en 1477.

²⁵

Seneca : Zie noot 10.

²⁶

gesnor ... slinger : het snorrend geluid van een slinger, een werptuig, waar een steen in zit. Zie ook noot 11.

²⁷

vervaert : bang

²⁸

toonen : schijnen

²⁹

in voegen dat : zodat

³⁰

dadelijck : meteen, of: metterdaad

³¹

veel ... vervallen : Vertaling van Lucanus, zie noot 12.

³²

Sen. : Seneca, zie noot 13.

³³

toekomende : toekomstige

³⁴

[Moet zijn:] 1 Corinthiërs 15:55.

³⁵

grijn : mombakkes

³⁶

in haest : onverwacht

³⁷

ingenomen : overmeesterd

³⁸

seltsaem tuygh : wonderlijk ding, of: 'versiering' (vgl. WNT XVII, II, 3732, II, 4)

³⁹

rechte pimpel-meesen : lafhartige, kleinmoedige, lieden in de ware zin van het woord

⁴⁰

bite-bau : boeman, zie A.1, r.3. Hoewel Cats de stoïcijnse filosoof niet noemt, sluit zijn uitleg bijzonder nauw aan bij een passage in Epictetus' Diatribae, II, I, 14-17: 'Niet de dood is te vrezen, maar een dood waarvoor men zich moet schamen [...]. Socrates had gelijk toen hij zulke dingen 'boemannen' noemde. Want zoals maskers op kinderen die ze niet kennen angstwekkend en schrikaanjagend overkomen, worden ook wij in sommige opzichten aangegrepen door gebeurtenissen, en dit om dezelfde reden als de kinderen die worden aangegrepen door boemannen [...]. Wat is de dood? Een boeman. Draai hem om en leer wat hij is. Kijk, hij bijt niet.' De gedachte gaat waarschijnlijk terug op Plato, Phaedo, 77 E waar Cebes tegen Socrates zegt: 'Laat ons proberen het kind te overtuigen voor de dood niet bang te zijn zoals voor de boeman.' ⁴⁰

⁴¹

Epictetus: 'Ο? κατϑανε?ν γ?ρ δειν?ν, ?λλ' α?σχρ?ς ϑανε?ν [...]. Τα?τα δ' ? Σωκρ?της καλ?ς ποι?ν μορμολ?κεια ?κ?λει. ?ς γ?ρ το?ς παιδ?οις τ? προσωπε?α φα?νεται δειν? κα? φοβερ? δι' ?πειρ?αν, τοιο?τ?ν τι κα? ?με?ς π?σχομεν πρ?ς τ? πρ?γματα δι' ο?δ?ν ?λλο ? ?σπερ κα? τ? παιδ?α πρ?ς τ?ς μορμολυκε?ας [...]. Θ?νατος τ? ?στιν; μορμολ?κειον. Στρ?ψας α?τ? κατ?μαϑε? ?δο?, π?ς ο? δ?κνει?;'; en Plato: 'Το?τον ο?ν πειρ?μεϑα πε?ϑειν μ? δεδι?ναι τ?ν ϑ?νατον ?σπερ τ? μορμολ?κεια.' Naar deze uitspraak van Socrates wordt ook verwezen in Marcus Aurelius Antonius, XI, 23. Zie: The communings with himself of Marcus Aurelius Antonius, emperor of Rome, together with his speeches and sayings. Ed. C.R. Haines. London etc. 1924, 314-315.

⁴²

door ... zijnde : doordat ze zich alleen maar hebben laten leiden door hun inzicht van nature (en dus niet door kennis van de bijbel); vgl. WNT VI, 1648 en 2 Timotheus 3:15-16. ⁴² Vgl. voor een analoge formulering Spiegel, III, 149: 'Ick schame my dickmaels mijnder, als ick lese hoe ernstich hier in eenige heydensche Philosophen geweest zijn, die geduerighlijcken niet af en lieten haere leerlingen in te scherpen ...' In: ADW 1712, I, 658.

⁴³

'En dat gij van kinds af de heilige schriften geweten hebt, die u wijs kunnen maken tot zaligheid, door het geloof, hetwelk in Christus Jezus is. Al de Schrift is van God ingegeven, en is nuttig tot lering, tot weerlegging, tot verbetering, tot onderwijzing, die in de rechtvaardigheid is' (cursivering van mij, HL). Vgl. ook D. Spranckhuysen: 'De Heydenen, dewelcke alleenlijc wandelden in het licht der Nature [...].' In: Geestelycke triumphe, over den laatsten vyandt, den doodt [...]. Vierde druk. Amsterdam 1661, 9: 'Onderwijsinge om getroost te sterven'.

⁴⁴

Philips ... Macedonien : Zie noot 19.

⁴⁵

dertel : weelderig

⁴⁶

Die van Aegypten : Vgl. noot 20.

⁴⁷

met ... genoode : met de toespreking tot de genodigden

⁴⁸

Hegesias : Zie noot 21.

⁴⁹

ghewichte : gewichtigheid, overtuiging

⁵⁰

gheven ... spoor : sporen mij elke dag weer aan

⁵¹

dese bedenckinghe : Nl. over de dood.

⁵²

Dies verhope ick : Daarom hoop ik

⁵³

van ghelijcke : evenzo

⁵⁴

Bedoeld zijn Cupido en Venus. Op het eiland Cythera, aan de zuidoostkust van Laconië, was de tempel van Aphrodite. Daarom noemt men Venus vaak Cytherea. De verbinding 'Cythera iubet' ook bij Ovidius, Ars amatoria, II, 607.

⁵⁵

'?ν δ? ? φ?σις ο?δ?ν ?χει κακ?ν, ?λλ? ?λον κα? π?ν τ? λυπο?ν ?κ κεν?ς δ?ξης ?ναπ?πλασται, τα?τα δε?, καϑ?περ το?ς δεδοικ?σι τ? προσωπε?α παιδ?οις ?γγ?ς κα? ?π? χε?ρα ποιο?ντες κα? ?ναστρ?φοντες ?ϑ?ζομεν καταφρονε?ν, ο?τως ?γγ?ς ?πτομ?νους κα? συνερε?δοντας τ?ν λογισμ?ν, τ? σαϑρ?ν κα? τ? κεν?ν κα? τετραγ?δημ?νον ?ποκαλ?πτειν' (Maar met de dingen die van nature geen kwaad in zich dragen en waarvan de pijnlijkheid het gevolg is van volstrekt ongegronde veronderstellingen, moeten we omgaan als we doen met kleine kinderen die bang zijn voor maskers: door de maskers van dichtbij te laten zien, ze in hun handen te geven en ze om te draaien, wennen we het kind er lichtvoetig mee om te gaan: zo ook moeten we door deze zaken goed aan te pakken en ze te onderwerpen aan de kracht van de rede, hun bedrog, holheid en theatrale misleiding aantonen).

Cats zal het citaat, dat dus een enigszins vrije vertaling is van het Grieks, aan Langius (993 B) hebben ontleend; het enige verschil is dat daar aan het eind 'apparent' staat. In exact dezelfde bewoordingen komt het al eerder voor in Erasmus' Parabolae. Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 138, r. 634-636; ed. Mynors 1978, 160, r. 7-12. Het is duidelijk dat Langius de Parabolae heeft verwerkt.

⁵⁶

Vert. Verhoeven 1983, 246.

⁵⁷

Op de prent zijn het duidelijk jongetjes. Zie ook C.2, r. 1.

⁵⁸

Vgl. de vertaling van Verhoeven 1983, 246.

⁵⁹

7. Vgl.: '?γε?το γ?ρ πολλ? μ?ν ?πιψε?δεσϑαι τ?ν ο? προσ?ντων τ?ν καιν?τητα το?ς φοβερο?ς, ?ν δ? τ? συνηϑε?? κα? τ? τ? φ?σει δειν? τ?ν ?κπληξιν ?ποβ?λλειν' (Hij was van mening dat hun onbekendheid ten onrechte aan vreeswekkende objecten zaken toedichtte die ze helemaal niet bezitten, maar dat bekendheid zelfs die dingen die werkelijk angstwekkend zijn hun kracht om schrik in te boezemen ontneemt).

Cats zal het citaat uit Langius (1299 B) hebben gehaald, hoewel de laatste, anders dan Cats niet als verwijzing Mor, maar 'Mario' geeft. Het is niet duidelijk of het om een slordigheid van Cats gaat (hij sprong wel vaker onnauwkeurig om met verwijzingen) of dat er sprake is van een zetfout. Of zou hij gedacht hebben dat de aanhaling uit de Moralia kwam?

⁶⁰

Mogelijk een zegswijze; Erasmus wees immers in zijn voorwoord bij de Adagia o.m. op het woord aiunt als signaal voor een spreekwoord. Zie: Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, II, 13 F. Vgl. ook Koning Koning, Spreekwoorden als bouwstenen, 105.

⁶¹

Niet gevonden als uitdrukking. Misschien geeft Cats deze omschrijving vanwege het feit dat de doorns door de schaduw groter lijken, of als omschrijving voor angst die volkomen ten onrechte is, omdat de roos vaak het beeld is voor datgene wat de mens aangenaam en lief is ( WNT XIII, 1312, en 1314, 6). Vgl. Dionysius Sprankhuisen: 'De fraeyste dinghen die men op Aerden vint, gelijck Gout en Silver, Zijde en Fluweel, etc. hebben altijdt een donckere en droeve schaduwe' ( Alle de stichtelijke werken. Franeker 1657, II, 19).

⁶²

Seneca, Epistulae morales, XIII, 4: 'Saepius opinione quam re laboramus.' Nagenoeg gelijk aan de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 41. Ook aangehaald door Langius (1305 B).

⁶³

Eveneens ontleend aan Seneca, nu Epistulae morales, LXXIV, 5.

⁶⁴

Lucanus, De bello civili ('Pharsalia'), VII, 104-105. Ook aangehaald door Langius (1304 B). De sententie was vanaf de veertiende eeuw geliefd, zie Walther, 2, 988, nr. 15543.

⁶⁵

Epistulae morales, LXXIV, 33. Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 219. Ook Langius citeert deze plaats (1305 B).

⁶⁶

Cats zal dit citaat hebben ontleend aan Langius (846 A). De oorspronkelijke bron is waarschijnlijk Expositio psalmorum, maar hierin is de aanhaling niet teruggevonden.

⁶⁷

De Bible uit 1610 heeft het enkelvoudige 'mort'.

⁶⁸

Een verkorte vorm van het motto boven C.2.

⁶⁹

Cats lijkt zich voor de inzet van zijn proza te hebben gebaseerd op Calvijns Institutio christianae religionis, III, IX, 5: 'Ik zou zulke vreesachtige harten willen aanraden, dat zij het boekje van Cyprianus over de onsterfelijkheid lezen, of het moest zijn, dat ze veeleer waard waren om verwezen te worden naar de wijsgeren, opdat ze de doodsverachting ziende, die deze doen blijken, zouden beginnen schaamrood te worden.' Vert. Sizoo [1949-1959], II, 217.

Zoals blijkt uit Juvenalis, Saturae, X, 53: 'Cum [...] mediumque ostenderet unguem', was dit gebaar al in de oudheid een teken van minachting en hoon. Lewis en Short geven s.v. 'unguis' als toelichting bij deze tekstplaats 'Showed utter derision, the greatest contempt (because the middle finger was regarded as indecent).' Dit tegenwoordig als fallisch beschouwd gebaar staat bekend onder de term 'middelvingerstoot', vooral gemaakt vanuit auto's tegenover andere weggebruikers met een bepaald rijgedrag. Zie: P. Andrea en H.P. de Boer, Nederlands gebarenboekje. Achtste druk. Amsterdam 1987, 152 en Nieuw Nederlands gebarenboekje. Amsterdam etc. 1982, 139.

⁷⁰

Deze anecdote over Philips II (ca. 382-336 v. Chr.) gaat terug op Aelianus, Varia historia, VIII, XV ('De Philippi in victoria continentia, et cuius sibi memoriam refricari identidem voluerit'): 'Philippus ad Chaeroneam cum fudisset Athenienses, elatus ista victoria, animum tamen in sua potestate habuit, neque intemperanter aliquid fecit: atque ideo consultum esse putabat a quodam ex servis quotidie hoc sibi mane in memoriam revocari, quod esset homo: et praecepit famulo, quotidie hoc agere. Neque ipse, ut aiunt, prodibat, neque quisquam, qui eum convenire vellet, ad eum intrabat priusquam famulus ter ei singulis diebus id acclamasset: dicebat autem ei: 'Philippe, homo es!'' (Toen Philippus bij Chaeronea de Atheners verslagen had, was hij wel verwaand geworden door die overwinning, maar hij hield zijn geest toch in bedwang en deed niets onmatigs. Daarom achtte hij het raadzaam iedere ochtend door één van zijn slaven eraan herinnerd te worden dat hij een mens was. Hij droeg een slaaf op dit elke dag te doen. Naar men zegt, ging hij zelf niet naar buiten en kwam niemand die hem wilde treffen binnen, voordat de slaaf hem dit, ieder dag weer, driemaal toegeroepen had. Hij zei tegen hem: 'Philippus, u bent een mens.'' Ed. Hercher Aelianus, De natura animalium, 363.

In zijn brief 'Ad Paulam super obitu Blaesillae filiae' ( Epistolae, XXXIX (179)) haalde Hieronymus, echter zonder naar Philips te verwijzen, de geciteerde uitroep aan overeenkomstig de formulering bij Cats. Zie: Opera omnia, I. Paris 1877, 468 ( PL XXII). Het is denkbaar dat Cats het verhaal uit een tussenbron, bijvoorbeeld een anecdotenverzameling of een embleembundel heeft gekend. Vóór hem verwerkte in ieder geval Mathias Holtzwart de vertelling tot embleem. In de Latijns-Duitse verzameling Emblematum Tyrocinia (Strasbourg 1581, nr. LXVII) toont de pictura onder het motto 'Mortalitatem considerandam' hoe een jongeman tot de koning roept 'Ich bin ein Mensch'. Ed. Von Düffel en Schmidt 1968, 152-153 en 199.

Later nemen ook Baudartius en Heerman de vertelling op (resp. Apophthegmata 1632, 422 en Guldene annotatiën 1642, 86). Walther, 8, 43, nr. 37224 evenals Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 110 vermelden de uitdrukking: 'Hominem te esse memento'. Vgl. ook J. Westerman Holstijn, Dood en humor. Haarlem 1929, 3-4. Een afbeelding van de anecdote staat in J. Puget de la Serre, De spiegel, die niet vleid. Vert. J.H. Glazemaker. Amsterdam 1655, vóór A1r.

⁷¹

Zie Herodotus, Historiae, II, 78: '?ν δ? τ?σι συνουσ??σι το?σι ε?δα?μοσι α?τ?ν, ?πε?ν ?π? δε?πνου γ?νωνται, περιφ?ρει ?ν?ρ νεκρ?ν ?ν σορ? ξ?λινον πεποιημ?νον, μεμιμημ?νον ?ς τ? μ?λιστα κα? γραφ? κα? ?ργ?, μ?γαϑος ?σον τε πηχυα?ον ? δ?πηχυν, δεικν?ς δ? ?κ?στ? τ?ν συμποτ?ων λ?γει '?ς το?τον ?ρ?ων π?ν? τε κα? τ?ρπευ ?σεαι γ?ρ ?ποϑαν?ν τοιο?τος.' Τα?τα μ?ν παρ? τ? συμπ?σια ποιε?σι' (Aan de banketten van rijkelui droeg een man na de maaltijd een afbeelding rond van een lijk in een doodskist, één of twee ellen lang, een zeer gedetailleerde geschilderde en gesneden weergave. Dit toonde hij aan iedereen in het gezelschap en zei: 'Kijk hier naar, drink en maak plezier, want zo zul je zijn als je dood bent.' Dit was het gebruik bij hun feesten). Vgl. de vertaling van Damsté 1988, 110 evenals Van Ingen 1966, 7.

Cats kan dit gegeven ook aan Montaigne ontleend hebben; die verhaalde het gebruik namelijk in hetzelfde hoofdstuk waaruit verderop (in XXXIV.B.4.b) wordt geciteerd: Essais ('Que philosopher c'est apprendre a mourier'), I, XX. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 90. Vert. De Graaff Montaigne, Essays, 114 (vgl. bovendien mijn noot 27 ). Vermeldingen ook in Baudartius' Apophthegmata 1632, 422 en bij Heerman, die in zijn Guldene annotatiën spreekt over een 'Anatomie, oft een gedrooght lichaem van een doodt mensche' (1642, 233). In geheel andere bewoordingen verwees Langius eveneens naar het gebruik (852 B).

⁷²

Hegesias van Cyrene, hoofd van de wijsgerige school der cyrenaici in het begin van de 3 ^e eeuw v. Chr., beval zelfmoord aan als middel tot vrijheid van lijden en droefheid, zoals Diogenes Laertius vermeldt in zijn De vitis philosophorum, II, 86. Over de school van Hegesias: ed. Hicks Diogenes, Lives, I, 93-96 en 222-225; PRE VII, 2607; en WDO 1337. Uitgebreid over de wijsgeer is J.C. Murray, 'An ancient pessimist.' In: The philosophical review 11 (1893), 24-34.

Ook Cicero sprak in de Tusculanae disputationes, I, XXXIV-XXXV (83-85) over Hegesias en misschien heeft Cats zich voor zijn uitleg eveneens gebaseerd op wat Cicero iets verderop (I, XXXVIII (91)) stelde: 'Itaque non deterret sapientem mors quae propter incertos casus cotidie imminet, propter brevitatem vitae numquam potest longe abesse [...].' In de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 48: 'Daarom is de wijze niet bang voor de dood die immers dagelijks dreigt vanwege de ongewisheid van ons lot en die vanwege de kortstondigheid van het leven nooit ver weg kan zijn'. Vgl. ten slotte ook Montaigne, Essais ('De la diversion'), III, IV (Ed. Villey Montaigne, Essais, II, 833).

⁷³

De tollen (ofwel: toppen) op de prent zijn geen prik- maar drijftollen, die met een topzweep (topzeel) gaande worden gehouden. Zie: over de tol en het tollen: WNT XVII, I 932-934 en WNT XVII, II, 1432-1437; De Cock Cock, Kinderspel, V, 156, en De Cock Cock, Kinderspel, VI, 101; Hartman Hartman, Kom je buiten spelen, 109-111, nr. 62; en Pluis Pluis, Kinderspelen op tegels, 239-244. Rechts liggen drie koten, beentjes van hoefdieren die als speeltuig dienden. Er ligt er niet één schijt, maar het zijn alle drie zogenaamde stovende koten, d.w.z. liggend op hun holle en niet op hun bolle kant ( WNT VII, II, 5463 en WNT XV, 1905-1906; Hartman Hartman, Kom je buiten spelen, 84-87, nr. 47; Pluis Pluis, Kinderspelen op tegels, 174-177). Vgl. verder Schrijnen Schrijvers, Nederlandsche volkskunde -1933, I, 262 en 266.

Op de prent 'Kinder-spel' in Silenus 1618, 107-109

Afbeelding B.1.4

is een jongen op de voorgrond aan het tollen en speelt een groepje van drie een spelletje koot; later werd de gravure bewerkt en opgenomen in het Houwelyck (zie ADW 1712, I, 235). Vgl. verder in dit verband ook één van de embleemprenten in Cats' Spiegel (= ADW 1712, I, 491).

⁷⁴

Kinderen riepen wanneer een tol op zijn punt draaide: 'Hij is taa(t)s!'; WNT VII, II, 4321, s.v. 'kloot'.

⁷⁵

Ook op embleemprent XXIV wijzen jongetjes op het bespottelijke van andermans gedrag, in dit geval van een dwaas (vgl. tevens het derde medaillon op embleemprent I ). Bovendien keert op beide prenten één van de jongens zijn blik nadrukkelijk naar de beschouwer.

⁷⁶

B.1, r. 7. Vgl. Van Beverwijck in de paragraaf 'Van de Vreese' in zijn Schat der gesontheyt 'Wy sien dat de kinderen (die geen verstant en hebben, en dien volgende sonder vreese behoorden te wesen) seer vervaert zijn voor yemandt die ghemomt, ofte swart is, en datmen haer beter doet swijgen met een schoorsteen-veger ofte diergelijcke, als met andere dreygementen' ( Alle de wercken 1652, I, 67).

⁷⁷

In Mattheus 11:25 is te lezen dat het gedrag van kinderen laat zien hoe de volwassenen doen. Christus merkt daarover op: 'Ik dank U, Vader! Heere des hemels en der aarde! dat Gij deze dingen voor de wijzen en verstandigen verborgen hebt, en hebt ze de kinderkens geopenbaard.'

⁷⁸

Vgl. B.5 en B.6. Zie voor 'met de varkensblaas lopen': Hartman 1976, 51, nr. 21; Pluis Pluis, Kinderspelen op tegels, 256-257; voor het keislingeren: Pluis Pluis, Kinderspelen op tegels, 149-150 en voor het maskerspel, Hartman Hartman, Kom je buiten spelen, 36, nr. 11; Pluis Pluis, Kinderspelen op tegels, 184. De laatste geeft echter alleen negentiende- en twintigste-eeuwse voorbeelden. Een enkele vroegere verwijzing is opgenomen in: J.W.P. Drost, Het Nederlandsch kinderspel vóór de zeventiende eeuw. Diss. Leiden. 's-Gravenhage 1914, i.h.b. 129-130; en: Jacob Catsen Kinder-Lustspiele durch Sinn- und Lehrbilder geleitet. Vert. J.H. Amman. Opnieuw uitgegeven door C. Meyern. S.l. 1657, [Bivrecto]. MC 1887, 6, nr. 38 (sign. UBL 1019 D 19). Het spel met de opgeblazen varkensblaas gaf dikwijls aanleiding tot bespiegelingen over de nietswaardigheid en ijdelheid van de menselijke beslommeringen, vgl. Tot lering en vermaak 1976, 45-47, nr. 4; 101-103, nr. 20; 117-119, nr. 24; en 237-239, nr. 62.

⁷⁹

Schrijvers van de gereformeerde stervenskunst hebben herhaaldelijk geprobeerd de dood voor de gelovigen te ontmaskeren. Vgl. o.m. Dionysius Spranckhuysen, Geestelycke triumphe, over den laatsten vyandt, den doodt: ofte een heylsame onderrichtinge, om ghetroost en blymoedigh te sterven : 'De Dood daerentegens doet haer seer vervaerlijck op: hoewel onder dat hatelijcke Momaensicht schuylt een sacht bedde vol van soete Ruste.' Geciteerd naar: Opuscula practica ofte alle de stichtelijke werken die haar strekken tot een waare oefeninge der godsalicheidt, voor alle oprechte christenen. Franeker 1657, 8. Zie ook: Exalto Exalto, De dood ontmaskerd, 115.

Cats kan de gedachte bevestigd hebben gezien bij Montaigne Essais, I, XX, waarin de verachting van de dood centraal staat. Dit essay heeft hij zeker gekend (zie noot 20 ). Montaigne schreef aan het slot ervan: 'Kinderen zijn bang voor hun eigen vrienden als ze die met een masker op zien; wij zijn dat ook. Even goed als de mensen moeten wij de dingen hun masker afnemen; als dat eenmaal gebeurd is, vinden we erachter hooguit dezelfde dood als die een knecht of een eenvoudig kamermeisje onlangs zonder angst onderging.' Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 96. Vert. De Graaff Montaigne, Essays, 122.

⁸⁰

Ook de citaten die Cats onder C.4.a - C.4.c geeft, zijn kennelijk gemeengoed binnen deze literatuur. Opvallend is althans dat in een ars moriendi uit 1500, getiteld Een scone leeringe om salich te sterven, ook Psalm 116:15 en Filippensen 1:23 worden aangehaald. Dit tractaat koppelt dezelfde Psalm eveneens aan een citaat van Cassiodorus. Zie de ed. van B. de Geus e.a. Utrecht 1985, 35, r. 46-48; 41, r. 191-192; en 62, r. 705-712 (Publikaties vakgroep Nederlandse taal- en letterkunde Rijksuniversiteit Leiden, 12).

⁸¹

Vgl. H. Quistorp, Die letzten Dinge im Zeugnis Calvins. Gütersloh 1941; en Exalto Exalto, De dood ontmaskerd, i.h.b. 54-55, 57 en 65, die verwijst naar Spranckhuysens Geestelijcke triumphe (1661): 'Het zijn alleen de Christenen, die gerust, getroost, gewillich ende wel gemoet, welghegront, welghewapent konnen sterven.' Andere voorbeelden in: Van Ingen 1966, 119-144 en 301-346; en N.L. Beaty, The craft of dying. A study in the literary tradition of the ars moriendi in England. New Haven 1970, 90 en 108-156 (Yale Studies in England, 175). Zo stelde Thomas Lupset in The waye of dyenge well (1534): 'Every way deth is a thing never to be feared of a wyse man, and never to be out of mynd both with good men and wyse men.' Vertrouwensvolle overwegingen voor eenzelfde onbevreesde houding bood de calvinist Thomas Becon de lezer van The sicke mannes salve (1561).

⁸²

Zie hierover H. Rolfes, 'Ars moriendi. Eine Sterbekunst aus der Sorge um das ewige Heil.' In: Ars moriendi. Erwägungen zur Kunst des Sterbens. Red. H. Wagner. Freiburg etc. 1989, 15-44 (Quaestiones disputatae, 118). Hij stelde o.a.: 'Nicht das Entsetzen und der Schrecken über den Tod stehen im Zentrum der Betrachtung, sondern diese Zielbestimmung, zu der der Tod nur der unausweichliche Durchgang ist' (19).

⁸³

Martialis, Epigrammata, XIV, 176:

Persona Germana.
Sum figuli lusus russi persona Batavi.
quae tu derides, haec timet ora puer.

Een Germaans masker.

Ik ben het wangedrocht van de pottenbakker, het masker van de roodharige Batavier. Dit gezicht waar jij om lacht, maakt een jongetje bang.

Juvenalis schreef in zijn Saturae, III, 173-178 over kinderen op het platteland die bang zijn voor de holle stem van bleke maskers en wegduiken in hun moeders schoot ('cum personae pallentis hiatum // in gremio matris formidat rusticus infans'). Vgl. ook PRE XIV, 2116-2117.

⁸⁴

Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 74-75; en Verhoeven 1983, 33 en 85.

⁸⁵

W. Deonna, 'Notes archéologiques. Éros jouant avec un masque de Silène.' In: Revue archéologique. Cinquième serie (1916), III, 74-97. Zie ook: F. Matz en F. von Fuhn, Antike Bildwerke in Rom. Drie dln. Leipzig 1881-1882, II, 207-208, nr. 2755 en L. Guerrini, Palazzo Mattei di Giove le Antichità. Roma 1982, 238-240, nr. 81 en Tav. LXIX.

Een variatie op het motief verwerkte Michelangelo in een tekening waarop een door een masker verschrikt jongetje in de schoot van de Voorzienigheid vlucht. Van de voorstelling, die bekend staat onder de naam 'Providentia', bestaan vier tekeningen met onderling kleine verschillen. Zie L. Dussler, Die Zeichnungen des Michelangelo. Kritischer Katalog. Berlin 1959, 235, nr. 500, afb. 273; en J. Wilde, Italian drawings in the department of prints and drawings in the British Museum. Michelangelo and his studio. London 1953, 124-125, nr. 89, afb. CXLI.

⁸⁶

In: Photographische Einzelaufnahmnen antiker Sculpturen. Serien zur Vorbereitung eines Corpus Staturarum. Ed. P. Arndt en W. Amelung. München 1913, Serie VII, 19-20, nr. 1896; vgl. verder Ibid., München 1937, Serie XVA, 49, nr. 4315.

⁸⁷

Napels, Nationaal Museum. Amorini ('Ercolano'), zaal LXXIV; inv. nr. 9177. Zie ook Dictionnaire des antiquités grecques et romaines. Ed. C. Daremberg en E. Pottier. Paris 1904, III, 1359; evenals H.R. d'Allemagne, Récréations et passe-temps. Paris s.a. [ca. 1905], 277.

⁸⁸

Vgl. de omschrijving die in Die antiken Bildwerke des Lateranischen Museums. Ed. O. Benndorf en R. Schöne. Leipzig 1867, 256, nr. 381 wordt gegeven: 'Unter demselben ein Knabe, der durch eine vors Gesicht gehaltene grosse Silensmaske einen andern, rechts von him so erschreckt hat, dass er zu Boden gefallen ist und den rechten Arm und das rechten Bein in die Höhe streckt. Im Hintergrund zwei andere Knaben mit Pedum, welche dem Scherz zusehen [...]' (cursivering van mij, HL). Het reliëf bevindt zich in zaal 11 (zuidwand) van het museum. Voor Bailliu: Hollstein I, 74, nr. 91a, met de aantekening: P. Bruegel inv. en Franciscus van den Wyngaerde excudit. Vgl. Vandenbroeck Vandenbroeck, Aspecten -1984, 17-63, i.h.b. 37, afb. 16.

⁸⁹

Facs. ed. Nieuwkoop 1968, nr. 5 (Homo ludens serie, V). Met dank aan G. Luijten te Oudewater voor deze verwijzing. Een achttiende-eeuwse navolging van Stella in: H.R. d'Allemagne [ca. 1905] ( op. cit., noot 36), 278. Er wordt bij Stella ook getold en kei geslingerd (nrs. 22 en 43). Luke Clennell (1781-1840) graveerde in 1810 een aantal boekversieringen in hout naar pentekeningen van Thomas Stothard. Op één ervan beeldde hij drie verschrikte naakte jongetjes af, huiverig voor een masker. Zie: F. van der Linden, De grafische technieken. De Bilt 1980, 48.

Vandenbroeck Vandenbroeck, Aspecten -1984 ( op. cit., vorige noot), 30: 'Het [...] gebruikte procédé om kindertaferelen niet met eigentijdse karakteristieken uit te beelden, maar deze in de meer 'tijdloze' vorm van naakte putti te gieten, komt vooral tot bloei in de 18e eeuw [...].' Het motief van het kinderspel doet in de veertiende eeuw zijn intrede ( Ibid., 26).

⁹⁰

Zie H.R. d'Allemagne, Sports et jeux d'adresse. Paris s.a., 297; Drost 1914 ( op cit., noot 27); en Hollstein III, 106, nr. 469-472.

⁹¹

Emblemata. Frankfurt am Main 1596, LXI. De uitleg benadrukt de onzinnigheid van bijgeloof.

⁹²

Vgl. C.1, r. 5. In: ADW 1712, II, 563, met als noot: 'Hier op siet in 't Houwelijck.' (Vgl. voor Seneca, noot 33 ). Voor de vader als boeman: Adriaan Spinniker, Leerzaame zinnebeelden. Haarlem 1714, 174, nr. XLI 'De veilige toevlucht'.