← Content: PreviousContent: Next →

Repete. [7]


beeld007

Back to top ↑
38 ↓
VERS. VULGAR.
Non amet, aut discat duros tolerare labores,
Optati compos qui velit esse sui.

POLYB. LIB. 10.
Nulla re utili abstinendum est, propter apparentem difficultatem; sed comparandus habitus, quo cuncta bona mortalibus comprehensibilia redduntur.

39 ↓
Gheen boom en wast op eenen dagh,
Gheen boom en valt ten eersten slagh. 1 2 3 4
Soo haest ick my bevont in Venus net ghevanghen, 5
Seyd' ick het Rosemont. waer toe veel kromme gangen? 6 7
En siet! my docht terstont de vryster was ghereet; 8
Maer op soo mallen waen ontfingh ick dit bescheet: 9 10
De Specht, het grillich dier, die pickt in alle boomen, 11
Maer wat de geck begint, ten zijn maer rechte droomen; 12
Hy meynt, daer is een gat: maer t'hout is al te dick:
O vrient, een eyken boom vereyst al harder pick. 13

Sive amator, sive gladiator es, Repete.
Martia Picus avis longis dare vulnera ramis
Dum parat, & rostro robora dura petit,
Protinus, ut Quercum primo modo contudit ictu,
Quaerit, an admittat pervia rima diem.
Picus, amatoris nimium properantis, imago est,
Qui primo admissum se putat esse die.
Fallitur; haud primis cadit icta bipennibus arbor;
Robora vasta cupis sternere? saepe feri.

Perseverer faict importer.
Ce troncq pouvoir percer le Pic se met en teste,
D'un coup, sans plus frapper, o qu'il est sotte beste!
Semblable impression forge en son c?ur l'amant,
Mais sache, pauvre sot, qu'il faut frapper souvent.

No tree falls at one blowe, wee say,
Nor citty was built in one day.
No sooner was dame Venus yoke about my neck but I
Did grapple with my love forthwith: what need I then to lye.
I thought, that at that instant shee for mee had bene preparde;
But ere I went from her, I gott this lesson to regarde,
The Spitt pickt at the Oaken tree, but saw it no whit mooved.
Yet neverthelesse shee stood and gaept and never once more prooved,
But thought sh'had pickt it through, no foole, I say doe not mistake
For one pick by a folish byrde in th'Oake no hole can make.

40 ↓
Hy meynt 'tis deur, en 'tis gheen scheur.
De Specht pickt inden boom, men sietse nau beroeren; 14
Noch gaet hy niettemin gheduerigh sitten loeren 15 16
Of hy een open siet. Kijck, wat een dapper man, 17 18
Hy soeckt een vol besluyt oock eer hy schier began. 19 20
Hoe ketelt sich het volck, besonder in het minnen, 21
Daer is maer enckel waen, en niet als malle sinnen;
Al wie van dese wesp is in het hooft gheraeckt, 22
Die raest, oock sonder korts, en droomt, oock als hy waeckt. 23

41 ↓
Amans sibi somnia fingit.
Picus, ut exiguo vix robora contigit ictu,
Iam mihi, iam clamat, pervia quercus hiat;
Rima, diem video, patet, o patet, inquit, at eheu!
Vix patet exiguo vulnere prima cutis.
Stultus amans, simul-ac solito minus aspera virgo est,
Clamat, io! victas iam dedit illa manus.
Intempestivum stolido canit ore triumphum,
Et sibi vana movet somnia quisquis amat.

Il n'a faict, qui commence.
Le picq voulant percer le tronq, de vive force,
A peine de son becq ayant percé l'escorce,
Va regarder a tous moments si l'arbre est creux:
Il se chatouille trop quiconque est amoureux.
VARRO.
Omnes videmur nobis saperdae, festivi, belli, cum simus copreae.

OVID. DE ART. 3.
Prona venit cupidis in sua vota fides.

AMANS SIBI SOMNIA FINGIT.
Insita est quibusdam tam ridicula, Philautiae prurigo, ut, licet vel pepone insulsiores sint, omnia nihilominus splendida ac magnifica de sese polliceri audeant.
Quid dignum tanto dabit hic promissor hiatu?
Sane cum vasa vacua magis tinniant ac aristae inanes altius emineant,
Parturient montes nascetur ridiculus mus
Placet Menedemi dictum aureum, qui Athenas studiorum causa properantes primo sapientes esse, tunc philosophos, inde rhetoras, denique rudes & omnium ignaros fieri, non minus lepide, quam vere dixit. Valeat totum genus hoc ardelionum. Solida, ac non inventum docta mens (ut ille ait) quo diutius discit, in re plura, in opinione pauciora novit. Magna de se ipso credere, exiguae scientiae certum est indicium.

Daer is in sommighe menschen soodanighen ketelende jeucksel 24 van eygen liefde, datse, schoon sy zouteloser 25 zijn als pompoenen, evenwel nochtans veel groote dinghen van hun 26 derven 27 beloven. Maer wat kan doch sodanigen hoogen snurcker 28 by brengen, nademael 29 het van oudts so geweest is, dat een wan-vat 30 meest bomt, 31 ende 'tydele 32 kooren-hayr 33 hooghst uytsteeckt, so en is van het wijd beroemde swanger gaen der bergen, gelijck Horatius 34 seyt, niet anders te verwachten, als de geboorte van een geckelijcke 35 muys. De Studenten eerstmael t'Athenen komende, seyt Menedemus, 36 sijn dappere gasten 37 soo sy meynen, maer stracx 38 niet anders als liefhebbers der wijsheyt, ende daer nae leerlingen der reden konst, ende ten lesten, gantsch plomp, 39 ende van alles onwetende. 'tGaet noch huyden ten daghe so met yder van ons, hoemen langer leert, hoemen inder daet wel meer, maer naer eygen oordeel, min wetenschap heeft. Veel van sich te dencken, 40 komt van weynich te weten.

42 ↓
PROVERB. 3. 7.
Laet u niet wijs duncken. 41
De Specht vlieght over al, hy gaet de bosschen quellen, 42
Hy wil (ghelijck het schijnt) de boomen nedervellen,
Hy pickt in al het hout, en souckt een open gat,
Maer vint ten lesten niet als, ick en weet niet wat. 43
Al wat de menschen doen, al wat de lieden maecken,
Het zy in kleyn bedrijf, het zy in groote saecken, 44
Hoe slecht haer dinghen gaen, sy trotsen niettemin, 45
De minste van den hoop die heeft een vleyer in. 46

43 ↓
Arrogantia, profectus obstaculum.
Num penetrent morsus in singula vulnera quaerit:
Dum nimium rostro martia fidit avis.
Pervia ligna forent, nisi pervia, Pice, putasses;
Dum ruis huc illuc, tempus inane volat.
Qui poterit, doctum qui se putat esse doceri?
Qui sapiet, qui se iam putat esse sophum?
Semper inanis erit mens, quae sibi plena videtur:
Doctus erat, doctus ni sibi quisque foret.

ECCLES. 3. 24.
La presumption a deceu plusieurs.
Le Pic auroit bien tost la fin de son ouvrage,
Si de son bec n'avoit conceu trop grand courage:
Un c?ur presumptueux ne fera rien du bon,
Puis qu'il a de son faict trop grand' opinion.
1. CORINT. 8. 2.
Si quis existimat scire se aliquid, nondum cognovit quemadmodum eum scire oporteat.

Indocilis est, qui mavult doctus videri quam esse. Bion. apud Laërt. Lib. 4. Cap. 7.

PROVERB. 2. 12.
As tu veu un homme qui cuide estre sage? il y a plus d'esperance d'un fol, que de luy.

VERS. 16.
Le paresseux s'estime estre plus sage, que sept qui baillent sage conseil.

ARROGANTIA, PROFECTUS OBSTACULUM.
Magis decorum est iuvenem discere, quam docere; Seni docere, quam discere. Melius tamen est provectioris aetatis hominem sero discere, quam in ignorantia perpetua versari. Nunquam hominem tam exactae eruditionis uspiam exstitisse, ut amplius nihil addiscere potuerit, ratio demonstrat. Non in vita solum, sed & in ipsa morte, imo ex ipsa morte, est quod discatur; praesertim homini Christiano. Odi homines ignava opera, philosopha sententia, aiebat ille. Indocilis sane est, qui mavult doctus videri, quam esse: Vanus & arrogans, qui aut magna sibi vindicat, quae ipsi non insunt; vel maiora, quam quae insunt. Utinam hoc animis omnium insitum! De aliis nunquam male, de sese nunquam bene loqui, primum Christiani, alterum sapientis est.

Het voeght een Ionghelinck beter, onderwesen te werden, als andere te leeren; voor een oudt man daerenteghens passet beter een ander te onderwijsen, als selfs onderwesen te werden; en evenwel nochtans isset beter in sijn ouderdom te leeren, als altijdt onwetende te blijven. Noyt en isser yemandt so volkomen ofte in gheleertheyt, ofte in ervarentheyt gheweest, oft hy en heeft noch altijt in wetenschap kunnen toenemen. Men en kan niet alleenlick in dit leven, maer in, en uyt de doot selfs, 47 onderwesen werden, voor al en sonderlinge 48 een Christelick ghemoet. Ick hate alle menschen van veel seggens, en van weynich bedrijfs, 49 seyder een vande Oude; 50 hy en is niet leersaem, 51 die liever heeft gheleert te schijnen als inder daet te wesen, seyde Bion. 52 Hy is trots en ydel, so wel den desen, die sick 53 dinghen toeschrijft de welcke hy niet en heeft, als den ghenen, die sick grooter dinghen vermeet als hy kan. 'tWare goet datmen van andere nimmermeer qualick, van sich selven nimmermeer wel en sprake: die het eerste doet, handelt Christelijck; die het tweede doet, handelt wijsselijck.

Back to top ↑

Facsimile Images


38

39

40

41

42

43

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A woodpecker in a tree

    Back to top ↑

    Comments

    Het verhaal over de specht die zich op een boom zet, met zijn snavel ertegen pikt om de horen of de boom hol is en er vervolgens een zodanig diep gat uithakt dat hij er zijn nest in kan maken om te broeden, is vaak beschreven en van commentaar voorzien. Zo zijn beschrijvingen van de bezigheden van het dier te vinden in Aristoteles, De historia animalium ; Plinius, Naturalis historia ; Aelianus, De natura animalium en in de Physiologus Graecus. 77
    Het gedrag van de vogel beschouwt Cats als aanmatigend, arrogant en vergeefs; per slot van rekening zal de specht niet bereiken waar het hem om te doen is. De minnaar moet hieruit de les trekken er niet te snel van uit te gaan dat hij succesvol in de liefde is en denken na een geringe inspanning iets voor elkaar te hebben. Binnen de sociale context -die eigenlijk wederom amoureus is- zegt Cats dat hoewel het nauwelijks iets voorstelt, de specht zijn verrichte werk beziet in de veronderstelling heel wat bereikt te hebben. Zo is ook de koortsachtig verliefde mens niet in staat nuchtere observaties te doen. Een te veel aan eigenliefde, zo vervolgt de uitleg, maakt de mens blind voor zijn eigen tekorten. Wanneer iemand denkt veel kwaliteiten te hebben, komt dat omdat hij zo weinig weet.
    In de derde interpretatie richt Cats zich op de zelfingenomen mens die lijdt aan overschatting en uiteindelijk met lege handen staat. Hij die verstandig is, zal bemerken dat het verkrijgen van wijsheid nooit ophoudt en zich bovendien onthouden van ijdelheid en kwaadsprekerij.
    Cats maakt geen toespeling op mythologische parallellen. Zo laat hij het verhaal van Picus in Ovidius' Metamorphosen waarin Circe Picus, de zoon van Saturnus en echtgenoot van Canens, in een specht verandert omdat hij haar liefde versmaadt, met rust. 78 Kennelijk kwam hem dit soort allusies niet van pas: het thema van de versmade liefde hield in ieder geval geen direct verband met de praktische uitleg voor verliefden die hij aan het gedrag van de vogel wilde verbinden. Van eenzelfde terughoudendheid in het verwijzen naar de mythologie is sprake in het derde embleem over Echo.
    De vraag welke specht op de pictura is voorgesteld, is moeilijk precies te beantwoorden. Omdat de staart op de embleemprent niet zichtbaar is, valt een belangrijke onderscheiding weg, maar het meest in aanmerking komen de Zwarte en de Groene specht, evenals de Grote bonte specht, die ook is afgebeeld in Conrad Gesners Historiae animalium liber III. De avium natura. 79
    Het lijkt erop dat de specht op de prent zijn inspanningen van een afstandje beziet: in de stam zit, ongeveer op de hoogte van zijn snavel, een aanzet tot een gat, en één van de onderschriften zegt ook dat hij 'aanhoudend kijkt of er geen gat in zit' (B.1, r. 2-3). Houttuyn geeft vele details over de wijze van pikken van de vogel. Eén opmerking is in verband met Cats' commentaar vermeldenswaard. Namelijk het feit dat het dier afstand neemt van zijn verrichte arbeid. De ornitologen zijn, weliswaar breedsprakig, hierover beslister: 'Men heeft opgemerkt, dat de Spechten met hunne bekken eenige slagen op de schors gedaen hebbende zig schielyk nae de tegen over gestelde zyde des booms zwenken, en kyken. De menschen waren dom genoeg om te vertellen, dat de Vogel dit deedt, om te zien, of hy al door den boom heen gewerkt hadde? maer het verstandig Dier, zeer schuuw en ongerust van aert zynde, ende onder het geklop niet hebbende kunnen hooren of 'er eenig onraed genaderd ware, komt van tyd tot tyd (de boomstam hem belettende voor uit te zien) verneemen, of hy eenig gevaer van menschen of dieren te vreezen hebbe? Terwyl hy ook metéén ziet, of'er door de dreuning van zyn geklop eenig Insekt uit zyne schuilhoeken naer buiten zy uitgekoomen?' 80
    Dat de specht hier door Cats dom genoemd wordt, komt niet voort uit zijn boomkeuze want verschillende bronnen spreken nadrukkelijk over een eik. Wel zegt de schrijver van de Physiologus Graecus dat de vogel er ijlings vandoor gaat, op zoek naar een andere, als hij bemerkt dat de kern van de boom te hard is. De specht wordt in dit invloedrijke Griekse bestiarium waarvan de oudste Latijnse vertalingen in de vierde of vijfde eeuw moeten worden gedateerd, vergeleken met de duivel die eveneens geen toegang krijgt wanneer de mens standvastig is, en een gaaf hart heeft. 81
    Joachim Camerarius had al in zijn Symbolorum et emblematum ex volatilibus een specht-embleem opgenomen, maar hier vliegt de vogel naar zijn nest in de holte van een boom waarbij het licht van de planeet Mercurius hem beschijnt. In de subscriptio staat dat de specht, evenals de deugd, de hoogte zoekt. 82 Verder zijn binnen de emblematiek vaker voorbeelden gegeven van vogels en detail om het menselijk gedrag mee te vergelijken. Een picturale en inhoudelijke variant op het thema komt voor bij Otto Vaenius, en wie weet heeft Cats zich door deze voorstelling laten inspireren. Vaenius beeldde in zijn Emblemata amorum onder de analoge motto's 'Durate' (Voortdurend) en 'Patiente, e frequente' (Voorzichtig en vaak) namelijk Amor af die met een bijl probeert een grote boom te vellen. De onderschriften vermelden dat zoals een boom zich niet gemakkelijk prijsgeeft, men moet volharden in de liefde. 83
    Onder het motto 'Dese Tongh' is bot, en scherp' gaf Antoon van Bourgoingne in zijn Ghebreken der tonghe ende middelen om die te verbeteren een directe navolging van Cats

    Afbeelding 7.2
    . 84

    Back to top ↑

    Notes

    1
    wast : neemt toe in grootte, omvang, schiet op. Het hele motto is een spreekwoord voor: een zware taak wordt niet in één keer volbracht ( WNT XXIV, 1432 en WNT III, 407; Harrebomée, I, 78b en III, 138b, 399b. Verder Stoett (303, 2445) met vermelding van de voorgangers van dit gezegde (De tweede regel van het motto luidde in 1618 nog: 'Gheen stadt en boutm' op eenen dagh').
    2
    Later gebruikt Cats de tweede regel nogmaals als motto en verwerkt hij het gezegde tot een zelfstandig embleem onder toevoeging van het citaat 'Multis ictibus deiicitur quercus' (Door vele slagen wordt de eik geveld). Zie: Spiegel, I, 73, nr. XXIV (= ADW 1712, I, 513). Vgl. ook Het Spaens heydinnetje. Ed. Vieu-Kuik [Cats, Spaens Heydinnetje 1980], 72, r. 971-972:
    3
    Het gaet noch als men vrijt gelijck het eertijts plagh,
    4
    Daer wort noyt eycken boom gevelt met eenen slagh.
    5
    Venus net : het net van de godin der liefde
    6
    Rosemont : een veel voorkomende naam in de liefdeslyriek van de renaissance
    7
    waer ... gangen? : waarom zou ik niet rechtstreeks op mijn doel afgaan?, waarom zoveel omwegen?
    8
    was ghereet : was bereidwillig, had geen bezwaar ( WNT IV, 1642)
    9
    soo mallen waen : zo'n dwaze gedachte
    10
    bescheet : antwoord
    11
    grillich : dwaze (vanwege zijn overhaastig gedrag). Vgl. WNT V, 765-769 en 'het grillig mal' als omschrijving voor de minzucht; Ibid., 767.
    12
    rechte droomen : inbeeldingen in de ware zin des woords
    13
    al harder : gedurig hardere, of: altijd een hardere
    14
    men ... beroeren : men ziet nauwelijks dat ze (de boom) wordt bewerkt, dat er iets gebeurt
    15
    Noch : Toch
    16
    gheduerigh : voortdurend
    17
    open : gat, opening
    18
    dapper man : flinke en slimme (mannetjes)vogel
    19
    soeckt : verwacht
    20
    een vol besluyt : een volledige beslechting, het geheel voor elkaar te hebben
    21
    ketelt sich : maakt zich lekker, wijs (beeldt zich in)
    22
    dese wesp : de (angel der) liefde. Vgl. de gezegdes 'Van de wesp gestoken worden': door hevige liefde vervuld raken, en 'wespen in de kop hebben' voor niet goed bij het hoofd zijn, of: overvallen zijn door liefdesrazernij. Zie over deze betekenissen: L.C. Michels, '"Mijn wespen".' In: De nieuwe taalgids 41 (1948), 77-80; en WNT XXV, 1869-1870, 1, c, . Cats legt zo een verband tussen de prikkende angel, de pijl van Cupido en de liefde die tot waanbeelden brengt.
    23
    raest : ijlt
    24
    ketelende jeucksel : prikkelende aandrift
    25
    zouteloser : flauwer van smaak. Vgl. noot 11.
    26
    van hun : van zich
    27
    derven : durven
    28
    hoogen snurcker : aanmatigende snoever, pocher ( WNT VI, 1013, 8 en WNT XIV, 2411, 2). Vgl. Spreuken 16:5.
    29
    nademael : aangezien
    30
    wan-vat : leeg, hol vat
    31
    meest bomt : het dofst weerklinkt, het meest holle geluid maakt; vgl. de uitdrukking 'Ledige vaten bommen (of: razen) het meest' voor: personen die het minste verstand hebben voeren het hoogste woord (zie o.a. ADW 1726, I, 629). Omgekeerd komt het voor als motto in Roemer Visschers Sinnepoppen 1614, I, XXXIII: 'Een vol vat en bomt niet' (vgl. voor deze plaats ook WNT III, I, 335-336; Stoett, 2334; Plokker [Plokker, Adriaen van der Venne], 169; evenals mijn noot 13 ).
    32
    'tydele : het lege
    33
    kooren-hayr : korenaar, het bovenste deel van de korenhalm dat de graankorrels bevat. WNT VII, II, 5626 ziet de schrijfvorm korenhaar als hypercorrect.
    34
    Horatius : Zie voor het citaat noot 14.
    35
    geckelijcke : belachelijke
    36
    Menedemus : Zie noot 15.
    37
    dappere gasten : scherpzinnige jongens
    38
    stracx : weldra
    39
    plomp : dom
    40
    Veel ... dencken : Een hoge dunk van zichzelf te hebben (vgl. WNT III, II en III, 2414, C)
    41
    Spreuken 3:7, 'Wees niet wijs in uw oogen; vrees de Heere, en wijk van het kwade.'
    42
    quellen : lastig vallen (beschadigen)
    43
    ick ... wat : hier: onbeduidende dingen (het vermelden niet waard)
    44
    bedrijf : dingen, bezigheden
    45
    trotsen : laten er zich op voorstaan, tonen zich zelfingenomen
    46
    Hij die het minst voorstelt, bergt toch nog een vleier in zich, m.a.w. zit toch nog vol zelfbewondering en eigendunk. Vgl. voor deze omschrijving van een pluimstrijker: WNT VI, 1679, 1, c; WNT XXI, 1737 en 1749; evenals Stoett, 682.
    47
    maer ... selfs : maar (ook) uit de dood; hier wordt de dood als leermeester voorgesteld. Zie voor gedachten over de dood binnen de gereformeerde theologie in de zeventiende eeuw: Exalto [Exalto, De dood ontmaskerd].
    48
    sonderlinge : bovenal, speciaal
    49
    bedrijfs : daden
    50
    een vande Oude : Zie noot 22 voor een verwijzing naar Pacuvius.
    51
    leersaem :geschikt om te onderwijzen ( WNT VIII, I, 1350); of: bevattelijk voor lering. Vgl. het Latijnse 'indocilis'.
    52
    Bion : Zie C.4.b.
    53
    sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, § 51; Hermkens en Van de Ketterij [Hermkens, Grammaticale interpretatie], 95, § 2.4.
    54
    Dit motto wordt ook aangehaald door Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 315 (V, L), nr. 511 o.v.n. Cats.
    55
    Plinius gaf de specht de bijnaam Martius, omdat de vogel aan de god Mars was gewijd. Vgl. de commentaar, en noot 19 en 21. Schrijnen Schrijvers, Nederlandsche volkskunde -1933, I, 111 vermeldt hoe de vogel via verschrijvingen van Martis avis naar Martini avis, in de volkskunde uiteindelijk aan St. Maarten werd gekoppeld. Vgl. eveneens C.2, r. 1-2.
    56
    Vgl.: 'La persévérance vient à bout de tout', Dournon Dournon, Dictionnaire, 236.
    57
    Waarschijnlijk 'Versus vulgaris', waarmee Cats kan bedoelen dat dit distichon afkomstig is uit het alledaagse Latijn (vulgaris), een uitdrukking in de volkstaal; vgl. ook Spiegel 1632, III, 156 waar boven een citaat 'Vulgaris' staat. Ik heb de herkomst van dit citaat (deze spreuk) niet teruggevonden.
    58
    Letterlijk: verzint zichzelf dromen. Gebaseerd op Vergilius, Eclogae, VIII, 109: 'An qui amant, ipsi sibi somnia fingunt.' Vgl. ook Seneca, Proverbia. Basel 1515, 637, later toegeschreven aan Publilius Syrus, Sententiae (Ed. Friedrich Syrus, Sententiae, 28, r. 16) en verder Terentius, Andria, 971. Vaenius haalde in zijn Amorum emblemata (1608, 166) zowel Syrus als Terentius aan. Over deze zegswijze J.P. Postgate, 'Observations on latin poets.' In: Classical philology 10 (1915), 26-27. Vgl. Walther, 1, 106, nr. 913.
    59
    Waarschijnlijk een toespeling op Ovidius, Heroides, IV, 13-14:
    Ille mihi primo dubitanti scribere dixit:
    'scribe! dabit victas ferreus ille manus.'
    (Hij was het die tegen me zei toen ik aarzelde of ik wel of niet zou schrijven: 'Schrijf! die man van ijzer zal zijn handen gewonnen geven'). Vgl. ook Ovidius, Ars amatoria, II, 1-8.
    60
    Meurier Meurier, Trésoir, 89; Proverbia I, 211 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 311. Vgl.: 'Ce n'est qu'en faisant qu'on fait', Dejardin Dejardin, Dictionnaire -1892, I, 347, nr. 1216 met de toevoeging: 'Il y a des choses qui demandent un certain temps pour être bien faites.'
    61
    Zie Satires Menippes. Ed. J-P. Cèbe. Roma 1987, 1332: 'Omnes videmur nobis esse belli, festivi, saperdae cum simus σαπροι', met als vertaling: 'Nous croyons tous être charmants, aimables, alors que nous sommes des coracins pourris'; en Saturarum Menippearum fragmenta. Ed. R. Astbury. Leipzig 1985, 53. Vgl. ook Nonius Marcellus, De compendiosa doctrina libri XX. Ed. J. Mercerus. Paris 1583, 176.
    Cats verbastert het citaat en vervangt het Griekse woord saproi door copreae, dat hij ontleend kan hebben aan Suetonius, De vita caesarum, III, LXI, 6 ('Tiberius'), of V, VIII, 1 ('Claudius'). Varro zal hebben bedoeld: 'Wij denken allemaal dat we vrolijk en charmant zijn, terwijl we eigenlijk rotte sardines zijn.'
    62
    In de vertaling van Kat Ovid, Minnekunst, 86: 'Wij wensen ons niets liever, dus dat geloof komt al te graag.'
    63
    Vanwege de flauwe smaak en de geringe voedingswaarde wordt de mens met een beperkte geest soms vergeleken met een pompoen ( WNT XII, II, 3247-3248, dp). Cats maakt deze vergelijking meteen na een embleem waarin een pompoen centraal staat. Vgl. ook VI.B.2, r. 5.
    64
    Horatius, Ars poetica, 138.
    65
    Reeds Plutarchus gebruikt deze zegswijze in Moralia ('De garrulitate'), 502 E; ook aangehaald door Erasmus in zijn Parabolae 'Vascula inania maxime tinniunt.' Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 132, r. 541; ed. Mynors 1978, 156, r. 16.
    66
    Horatius, Ars poetica, 139. De fabel van de berg in barensnood, als beeld voor mensen die grote dingen beloven maar niets inlossen, komt reeds voor bij Phaedrus. Zie: Fabels. Vert. M. Moonen. Amsterdam etc. 1951, 48, nr. 29 (Klassieke galerij, 65). Vgl. ook Vondel, Vorsteliicke warande der dieren 1617, nr. CX, evenals de verschillende overleveringen genoemd in Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 131-132.
    67
    Bedoeld is Menedemus van Eretria (ca. 340-ca. 265). De uitspraak -geen letterlijk citaat- gaat terug op Plutarchus, Moralia ('Quomodo quis suos in virtute sentiat profectus'), 81 F: 'Ε?ς δ? το?τους ?οικε κα? τ? Μενεδ?μ? πεπαιγμ?νον καλ?ς λ?γεσϑαι? καταπλε?ν γ?ρ ?φη το?ς πολλο?ς ?π? σχολ?ν ?ϑ?ναζε, σοφο?ς τ? πρ?τον, ε?τα γ?γνεσϑαι φιλοσ?φους, ε?τα ??τορας, το? χρ?νου δ? προ??ντος ?δι?τας, ?σ? μ?λλον ?πτονται το? λ?γου, μ?λλον τ? ο?ημα κα? τ?ν τ?φον κατατιϑεμ?νους' (Hierop is, naar het schijnt, de geestige opmerking van Menedemus aardig van toepassing, want hij zei dat de vele mensen die naar Athene naar school kwamen, aanvankelijk wijs waren, later de wijsheid beminden, en nog weer later redenaars werden; maar naarmate de tijd verstreek, werden ze louter doorsnee mensen en hoe meer beslag ze legden op de rede, hoe meer afstand ze deden van hun verwatenheid en hoogmoed). Het citaat komt ook voor in Erasmus, Parabolae. Ed. Margolin 1975, 178, r. 295-297; ed. Mynors 1978, 187, r. 3-7. De vergelijking van de man met kiespijn die Plutarchus -en Erasmus- hierna laten volgen, was ook opgenomen als citaat in Silenus uit 1618 (zie Bijlage 2.2, noot 10).
    Cats kan de 'gulden uitspraak' ook uit Erasmus' Apophthegmata, VII, IX hebben gehaald. Zie Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, IV, 333 B-C, en vgl. eveneens mijn noot 18. Langius (1011 B) geeft de passage in iets andere bewoordingen.
    68
    Deze aanduiding wordt ook gebruikt in de fabels van Phaedrus (II, V, 1). Vgl. noot 14.
    69
    Hoogstwaarschijnlijk een citaat; mogelijk is het een bewerking van Seneca, mogelijk een vage toespeling op Plato, Apologie 21C-22A waar Socrates erachter komt dat de geleerden in feite minder weten dan hij, want hij beseft tenminste nog dat hij niets weet.
    70
    Diogenes Laertius, De vitis philosophorum, IV, 50. De uitspraak wordt toegeschreven aan Bion. Zie ook C.4.b.
    71
    Cats citeert niet de woorden van Bion bij Diogenes Laertius, maar datgene wat Erasmus daaraan had toegevoegd in zijn Apophthegmata, VII, XIX. Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, IV, 337 A: ' Arrogantiam, dicebat, esse profectus obstaculum. Indocilis enim est, qui mavult doctus videri quam esse.' (Cursivering van Erasmus). Toch zal Langius de vindplaats zijn geweest: in diens verzameling is de door Cats toegevoegde verwijzing precies zo weergegeven (124 B). De zinsnede waarop gedoeld wordt, is afkomstig uit Laertius' De vitis philosophorum, IV, 50; in de vertaling van Ferwerda en Eykman Diogenes, Leven, 145: 'Waanwijsheid noemde hij een obstakel voor vooruitgang.' Cats gebruikte Bions uitspraak als motto boven C.2 en C.5. Vgl. ook noot 15.
    72
    Vgl. ook Spreuken 29:20.
    73
    Toespeling op Seneca, De tranquillitate animi, XIV, 10: '[...] aliquid etiam ex ipsa morte discit.'
    74
    Letterlijk: met een wijsgerige mening maar met weinig daadkracht. Aangehaald in Aulus Gellus, Noctium Atticarum, XIII, VIII, 4, waar de uitspraak wordt toegeschreven aan Pacuvius. De filosoof Macedo stelde voor deze regel als opschrift boven de toegang van alle tempels te laten aanbrengen. Ed. J.C. Rolfe. London etc. 1927, II, 430-431.
    Cats kan de aanhaling ontleend hebben aan Lipsius, Politica, I, 10 (Leiden 1589, 27), of aan Montaigne, Essais ('Du pedantisme'), I, XXV. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 135. Vgl., in combinatie met de hierop volgende uitspraak van Bion, ook Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden (252, nr. CXL), die de volgende regel van Lucianus citeert: 'Sapientem enim odi, qui sibi ipsi non sapit'; evenals Walther, 3, 565, nr. 19713 en 8, 910, nr. 39176.
    75
    Nogmaals de uitspraak van Bion, zie het citaat onder C.4.b.
    76
    UBL, MC 8, A 7-II.
    77
    Aristoteles: boek IX, 13 (CXLIII-CXLVII), in de Scaliger-uitgave. Tolouse 1619, 1038-1039; Plinius: boek X, XX (40-41); Aelianus: boek I, 45; Physiologus 1967, 46-47. Zie bovendien Book of beasts 1954, 138; en Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 326 (IV, LXVII), nr. 600-602.
    78
    Vgl. Boek XIV, 321-397, i.h.b. r. 391-392:
    indignatus avem duro fera robora rostro
    figit et iratus longis dat vulnera ramis.
    Vert. d'Hane-Scheltema Ovid, Metamorphosen, 358:
    En uit protest dat hij opeens een nieuw soort vogel in
    Latijnse bossen zijn moet, pikt hij met zijn harde snavel
    woedend in 't ruwe hout en doet de lange takken pijn.
    79
    Zie voor Gesner: ed. Frankfurt 1617, 642-643. Rackham geeft in zijn uitgave van Plinius bij de 'pici Martio', Birds of Mars, de aantekening: 'The read-headed black woodpecker.' Vgl. mijn noot 3 en C.2. Houttuyn baseerde zich in zijn Natuurlycke historie, of uitvoerige beschrijving der dieren, planten en mineraalen op Linnaeus, Brisson, Frisch en Buffon, en onderscheidde zes Europese spechten.
    80
    Natuurlycke historie 1761-1785, I, 42.
    81
    Ed. Physiologus 1967, 46-47. Vgl. in dit verband ook Martinus Koning, Lexicon hieroglyphicon 1722-1727, V (II), 70-72. Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 528-529 geeft een voorbeeld van de specht als symbool van de onwillige mens en zondaar.
    82
    Ed. Nürnberg 1596, III, 67.
    83
    Ed. Antwerpen 1608, 210-211. Een navolging van Vaenius, met hetzelfde Latijnse motto, aangevuld met 'Met gheduldt' verscheen in: T. Rodenburgh, Eglentiers poëtens borst-weringh. Amsterdam 1619, 325, nr. XXXVII.
    Twee jaar later beeldt Sebastián de Covarrubias Orozco in zijn Emblemas morales (1610, III, nr. 25) een houthakker af naast een oude steeneik, uitrustend op zijn bijl terwijl hij het resultaat van zijn gezwoeg beziet. De strekking van het embleem, dat als motto 'Non uno deictur ictu' draagt, is dezelfde die Gabriel Rollenhagen het jaar daarop geeft in Nucleus emblematum selectissimorum (1611, nr. 29). Hij houdt, onder het bijna gelijkluidende motto 'Non uno sternitur ictu' een hakker voor dat 'non du premier coup, rend un arbre accablé.' Vgl. de hierboven aangehaalde Rodenburgh, p. 355, nr. XXIX, en Emblemata 1967, 186 en 222. Een compositorisch verwante voorstelling met Cats' specht vormt het embleem met de nachtegael in Roemer Visschers Sinnepoppen 1614, II, XVII.
    84
    Ed. Antwerpen 1631, 130-133, nr. XXVIII.