← Content: PreviousContent: Next →

Sensim amor sensus occupat. [6]


beeld006

Back to top ↑
32 ↓
PLUTARCHUS.
Amor neque nos statim neque vehementer ab initio, quemadmodum ira, invadit; neque facile ingressus, decedit, quamvis alatus: sed sensim ingreditur ac molliter, manetque diu in sensibus.

SENE. HIPPOL.
Labitur sensim furor in medullas,
Igne furtivo populante venas,
Non habet latam data plaga frontem,
Sed vorat tectas penitus medullas.

33 ↓
'tNeemt toe, men weet niet hoe.
Laest gingh ick inden hof, daer schreef ick op een linde, 1 2
Ick sneed' in een pompoen den naem van mijn beminde; 4 5 6 7 8 9
Het schrift was eerstmael teer, men sach daer anders niet
Als, dat het groen ghewas beschreyde mijn verdriet: 10
Maer als ick naderhant hier weder quam ghetreden, 11
Doen stontet uytghepuylt al wat ick had ghesneden; 12
Dies riep ick overluyt; dus gaetet mette min, 13 14 15
Daer komt een groote wond oock van een kleyn begin. 16

Sensim amor, sensus occupat.
Inscribo peponi quoties tua nomina, Phylli,
Littera, cultelli cuspide facta, latet:
Ille, licet fatuus, sortem miseratus amantis,
Plorat, & e tenero cortice gutta fluit;
Laesa cutis sensim laxo se pandit hiatu,
Iamque viatori, Phylli, legenda pates.
Exclamo: crevere notae, crevere calores.
Hei mihi! quam tacitis passibus intrat amor.

Quant il est creu, je le vois, Comment il croist je n'appercois.
Retournant au tillet, ou tu estois escrite,
Ma douce Margotton, la lettre n'est petite
Comme un peu cy devant: le passager la voit,
l'amour s'augmente helas! sans qu'on s'en appercoit.

That this is growne you plainely see
But how much daily none can tell mee.
A lover never rests, for I writt lately on a tree,
And on a pompeons rynde did carve her name thats deare to mee;
This waterish romp as ift had bin pertaker of my woe,
Out of his rynde few dropps like teares, perceavde I then to flo'e,
Within few dayes as I alone was walkinge in that grounde,
Those little letters of her name, in greater writt I founde
Both wyde and broad disperst. So that the least stroake of loves darte
Not onely woundes the finger smale, but pierceth to the harte.

34 ↓
't Wordt t'samen groot.
De letters diemen plach te snyden inde linden 17
En zijn van eersten aen niet in het hout te vinden,
Maer komje naderhandt ontrent den groenen bast,
Soo blijcktet dat het schrift gheduerigh grooter wast. 18
Het kint, indien het siet eens anders quade streken,
Ontfanght in sijn ghemoet de gronden van ghebreken. 19
Wat quaet is, kankert in: ghy leyt dan inde jeught, 20
Gheen voncken totte lust, maer sporen totte deught.

Paulatim rima dehiscit.
Quod peponem riguo mihi crescere cernis in horto,
Non est quod velit hunc nostra culina cibum:
Hic ego, dum tener est, rorantia carmina sculpo;
Et mihi cum viridi cortice crescit opus.
Sit licet insulsus pepo nos docet: imbibat infans
Semina nequitiae, pessima messis erit.
Ille, virum facinus patrare virile videbit,
In puero vitium, qui puerile tulit.

C?ur d'enfant, carte blanche.
Veus tu un grand escrit dans quelque tendre escorce?
Ne taille brusquement. Il n'est besoing de force,
Le temps l'aggrandira. le vice au c?ur d'enfant
Avec le corps devient, sans y penser, tresgrand.

Op het selve beelt een andere sin.
Wanneer een gheestigh quant den naem van sijn beminde
Snijt in een bol ghewas, of op een groene linde,
De schors die schijnt bedroeft, sy stort een droevigh nat
Als of haer eenigh leet door snijden had ghevat;
Maer, leser, hebt ghedult; de tijt die salt ghenesen,
En alsje weder komt dan sal het beter wesen;
Siet! al wat klouck beleyt of reden niet vermagh,
Dat wort noch evenwel verwonnen vanden dagh.

Quod non potest ratio, sanat mora.
Si dominae describit amans in cortice nomen,
Deplorat laesus vulnera primo pepo;
Sed mora dat vires, &, dum nova littera crescit,
Durior est multo, quam fuit ante, cutis.
Nescis, quid valeant anni, quid polleat aetas;
Tempore poma rubent, tempore cessat hiems:
Quod ratio praestare nequit, durive labores,
Id vel sponte sua mox dabit ipsa dies.

35 ↓
PLAUT. IN TRIN.
Mores mali, quasi herba irrigua, succrescunt uberrime.

IUVENAL. SAT. 14.
Maxima debetur puero reverentia, si quid
Turpe paras, nec tu pueri contempseris annos.

SENECA.
Disciplina sane mores facit & id sapit unusquisque, quod didicit.

HORAT.
Nil dictu foedum visuque haec limina tangat intra quae puer est.

36 ↓
GAL. 4. 19.
Allenxkens, tot dat Christus een ghedaente in ons krijght. 21
Plagh yemant in een boom by wijlen yet te snijden,
Het kan hem dienstigh zijn, ten valt niet al besijden; 22
Let hoe de saecken gaen; eerst is de letter teer,
Maer naer een weynigh tijts soo vint de leser meer.
Als Godt door sijnen gheest ons harten komt beschrijven, 23
Men voelt het vast gheloof niet stracx aen ons beklijven, 24
Maer siet het swack begin dat wort ten lesten sterck,
Met tijt en door gedult voltreckt de gheest sijn werck.

37 ↓
Tenera pietatis principia.
Indimus arboribus, tenui dum cuspide, carmen;
Vix teneram signat parva litura cutem:
Incrementa tamen, vix intellecta, videbis,
Dum peragit tacitis passibus annus iter.
Enthea non hederam pietas imitatur Ionae,
Ferre cui patulas nox dedit una comas:
Parva fides primo, crescit sensim, & sine sensu,
Paulatimque sacrum spiritus implet opus.

EPHES. 4. 13.
Peu a peu, jusques a ce que croissions a la perfection d'homme en Christ.
Si tu fais un escrit sur l'arbre, ne te haste,
Bien qu'il te semble estroit, le temps l'escrit dilate.
Vertu n'est point d'un jour, & l'?uvre de l'esprit
En l'ame peu a peu de l'homme s'accomplit.
2. CORINT. 3. 3.
Epistola estis Christi scripta non atramento, sed spiritu Dei vivi: non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis.

PSEAUM. 29. 15.
Le juste s'avancera comme la palme & croistra comme le cedre du liban, estant planté en la maison de l'eternel, &c.

TENERA PIETATIS PRINCIPIA.
Non confuse, sed ordinate in haec inferiora, agit Deus, nec ab uno extremo ad alterum festine, sed sensim, progreditur. Non repentino fulgore dies terrarum tractus pervadit, sed, praemisso dubiae lucis crepusculo, paulatim
... Medium Sol aureus orbem
Occupat, & radiis ingentibus omnia lustrat
Non statim, ex intenso frigore, in ardores Syrii praecipitamur; sed, vere ac tepentis favonii flatu intermedio, paulatim ad aestivos calores deducimur. Spirituales fidelium progressus plane huiusmodi. Nunquam, e mediis peccato-rum sordibus, ad statum gloriae suos evehit Deus, sed gratiam mediam interi-acit. Vix ullus, ex vita insigni scelere contaminata, subito in vitam christiano nomine dignam immediate erigitur. Pictura, inquit ille, coepit primo ab umbris & lineis, deinde monochromata, mox accessit lumen una cum colorum varietate, donec ad summam artificii pervenit admirationem. Idem de homine christiano iure quis dixerit. Ne igitur animo destituatur pia mens, si lento, dummodo continuo, gradu ad vitae renovationem, efferatur. Omne incrementum, etiam latens, credenti salutare est.

God gaet niet onschickelijcken, 25 maer met order 26 te werck in alle dese nederighe dinghen, 27 niet schielicken 28 van het eene uyterste tot het andere vervallende, maer door middelweghen allenxkens, en als by trappen, van 't eene tot het ander gaende.
Den doncker 29 van den swarten nacht
Wert niet terstont tot licht ghebracht,
Den dagheraet en morghen-stont
Verthoont voor eerst haer rooden mont;
Dan rijst de Son, des werelts oogh, 30
En klimt allengskens meer om hoogh;
Tot dat ten lesten het ghesicht
Ons schemert, 31 door haer crachtich licht.
Het gaet met den gheestelijcken voortganck vande godtsalighe ten naesten by mede alsoo. God en plach 32 niemant uyt den stanck der sonden, 33 regelrecht tot heerlijckheyt te verheffen, maer sijn genade als middelaer, tusschen beyde te stellen. Selden werter yemant uyt een gantsch rau en roeckeloos 34 leven, op een sprongh 35 overgheset in een ghesette 36 en christelijcke sedicheyt. De godsalicheyt en verthoont haer van stonden aen niet in hare volmaecktheydt, maer wert door daghelijckschen aenwas allengskens tot haer volkomentheyt opghetoghen. 37 Een verslaghen 38 herte en heeft daerom den moet niet verloren te gheven, 39 om sijn lanxsamen voortganck inde godtsalicheyt, soo die maer staech en geduerich en zy. Alderley aenwas 40 (oock den ghenen die ons onghevoelijcken 41 aenkomt, en diemen eer gewaer wort gheschiet te zijn, als te gheschieden) ghedijt 42 een christelijck ghemoet ter salicheyt. 43

Back to top ↑

Facsimile Images


32

33

34

35

36

37

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Koopmans Koopmans, Cats’ Sinne- en minnebeelden, 47.
  2. Van Es Van Es, Zedekundig vermaan, 28-31.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A hand writing on a tree

Back to top ↑

Comments

De minnaar die zijn verliefdheid uit door de naam van zijn geliefde in een gewas te snijden, merkt hoe de liefdeswond -evenals de inscriptie- na verloop van tijd alsmaar groter wordt. Zijn smart, gesymboliseerd door het vocht dat de boom en de vrucht na de kerving laten lopen, is niet alleen toegenomen maar bovendien openbaar geworden. De door hem geschreven bekentenis staat op de pompoen, terwijl datgene wat de wolkenhand in de linde heeft gesneden meer in het algemeen de strekking van de amoureuze interpretatie weergeeft. Deze regel is ontleend aan Vergilius, Eclogae, X, 54 en Cats lijkt in de passage waaruit die versregel afkomstig is, het vertrekpunt voor het embleem gevonden te hebben:
Ik heb besloten in de bossen, in de holen van wilde dieren,
maar liever te lijden en mijn liefde in jonge bomen te kerven.
Zij zullen groeien, ook jij, mijn liefde, zult groeien. 63
Het motief van het kerven in een boomschors bij verliefdheid is eveneens te vinden bij Justus de Harduwijn, De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613):
O linde loover-rijck, onder wiens lommer schoone
Vliedende t'sonnen gloed ick kom nemen mijn rust [...]
Wast op, wast op, en draeght tot in des hemels throone
Den naem die ick hier snijd' in dijn gheschorste bust [...]. 64
Enige tijd daarvoor dichtte Edmund Spenser in Colin clouts come home againe (London 1595):
Her name in every tree I will endosse,
That as the trees do grow, her name may grow. 65
Alleen in het Latijnse vers noemt Cats de naam van de beminde Phyllis: in het Nederlands ontbreekt zij en in de Franse versie heet zij Margot. 66 Zowel de motto's, de onderschriften als de citaten benadrukken het feit dat de groei onmerkbaar verloopt.
Dezelfde handeling en haar latere gevolgen worden in de tweede uitleg gekoppeld aan de invloed van de omgeving op een kind. Want wanneer het kind in contact komt met ondeugden zal dit kwaad zich vastzetten en uitgroeien tot erger. De les die Cats hieraan verbindt is dat de volwassene een belangrijke taak heeft in het bijbrengen van moreel juist gedrag door ervoor te zorgen dat de natuur van het kind, zijn eigen aard, niet verkeerd beïnvloed wordt. 67
Cats heeft in Proteus het vroegere prozafragment weggelaten en vervangen door een nieuw, achtregelig gedicht in het Nederlands en Latijn. In dit prozadeel speelde het verhaal over de legendarische Lycurgus een cruciale rol. Deze wetgever hield het volk van Sparta een parabel voor over het belang van de opvoeding; bron hiervoor was Plutarchus' tractaat over de opvoeding van kinderen: Moralia ('De liberis educandis'), 3 B. 68 De parabel gaat terug op de uitspraak van Aristoteles dat om een opvoeding geslaagd te kunnen noemen, naast natuurlijke begaafdheid, onderwijs en oefening onontbeerlijk zijn. De tucht die hem als kind is bijgebracht, heeft grote invloed op het gedrag van een volwassene.
De verwijzingen naar Seneca en Horatius die aanvankelijk verwerkt waren in het prozadeel, zijn nu als zelfstandige citaten opgenomen. Ze sluiten nauw aan bij de opvoedkundige strekking. Waarom Cats hier het proza heeft weggelaten, is niet echt duidelijk. 69 Is het omdat de overlapping met de gedichten te groot was? Of beviel hem het verhaal bij nader inzien toch niet? Inhoudelijk was er weinig verlies want de laatste alinea stemt nagenoeg overeen met het lyrische gedeelte en de geciteerde klassieken bleven uiteindelijk behouden.
Naar aanleiding van het beeld van het sap dat het gekerfde gewas verliest (waardoor het lijkt of het bedroefd is), wordt in de twee nieuwe gedichten (B.1.a en B.2.a ) de verstrijkende tijd als genezer gezien: waar een poging tot begrip tekort schiet, biedt geduld de oplossing.
De derde uitleg betreft de groei in het geloof. Na verloop van tijd ervaart de gelovige dat God, die onze harten beschreven heeft, een steeds grotere kracht op hem heeft. Ook deze weg naar godzaligheid is een proces dat zich geleidelijk voltrekt. In de contrareformatorische embleembundel Amoris divini et humani antipathia staat een bewerking van Cats' prent. Hier heeft de goddelijke Liefde de woorden 'Amor meus crucifixus est' in een boom geschreven. De menselijke ziel beziet met de hand op het hart de inscriptie. 70
Over uitgebeelde boom en pompoen het volgende: Rembertus Dodonaeus gaat in zijn Cruydt-boeck uitgebreid in op de lindeboom, die in het Latijn Tilia, en in het Grieks Philyra heet. 71 Mogelijk heeft de plaats waar de boom op de embleemprent staat, namelijk aan het water, te maken met wat Dodonaeus opmerkt over de gestage groei van de boom: 'De lindeboomen wassen geern in goet bequaem eerdtrijck: ende aerden best in gemesten vetten wel geoeffenden gront: want op drooge ende dorre magere landen comen sij traegelijck voort.' 72
De vraag welke pompoen Cats afbeeldt, is moeilijk te beantwoorden. Hoewel de Grote langwerpige ( Pepo maior oblongus ), oftewel Turkse, het meest lijkt op de hier voorgestelde pompoen, stemt Dodonaeus' beschrijving, met name die van de stelen, niet precies overeen. Het ziet er naar uit dat bij Cats de verwante soort is voorgesteld die in het 'Biivoegsel' in het Cruydt-boeck wordt aangehaald: 'Eenige van dese geslachten van Pepoenen oft Pompoenen zijn hier te lande Pompoenen wijfkens oft anders Lange Pompoenen geheeten, om dat sij langer zijn, ende sonder merckelijcke strepen oft ribben.' Een illustratie hiervan ontbreekt. 73
De pompoen op het schilderij Groentemarkt van Joachim Beuckelaer uit 1569 (Gent, Museum voor Schone Kunsten), de zogenaamde 'Turkse muts', vertoont weer wel gelijkenis. De mannelijke soort is dik en buikig, met donkere ribben, de vrouwelijke langwerpig en naar men zegt pikanter van smaak. Ook de pompoenen op de grafiek naar Abraham Bloemaert komen overeen met de weergave door Van de Venne. 74
Er bestaat een ongesigneerde en ongedateerde tekening die verwant is aan de zesde embleemprent. Hierop is te zien hoe een wolkenhand 'ELISABET' op een boomstam heeft geschreven

Afbeelding 6.1
. Op een andere tekening komt diezelfde naam ook voor. Het is niet uitgesloten dat deze ingekleurde tekeningen binnen de kleine kring van betrokkenen hebben gecirculeerd: Cats trouwde in 1605 met Elisabeth van Valckenburgh, Adriaen van de Venne in 1614 met Elisabeth de Pours. 75 Ook kan er een verband bestaan met een impresa uit 1595 dat als opschrift 'Crescetis' draagt. Op de afbeelding staat een cederboom met op de stam de letter 'E' gekerfd. De drager ervan was Henry Helmes. 76
Onder het motto 'Dese wonde groeyt en blijft' presenteerde Antoon van Bourgoingne in 1631 een variatie op het thema door in de pictura van de inscriptie 'MALUS' als inkerving in een boom weer te geven

Afbeelding 6.2
. Van Bourgoingne, die de emblemen van Cats goed gekend moet hebben, geeft -een logisch gevolg van de door hem getoonde inscriptie- een andere interpretatie. Hij gaat in op kwaadsprekers. 77
Een verchristelijke versie van het thema is naast die in de genoemde bundel Amoris divini et humani antipathia te vinden in Henricus Engelgrave, Caeleste Pantheon, sive caelum novum ... 1658. Hier kerft een figuurtje het woord 'Iesu' in een boom, onder het motto 'Circumcisionis domini' (De besnijdenis des Heren). 78

Back to top ↑

Notes

1
hof : tuin
2
daer ... linde : Het hout van de linde is 'ligt te snijden' (volgens Chomel: WNT VIII, II, 2422). 2
3
Onder de titel 'Inscription des arbres' schreef De Baïf zes liefdeskwatrijnen. Het betreft hier evenwel appelbomen. Zie: Euvres en rime de Ian Antoine de Baif. Ed. Ch. Marty-Laveaux. Paris 1883, II, 336-337.
4
pompoen : Voor bijzonderheden over de pompoen: WNT XII, II, 3246-3249 en WNT VII, II, 918-920, s.v. 'kalebas'. Later dicht Cats, in een van de gedichten die hij voor Johan van Beverwijcks Schat der gesontheyt schreef:
5
Pompoenen die bykans aen niemant oyt en smaken,
6
Zijn echter gantsch bequaem om letters op te maken,
7
Ontrent haer groene jeught; want als de schorse wast,
8
So groeyt met een het schrift, en staet ten lesten vast.
9
(Van Beverwijck [Van Beverwijck, Alle de wercken], I, 104).
10
Als, : Misschien hoort de komma er niet te staan.
11
als : toen
12
uytghepuylt : uitgezet, bol; ook: duidelijk zichtbaar
13
Dies : Daarom
14
overluyt : hardop, openlijk
15
dus : evenzo
16
Vgl. P.C. Hooft, Emblemata amatoria 1611, nr. XIV ('Ick voed een wond'). Ed. Porteman [Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria]], 104-105 en 166-168.
17
plach : pleegt
18
grooter wast : uitgroeit, groter wordt
19
de ... ghebreken : de eerste beginselen van ondeugden
20
leyt : breng ... aan, laat ontstaan
21
Galatiërs 4:19, '[...] totdat Christus een gestalte in u krijgt.'
22
ten ... besijden : het is niet allemaal zonder effect
23
Verwijzing naar 2 Corinthiërs 3:2-3 (zie ook C.4.a ). Vgl. verder Jeremia 31:33.
24
stracx : terstond
25
onschickelijcken : onordelijk, onoverdacht
26
met order : volgens een bepaalde regel, orde
27
in ... dinghen : in dit ondermaanse; vgl. het Latijn. Of (ook?): tot in de geringste zaken toe; vgl. WNT IX, 1728, 2.
28
schielicken : in een kort tijdsverloop
29
Den doncker : De duisternis
30
des werelts oogh : Zie voor dit beeld o.a. WNT X, 2265, B.
31
het ... schemert : we enigszins verblind zijn
32
plach :pleegt
33
stanck der sonden : Vgl. WNT XV, 751, 3.
34
rau en roeckeloos : onbeschaafd en lichtzinnig
35
op een sprongh : zomaar ineens
36
ghesette : bedaarde, standvastige
37
opghetoghen : opgetrokken
38
verslaghen : door de zonde (door schuldbesef) neerslachtig. Een bijbelse formulering.
39
heeft [...] verloren te gheven : hoeft ... op te geven
40
aenwas : aangroei, vooruitgang
41
onghevoelijcken : onmerkbaar, geleidelijk
42
ghedijt :strekt, is dienstig
43
Alderley ... salicheyt : Toespeling op 1 Filippensen 1:19, 'Want ik weet dat dit mij ter zaligheid gedijen zal, door uw gebed en toebrenging des Geestes van Jezus Christus.'
44
Mogelijk afgeleid van het slot van het Plutarchus-citaat onder A.4.a. Vgl. Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 16: 'Sensim, & sine sensu' (= ADW 1712, I, 554).
45
In de vertaling is de dubbelzinnigheid van fatuus (flauw, zouteloos) weggevallen. Het is met hersenloos vertaald, omdat het op één lijn staat met insulsus (B.2, r. 5). Vgl. ook de annotatie bij VII.B.6, r. 2.
46
Ook geciteerd door Stobaeus, IV, 20, nr. 69. Ed. Wachsmuth en Hense, IV, 470. Een gedeelte van het citaat komt eveneens voor in Vaenius, Amorum emblemata 1608, 164: 'Amor ingressus non facile discedit, quamvis alatus'; opvallend is dat het andere gedeelte uit Plutarchus, dat Vaenius citeert, bij Cats terug te vinden is onder XVII.A.4.c. Mogelijk baseerde Cats zich voor de aanhalingen op Vaenius hoewel het ook denkbaar is dat de dichters een(zelfde) Latijnse Plutarchus- of Stobaeus-uitgave hebben geraadpleegd.
47
Cats heeft in de eerste regel niet 'totas' maar sensim.
48
Of: hoe flauw hij ook is. Zie tevens noot 3.
49
Ook Ovidius spreekt over de semina nequitiae ; zie: Tristia, II, 279-280.
50
Vgl. de stoïsche opvatting van de tabula rasa (letterlijk: een geschaafde tafel, een geschaafd paneel). Figuurlijk wordt de omschrijving 'gebezigd voor een geest of ziel die nog geen indrukken heeft ontvangen', WNT XVI, 743, 21 en Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 174. Later dicht Cats in Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 3 (= ADW 1712, I, 549):
Een kint is als een wit papier,
Dus let wel op dit onnoosel dier;
Want soo daer iemant quaet in prent
Soo is dat edel wit geschent.
En in Gedichten van verscheijde poëten (S.l. s.a.; [p. 18-19]), een verzameling in gecalligrafeerde gedichten uitgegeven door S. de Swaef en H. Lancel, varieert Cats nogmaals:
Het herte van een kindt is als een wit papier.
Is als een open boeck dat yeder kan beschryven.
51
Vgl. de vertaling van Hemelrijk sr. 1967, 65. Ook als afzonderlijke regel aangehaald door Langius (840 B; in zijn context nogmaals in 840 A).
52
Vert. d'Hane-Scheltema 1984, 178. Ook aangehaald door Langius (1101 B). Hij citeerde met een correcte verwijzing in dezelfde kolom ook het Juvenalis-citaat dat Cats onder B.4.d. geeft; het maakt de kans dat Cats zich in dit geval op Langius baseerde minder waarschijnlijk. Vgl. noot 14.
53
Ed. Basel 1515, 632; ook als 'Utilis educatio et disciplina mores facit' in de afdeling 'Proverbia' (643). Het citaat wordt met een kleine variatie eveneens door Otto Vaenius gegeven in Q. Horatii Flacci emblemata (1607, 56), en wel bij het embleem over Lycurgus: 'Educatio & disciplina mores facit: & id sapit unusquisque, quod didicit.' Gelet op het citaat onder B.4.d is het niet uitgesloten dat Cats tevens deze verwijzing aan Vaenius ontleende. Ook Langius haalt de sententie aan (358 A). Vgl. verder Walther, 1, 871, nr. 6956a.
54
Vgl. de vertaling van d'Hane-Scheltema 1984, 178. Dit citaat komt niet voor bij Horatius. Waarom Cats de regels toch abusievelijk aan hem toeschrijft, vindt elders een plausibele verklaring. Onder het motto 'Vis institutionis' citeert Vaenius in zijn Emblemata Horatiana namelijk zes regels uit de Saturae van Juvenalis; niet alleen de twee regels die Cats onder B.4.b geeft, maar ook het onderhavige citaat (Antwerpen 1607, 32-33).
Cats' vergissing wijst op overname uit juist deze bundel met bewerkingen van passages uit het werk van Horatius. Dat Cats uit de tweede hand citeert, wordt bevestigd door de variant die zowel bij Vaenius als bij hem voorkomt. Beiden geven namelijk puer in plaats van Juvenalis' pater. Langius geeft het citaat eveneens, met de juiste herkomst (1101 B).
55
in reden : in woorden
56
voorghewent : te berde te worden gebracht. Deze verzen worden ook geciteerd door Mattheus Brouërius van Niedek in zijn Zederyke zinnebeelden der tonge. Amsterdam 1716, 121-122.
57
Zie voor dit moment in het verhaal van Jona onder de wonderboom, het bijbelboek Jona 4:6.
58
De bijbelplaats luidt: 'Totdat wij allen zullen komen tot de enigheid des geloofs en der kennis van de Zoon Gods, tot een volkomen man, tot de maat van de grootte der volheid van Christus.' Cats combineert deze bijbelplaats met Efeziërs 4:15 tot een nieuwe regel: 'Maar de waarheid betrachtende in liefde, alleszins zouden opwassen in Hem, Die het Hoofd is, namelijk Christus.' Door Peu a peu toe te voegen heeft hij tevens het geleidelijke in de groei willen beklemtonen. Kennelijk dienden de vervanging in het Seneca-citaat (A.4.b) en de toevoeging Allenxkens (in het motto van C.1 ) hetzelfde doel.
59
De zin vervolgt: 'die zal gegeven worden te groeien in de voorhoven van onze God.' In Bible 1610 staat 'le cedre au liban.'
60
Toespeling op Ovidius, Metamorphosen, XI, 596: 'dubiaeque crepuscula lucis' (troebel schemerlicht).
61
Mogelijk een variatie op Vergilius, Georgica, I, 23; IV, 5 of IV, 426; of op Ovidius, Metamorphosen, XI, 353-354, hetzij van Cats zelf of aangehaald via een andere (tussen)bron.
62
Of: volledige goedkeuring (bewondering) van de kunstenaar bereikt. De directe bron voor deze aanhaling is de vrije bewerking die Erasmus in zijn Parabolae geeft van enkele opmerkingen bij Plinius. Er is een miniem verschil met Erasmus' formulering. Die heeft 'lumen et umbrae' (licht en schaduw; clair-obscur), Cats alleen lumen. Zie ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 242, r. 336-338; ed. Mynors 1978, 226, r. 20-22. Erasmus vergelijkt de beschrijving met de deugd, die geleidelijk aan tot stand wordt gebracht. Het citaat werd ook opgenomen door Langius (1384 A).
De twee plaatsen bij Plinius waarop Erasmus zich heeft gebaseerd zijn waarschijnlijk Naturalis historia, XXXV, V, 15: 'De picturae initiis incerta est [...]. Graeci autem alii Sicyone, alii aput Corinthios repertam, omnes umbra hominis lineis circumducta, itaque primam talem, secundam singulis coloribus et monochromaton dictam, postquam operosior inventa erat, duratque talis etiam nunc' (De oorsprong van de schilderkunst is onzeker [...]. Sommige Grieken zeggen dat zij is ontdekt in Sicyon, anderen in Corinthië, maar allen zijn het erover eens dat eerst de schaduw van een mens met lijnen geschetst werd en [schilderijen] eerst op die manier gemaakt. En dat daarna een bewerkelijker methode was uitgevonden, gedaan in één kleur, wat monochroom genoemd wordt. Deze methode wordt nog steeds toegepast); en verder Naturalis historia, XXXV, XI, 29: 'tandem se ars ipsa distinxit et invenit lumen atque umbras, differentia colorum alterna vice sese excitante' (Uiteindelijk maakte de kunst in zichzelf onderscheid en ontdekte licht en schaduw en contrast van kleuren die elkaars effect versterkten).
In G.P. Lomazzo's Trattato dell' arte de la pittura. Milano 1584 komt de door Erasmus en Cats geformuleerde, algemene, gedachte ook voor: 'Pittura è Arte laquale con linee proportionate, & con colori simili à la natura delle cose, seguitando il lume perspettivo imita talmente la natura delle cose coporee, che [...].' Mocht Cats een techniek op het oog hebben, dan kan men denken aan de gouache. Zie voor de verschillende voorstadia bij het opzetten van een schilderij: H. Miedema, 'Over kwaliteitsvoorschriften in het St. Lucasgilde; over "doodverf".' In: Oud Holland 101 (1987), 141-147. Met dank aan H. Miedema te Amsterdam voor de verwijzing naar Lomazzo.
63
Boek X, 52-54:
Certum est in silvis, inter spelaea ferarum
malle pati tenerisque meos incidere amores
arboribus: crescent illae, crescetis, amores.
Het is denkbaar dat Cats zich voor de inscriptie gebaseerd heeft op Vaenius, want die gebruikte de regel reeds als motto in zijn Amorum emblemata (Antwerpen 1608, 4; vgl. ook ), eveneens in combinatie met een boom; op de prent is Cupido echter bezig met enten. Vgl. tevens het devies van Henry Helmes, genoemd in noot 34, evenals de navolging van Vaenius, nu als 'Houw'lijckx Zinne-beeld' met hetzelfde Latijnse motto, aangevuld met 'Twee vereenighen' in: T. Rodenburgh, Eglentiers poëtens borst-weringh. Amsterdam 1619, 331, nr. LV.
64
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 123, nr. XXXV, r. 1-2, 5-6. Matthijs de Castelein nam een bewerking van Vergilius op in zijn Diversche liedekens
Seght dees schoon princesse dees woorden net
Dat ick in boomen ons minne snyde,
Als die groeyen, groeyt ooc ons liefde met,
Believet zoo vrou Venus wet
Sy sal noch wassen.
Zie ed. K. Goossens. Brussel 1943, 56 (geciteerd naar de ed. 1574). Vgl. voor het motief verder: Theocritus, Idyllen, XVIII, 47; Propertius, Elegiae, I, XVIII, 2; Ovidius, Heroides, V, 21-30; en Shakespeare, As you like it, III-2. Ed. R. Knowles. New York 1977, 165, r. 1370.
In Cats' uitgave van Houwelyck. 's-Gravenhage 1632, 263 (afdeling 'Bruyt') is een illustratie opgenomen van Galant en Rosette die liefdesverklaringen in een boomschors kerven. Vgl. ADW 1712, I, 290.
65
In: The works. The minor poems. Ed. E. Greenlaw e.a. Baltimore 1943, 164, r. 632-633.
66
De naam Phyllis valt bij Vergilius iets vóór de aangehaalde plaats ( Eclogae, X, 41). De meisjesnaam Margot komt vaker voor in de -amoureuze- poëzie, zie b.v. de drie gedichten 'A Margot' van Antonie de Baïf ( Euvres en rime. Ed. Ch. Marty-Laveaux. Paris 1887, IV, 403-407).
67
Over de preoccupatie van de opvoeder (en opdrachtgever) met de opvoeding van het kind in zeventiende-eeuwse portretten, verbonden met het thema van de opzittende hond: J.B. Bedaux, 'Beelden van "leersucht" en tucht. Opvoedingsmetaforen in de Nederlandse schilderkunst van de zeventiende eeuw.' In: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 33 (1983), 49-73. Ook verschenen als 'Discipline for innocence. Metaphors for education in seventeenth-century Dutch painting.' In: The reality of symbols. Studies in the iconology of Netherlandish art 1400-1800. 's-Gravenhage 1990, 109-169 i.h.b. 122, 127 en afb. 60. Vgl. verder L.F. Groenendijk, '"Tot Gods eere, het gemeene beste ende der kinderen heyl." Het gezinspedagogische ideaal van de gereformeerde protestanten in de Republiek.' In: Jeugd en samenleving 19 (1989), 644-661 (Speciaalnummer: In de jonkheid gaan ).
68
Zie de bijlage achter de commentaar. Het verhaal, afgebeeld op een schilderij van Cesar van Everdingen, vormt het vertrekpunt van het artikel van Bedaux ( op. cit. noot 25). Vaenius beeldde de vertelling uit in zijn Emblemata Horatiana 1607, 56-57, nr. XXV en Vondel verwees er expliciet naar in een embleem over de opvoeding ( Den gulden winckel 1613, nr. L). Vgl. ook Porteman Porteman, D’een klapt, 50; en Franits Franits, Paragons of virtues, 148-154.
69
Hij deed dit ook met het religieuze gedeelte van embleem XXI.
70
Ed. Antwerpen 1629, II, XVII.
71
Ed. Leiden 1608, XXIX, XVI, 1405-1406. Hij tekent daarbij aan: 'welcken naem verscheyden is van de Phillyrea al ist sake dat Ruellius dat woort Phillyrea qualijc in Latijn Tilia vertaelt.' Of bij Cats ook sprake is van een woordspeling van Phyllis met Phillyrea, is niet zeker.
72
Ibid., 1405. Het snijden in de boom kon overigens ook andere doeleinden dienen: 'De vochticheydt die uit den opgesneden boom loopt, gheneest d'uitvallen des hayrs, als thooft daer mede ghestreken wort' (1406).
73
Boek XXII, IV, 1127-1131. Het citaat op 1129. Zie voor een andere afbeelding van de pompoen bij Cats: ADW 1712, II, 376. Ook het schrijven op dit gewas komt vaker voor. De schilder Hendrick Bloemaert b.v. gesigneerde een van zijn doeken (gedateerd 1635) op een voorgestelde pompoen. Zie Sluijter Sluijter, Heydensche fabulen, 259, noot 2 en afb. 142; evenals de verwijzingen in de volgende noot.
74
Vgl. H. Vandommele, 'Groente en fruit in de Nederlanden in de zestiende eeuw.' In: Joachim Beuckelaer 1986, 71-77, 124, cat. nr. 8. Zie voor andere, gelijksoortige pompoenen in het werk van Beuckelaer en diens navolgers, cat. nrs. 2, 4, 19, 23, 25, 27, 29, 33, 66. Voor Bloemaert: M.G. Roethlisberger, Abraham Bloemaert and his sons. Paintings and prints. Biographies and documents by M.J. Bok. Twee dln. Doornspijk 1993, I, 115, cat. nr. 70; 122, cat. nr. 74; 124, cat. nr. 76; 133-134, cat. nr. 86; 168, cat. nr. 138; 198, cat. nr. 242 en 247, cat. nr. 380; II, afb. 119-124; 129; 133-135; 151; 230; 361 en 527.
Vanwege de bij Karel van Mander vermelde Kauwoerde of Kalebas, als symbool van de gezondheid, is naar Cats' embleemprent verwezen bij een analyse van één van Beuckelaers marktstukken. Het gezegde 'Zo gezond als een kalebas' is vermoedelijk geïnspireerd door de opmerkelijke groeikracht van de kalebassen, die zich in relatief korte tijd tot kolossale vruchten ontwikkelen. Deze laatste karakteristiek komt in de uitleg van Cats terug. Zie: Wuyts 1986, 29, afb. 3.
75
Beide tekeningen bevinden zich in de UBL, resp. MC 8, A 6-II en 8, 17 (Vgl. ook de overeenkomstige prent in ADW 1712, II, 17).
76
Young Young, English Tournament, 52, nr. 65. Het devies is opgenomen in het in 1605 verschenen Remains concerning Britain van William Camden. Zie ed. R.D. Dunn. Toronto etc. 1984, 188, r. 41 en 189, r. 1-2.
77
Alsm'in minder-jarigh hout
Snijdt, en schrijft; Dit's een rabout :
Al is 't anders dan-men schrijft;
Dese wonde groeyt, en blijft.
Soo hem iemandt oock verstout,
U te schellen voor rabout;
Hoe-wel ghy niet sulcx en drijft;
Dese wonde groeyt, en blijft.
In: Ghebreken der tonghe. Antwerpen 1631, 172-173.
78
Ed. Köln 1658, I, 1.
79
Vgl. voor de aanduiding animi tenella met betrekking tot Psyche: Apuleius, Metamorphosen, V, 18.
80
De argilla uda ook bij Horatius, Epistulae, II, II, 8.
81
Of: een schoothondje? Vgl. WNT VI, 1250.
82
Vgl. Seneca, Epistulae morales, IV, 2: 'Maius expecta, cum puerilem animum deposueris et te in viros philosophia transscripserit'. Vert. Verhoeven 1983, 19: 'Je mag een grotere vreugde verwachten op het moment dat je de kinderlijke mentaliteit hebt afgelegd en de filosofie jou in de gelederen van de mannen heeft geregistreerd.'