← Content: PreviousContent: Next →

Tangor, non frangor ab undis. [23]


beeld023

Back to top ↑
134 ↓
Haec tamen sunt de raro contingentibus ut bene Hieron. Lib. 3. Epist. 5.
Quis fornacem regis babilonii sine adustione ingressus est? inquit, cuius adolescentis aegyptica domina pallium non tenuit? inter illecebras voluptatum etiam ferreas mentes libido domat. Difficile inter epulas servatur pudicitia.

ET BERNARD. IN QUOD. SERM.
Periclitatur castitas in delitiis, humilitas in divitiis, pietas in negotiis, veritas in multiloquio, charitas in hoc mundo.

135 ↓
Alle aensprekers, gheen herte-brekers. 1
Ghy rijt geduerich uyt, ghy zijt in alle feesten,
Ghy komt, o Rosemont, by alle blijde geesten, 2
En desen onverlet soo blijfje datje waert, 3
En houdt den eersten stant van uwen koelen aert. 4
Nu isset immers waer (het schenen eertijts droomen)
Dat midden inde zee zijn even soete stroomen, 5
En blijven onvermenght. Siet wat een vreemt verstant! 6
Ghy blijft als killich ys te midden in den brant. 7

Tangor, non frangor ab undis.
Phylli Dionaeis circundaris undique turmis,
En Venus in venas non venit ulla tuas:
Mille proci calidis implent tibi questibus aures,
Tu tamen in mediis ignibus, igne cares.
Sic manet & fluvio, licet aequora vasta pererret,
Qui fuit ante color, qui fuit ante sapor.
Vis fluvii miranda, meae vis mira puellae,
In circumfuso tutus uterque mari est.

Parler de bouche, au c?ur ne touche.
Le fleuve, que tu vois, en haute mer se pousse;
Et, non obstant cela, son eau demeure douce.
Pourquoy t'estonnes tu? ma dame peut autant,
Marchant par-my le feu, est froide non obstant.

Though clamorouse tongues both curse and blame,
A constant harte is stil the same.
You sit as chiefest counseller, in Venus goulden hall;
And are saluted solemnely, with wordes, and eke with all
The courtesie, that lovers can invent, for to youre grace,
Whee kneele, and soule and body both wee offer up apace.
Yet for all this, you still are coole, which sheweth unto mee,
That through the salt sea ofte are founde, fresh currants for to bee,
Which keepe themselves stil fresh and pure, not mingled as wee see,
My love through flames can passe, and yet no harme receaveth shee.

136 ↓
Elck sijn goetjen.
Men vont in ouden tijt, en even noch, revieren 8
Die midden in de zee en door de baren swieren
Doch schoon haer soete stroom tot in het soute schiet
Sy vloeyen nevens een doch efter menghen niet. 9 10
Siet dus hout nu het volck (men moetet houwen noemen 11 12
Want yder houdt sijn goet) wie kan van liefde roemen
Daer yemant schoon hy trout sijn goet bewaert alleen 13
'tFy van bysonder goet als 'tlichaem is ghemeen. 14

137 ↓
Corpora communia, sed non pecunia.
Per latices, Neptune, tuos diffunditur amnis,
Cui remanet totus, qui fuit ante, color:
Mixta nec unda mari, mare nec miscetur in undis
Fluminis, & proprius piscis utrique manet.
Heus ubi sancta fides? ubi dulcia foedera lecti?
Utraque sepositas arca reservat opes:
Corpora sunt nobis communia, lege iugali,
Cum mihi te dederis, cur tua, Phylli, negas?

Chacun son cas apart.
Le fleuve, que tu vois, bien par la mer se roule,
Mais son eau, ny poisson, hors de son sein ne coule.
Lors, quant les mariez ont mis leurs biens apart,
Ou est, dy foible amour, ou est ton feu & dart?
HORAT. SAT. 1. LIB. 1.
Miraris cum tu argento post omnia ponas
Si tibi non praesto, quem non merearis amorem.

Plutar. in Praecept. Matrim. ex vers. Amiot.
Platon escrit que la cité est bien heureuse ou on n'entend pas ces mots, cela est mien, cela n'est pas mien, mais ces paroles la doivent bien encore plus estre bannies hors du mariage.

CORPORA COMMUNIA, SED NON PECUNIA.
Quid hoc rei est! Fluvium per medium maris labi, in sinum, & velut in amplexus cani istius patris ruere, & suam nihilominus undam, colorem, pisces sibi servare! Monstrum hoc aliquis in mari, aliud nos in terra miremur. Patrum nostrorum aevo, cum adhuc exstarent veteris vestigia recti, una fere erat & simplex matrimonii ineundi ratio, ut simul cum ipsis nuptiis omnium bonorum societas inter coniuges contracta videretur. Nunc vero mutata tempora, mutati adeo una hominum mores, ut coniugii sacrum in commercium abiisse, & res mancipi facta videatur; quotque hodie matrimonia, totidem sordidae fere pactiones, de bonis in communionem non conferendis, interveniant. Quid dicam? Stulte parentes filiam in matrimonium collocant ei, cui dotem diffidunt. Stulte mulier marito eiusmodi se dat, cui sua negat. Ut humida miscentur omnibus partibus, sic inter coniuges nihil separatum, nihil singulare; non corpus, non bona, nec cogitationes quidem, velim.

De ondersoeckers der nature 15 hebben voor een groote vreemdicheydt aenghemerckt sekere reviere midden door de zee vlietende, sonder nochtans haer visch en water mette zee ghemeen te maecken. 16 'T is (mijns oordeels) immers soo 17 seltsaem datmen hedensdaechs, int maecken van houwelijcken, ghemeynschap van lichamen volkomelijck ende sonder teghenspreken toelaet, ghemeynschap van goederen, daerentegen gantsch verwerpt. Ist niet groote dwaesheyt een teere maghet, u eyghen vleesch en bloet, in den schoot van desen of ghenen onbesuysden jonghelinck slechtelijck heen te legghen, 18 om na sijn wel-ghevallen met de selve 19 om te moghen springhen, een hant vol gelts daerenteghen, of so wat eerde kluyten 20 in dier voeghen 21 vast te maken, 22 dat hy daer niet aen en kan? ist niet dullicheydt 23 sijn dochter te betrouwen 24 aen yemant diemen het houwelijcx goet niet betrouwen en derf? 25 Sekerlijck de weerdicheydt des houwelijckschen staets, werdt door dese vreemdicheden veel te kort ghedaen: want voorwaer, alster wel soude gaen, soo behooren de ghehoude 26 niet alleenlijck in lichamen, maer oock in goederen, ja in ghemoederen ende ghedachten ghemeen, en in alle haer deelen immers soo seer vermengt te wesen, ghelijck wijn en water, als het onder den anderen ghegoten is.
Waer twee gheworden zijn tot een,
Maeckt daer ghemoet en goedt ghemeen.

138 ↓
1. CORINTH. 7. 31.
De werelt ghebruyckende, als niet ghebruyckende. 27 28
Siet hier een versche beeck die met de soute baren 29 30
Can spelen in het diep, oock sonder eens te paren; 32
Siet! hoe het water raest, sy blijft al even soet,
Sy houdt haer eersten aert te midden inden vloet. 33
Het is een groote deught met alle man te leven,
En aen het los ghewoel sijn herte niet te gheven; 34
O die de werelt schiept, en schiept oock even my, 35
Gheeft dat in dese ziel de werelt niet en zy. 36

Mediis immixtus in undis.
Esse ferunt, medium qui per mare volvitur, amnem,
Is tamen aequorei nil trahit inde salis.
Nos mundi pelagus, nos vastum currimus aequor,
Nos tenet in salso Doris amara sinu;
Omne latus ferit unda, furit celer aestus arenis,
Ah! quid agat tantas rivulus inter aquas?
Alme Deus, liceat nulla salsugine tinctis
Reddere corpus humo, reddere corda tibi!

Bien te baigne, mais sans meslange.
La mer en ce tableau, lecteur, prens pour le monde,
Et gard toy que son sel jamais ne se confonde
Avec le fleuve doux de ton esprit Chrestien,
Dieu donne, que chacun bien donne garde au sien.
AMBROS. DE VIRG.
Discite in hoc mundo, supra mundum esse; & si corpus geritis, volitet in vobis ales interior.

PHILIP. 2. 15.
A fin que vous soyez sans reproche & simples enfans de Dieu, irreprehensibles au millieu de la generation tortue & perverse.

139 ↓
MEDIIS IMMIXTUS IN UNDIS.
Semina ac plantae, aliunde petitae, ex qualitate terrae, cui inseruntur, brevi fructus producunt: animalia, in aliam regionem translata, ad genium loci, in quo habentur, indolem formant: Idem nobis fere accidit: mentem ad verbi divini normam indies nobiscum formamus, & vitae melioris spem animo concipimus, at simulatque in media urbe versari occipimus, ubi nos res hominesque circumstrepunt, subito hinc tumultus ac turbas haurimus, & negotium nobis, non nostra solum negotia, sed aliena etiam, faciunt. Miseros nos! abripimur, & contagione plerumque insanimus, ecquis enim
... Cui mens circumflua luxu
Intactum poterit vitio servare rigorem?
Nos tamen adnitamur contra, &, cum bono Deo, alphaeum, mare siculum subterlabentem sine mixtione undarum, sedulo imitemur; perque levitates ac vanitates huius seculi transeuntes, iis ne misceamur. at, veluti piscis marinus in salsis undis non salsus, ita nos, ne salsuginem trahamus ex hoc pelago. Solis radii contingunt quidem terram, sed ibi sunt, unde mittuntur. Utinam sic animus nobis versetur inter humana, ut adhaereat interea origini suae, id est, Deo!

Een uytheemsche plante ofte zaedt, hier te lande ghebracht zijnde, verliest seer haest 37 haren eyghen aert, en voecht sich na het landt daer in sy gheplant oft ghesaeyt wert: vremde ghedierten aerden terstondt naer het gheweste daerse ghehouwen 38 worden, verghetende het landt daer uyt sy ghekomen zijn. Yet sulcx 39 ghebeurt den mensche schier alle daghe, hy oeffent sich in eenicheydt 40 in Godes woordt, maeckt daer uyt reghels tot een stichtelijck leven, en brenght sijn gheneghentheden 41 als onder een toom, maer so haest hy uyt sijne innighe ghedachten 42 komt, en begint, beneffens 43 andere menschen, in de werelt te woelen, terstont kleven hem de omswevende gebreken 44 van andere aen't lijf, en wort door de selve 45 (ghelijck door een snel loopende reviere) wech gheruckt.
Die in de stroom van wellust swemt,
Al is sijn gheest al wat ghetemt,
Of schoon hy op zijn saken let,
Wert van eens anders vuyl besmet.
Laet ons hier teghens ernstelijck strijden, ende naervolghen 46 de reviere alpheus 47 (die midden door de sicilische zee, sonder sich met de selve 48 te vermenghen, haren loop neemt) laet ons midden inde ydelheden van de werelt, trachten met de selve 49 niet ghemeens te hebben, ende zijn ghelijck versche visschen 50 in soute wateren. 51 De stralen van de sonne schijnen wel op der aerden, maer blijven ghelijckewel 52 gehecht aen het lichaem van 'twelcke sy neder dalen. 53 'Tware te wenschen dat wy met de menschelijcke dinghen besich zijnde, ons niet dieper daer in en lieten, ofte 54 wy en bleven even wel vast gehecht aen onse oorspronck, welck is Godt. 55 Die ons daer toe sijn ghenade verleene.

Back to top ↑

Facsimile Images


134

135

136

137

138

139

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Koopmans Koopmans, Cats’ Sinne- en minnebeelden, 47.
  2. Schilling Schilling, Imagines mundi, 189-191.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A river flows into the sea towards an island where a river-god also pours water into the sea; the sweet water does not mix with the salt water of the sea

Back to top ↑

Comments

In de Griekse mythologie zijn de riviergoden zonen van Oceanus en beschermers of vertegenwoordigers van de rivieren. Zij werden vol ijver vereerd omdat ze zo'n grote invloed hadden op de vruchtbaarheid van het land. Tot de iconografie van de riviergoden behoren voorstellingen van mensen of dieren, soms als slangen of stieren met een menselijk gezicht. Als attributen hebben ze meestal een kruik of hoorn des overvloeds. 75
Alphaeus is de riviergod van de Alpheus, de grootste rivier van de Peloponnesus. Deze rivier ontspringt bij Tegea in het zuidoosten van Arcadië, stroomt in noordwestelijke richting door Arcadië, vervolgens in westelijke richting door Elis en mondt uit in de Ionische Zee, circa twintig kilometer ten westen van Olympia. De rivier heet thans Alfiós. 76
De god Alphaeus is een zoon van Oceanus en Tethys. Als jager zou hij een nimf uit het gevolg van Artemis, namelijk Arethusa, achtervolgd hebben. Arethusa vluchtte naar het eilandje Ortygia in de haven van Syracuse en werd daar door Artemis in een bron veranderd. Alphaeus veranderde in een rivier, maar het water daarvan vermengde zich bij de monding niet met dat van de zee; het stroomde onder de zee naar Ortygia om zich daar met Arethusa te verenigen. Het verhaal komt onder andere voor in Ovidius' Metamorphosen, V, 572-641. 77
De opvallende loop van de rivier vormt het emblematisch uitgangspunt: dat wat nauwelijks voor mogelijk wordt gehouden, blijkt wel degelijk te kunnen. Cats vergelijkt het natuurverschijnsel met het meisje Rozemond, dat zich omringd weet door vele aanbidders, en ze toch op afstand houdt. De vrijers zijn gesymboliseerd in de brandende zee en zij in de zoete, maar koele stroom. Hoe wenselijk en moeilijk het is te midden van talrijke genoegens de kuisheid te bewaren, wordt verder benadrukt door de citaten uit het werk van Hieronymus en Bernardus.
Vervolgens dient de voorstelling van het onvermengd naast elkaar stromen van de twee wateren -elk met hun eigen visstand- om een oordeel te vellen over de scheiding van goederen binnen een huwelijk. Cats keurt dit resoluut af. Voorheen, zo zegt hij, werd er vanzelfsprekend in gemeenschap van goederen getrouwd, terwijl de ontwikkeling in zijn tijd, wél gemeenschap van lichamen, maar niet van geld en goed, de waardigheid van het huwelijk heeft aangetast. Dwaas noemt hij het wanneer aan die vroeger zo gerespecteerde huwelijkse aangelegenheid wordt getornd. Getrouwden (en hij richt zich dan veelzeggend tot ouders die huwbare dochters hebben) moeten niets gescheiden houden. Deze uitgesproken visie komt ook in het citaat uit Plutarchus' Raadgevingen voor het huwelijk naar voren. 78
Bij de derde, godsdienstige, toepassing wordt de karakteristiek van de Alpheus weer als nastrevenswaardig voorgesteld. Zij mondt uit in een oproep het gedrag van de rivier ijverig na te volgen, want de mens die zich midden in de wereld bevindt, dient ervoor te zorgen dat hij zijn geest en ziel afzijdig houdt van de ijdele bedrijvigheid die daar heerst. 79 Het is zeer wel denkbaar dat Cats onder invloed van Lipsius' De constantia, I, 6 tot deze duiding is gekomen. Lipsius schrijft hier namelijk: 'Dat zal op jou slaan: een ware koning, waarlijk vrij, slechts aan God onderworpen, verlost van het juk van de hartstochten en het toeval. Sommige rivieren schijnen dwars door zeeën te stromen en toch hun zoet water te behouden; zo zul jij ook je koers handhaven in de onrust die je omspoelt, zonder door de zee van ellende te verzilten.' 80
Dezelfde tegenstelling tussen het zoute en zoete water, gekoppeld aan de gevaren van de zee (metaforisch voor de wereld, waar de mens volgens Cats ongestoord doorheen zou moeten zwemmen), werd later tot embleem verwerkt door Philotheus (pseudoniem van Karl Ludwig von der Pfalz) in zijn Symbola christiana. Op de pictura is te zien hoe een bron vanaf een rots in zee stroomt. Deze bron is een symbool voor de vrome en heilige ziel, wier zuiverheid in schril contrast staat met de haar omringende wereld. Het motto luidt: 'Purior inde fluit'

Afbeelding 23.1
. Van de bundel verscheen in 1713 een Nederlandse vertaling door E. Verryke. 81
Cats' drie duidingen geven een interessante verschuiving te zien. Eerst gaat het om het in bescherming nemen van het lichaam (kuisheid), daarna om het samengaan van lichaam, geest en goed (het waardige huwelijk) en ten slotte om de scheiding van het lichaam en de ziel (in het zich afwenden van het aardse en de christelijke bezinning).
Hoewel de iconografie van stroomgoden een tamelijk eenvormige traditie kent, kan het zijn dat Cats voor de uitbeelding van de riviergod de embleemprent uit Dionysius Lebeus-Batillius' Emblemata in gedachte heeft gehad

Afbeelding 23.2
; andere overeenkomsten in de Sinne- en minnebeelden veronderstellen in ieder geval een vertrouwdheid met deze bundel. 82
Een variant in deze context biedt een devies in Girolamo Ruscelli, Le imprese illustri uit 1584. Hierin is het impresa van Francesco Conte Landriano opgenomen met eveneens een riviergod als belangrijkste beeldelement; het motto luidt 'Altior, non segnior' (Dieper, niet trager). Ruscelli zegt in zijn uitgebreide commentaar onder andere dat de rivier die op weg is naar zee onderweg elke hindernis die hem kruist, weet te overschrijden; in plaats van in kracht af te nemen zwelt de rivier juist aan. Zo wist ook deze graaf in zijn liefde hindernissen te overwinnen, de woorden van Petrarca indachtig: 'Sterk is minnaar die in strubbelingen groeit'. In dit standvastig leven zijn de edelman glorieuze overwinningen te beurt gevallen en de pictura herinnert tevens aan een van Landrino's militaire acties, namelijk die aan de rivier de Elbe in Saksen. 83
Cats' riviergod komt terug als versiering op een zeventiende-eeuwse houten kan. De hoofdvoorstelling bestaat uit een navolging van embleemprent XLII met de dansende apen. Samen met een spiegelbeeldige pendant flankeert de riviergod, precies boven de voetjes van de kan (in de vorm van een noot), de ovale voorstelling. Ze hebben zich beiden met hun stromende kruiken, wel toepasselijk op een drinkkan, tegen de rand van de decoratie neergevlijd

Afbeelding 42.3
.

Back to top ↑

Notes

1
Niet ieder die een meisje aanspreekt, breekt haar hart.
2
blijde geesten : vrolijke personen
3
desen onverlet : desalniettemin; letterlijk: hierin onbelemmerd zijnde
4
stant : houding
5
even : zelfs
6
vreemt verstant : bijzondere waarneming, in de zin van: men kan het zich nauwelijks voorstellen ( WNT XX, 636, A, II, 8, c, )
7
brant : brand(ing). Zie voor dit petrarkistische icy fire -motief: Forster [Forster, Icy Fire] ; voor citaten met betrekking tot de ijzige harten van de zo beminnelijke vrouwen: WNT VI, 1448, 2, b. Vgl. verder Ripa [Ripa, Iconologia], 497b; en embleem XXVI.A.1, r. 4.
8
even noch : zelfs nu nog
9
nevens een : naast elkaar
10
efter : evenwel
11
hout : huwt
12
houwen : (be-)houden. Woordspeling met huwen, in 1618 nog benadrukt doordat het woord hout was gecursiveerd.
13
alleen : voor zichzelf
14
Het is belachelijk, terwijl het lichaam gemeenschappelijk is, de goederen elk afzonderlijk te beheren. Zie voor de constructie Fy met tweede naamval: WNT III, 4455, 1, b.
15
De ... nature : Vgl. de literatuur vermeld in de commentaar.
16
ghemeen te maecken : te vermengen
17
immers soo : minstens zo
18
slechtelijck ... legghen : eenvoudigweg neer te leggen
19
de selve : Nl. teere maghet (r. 7-8).
20
eerde kluyten : stukken grond, kluiten aarde, vgl. WNT I, 560
21
in dier voeghen : op een zodanige wijze
22
vast te maken : (kapitaal of geld) onttrekken aan de vrije beschikking van de ander; vgl. noot 23
23
dullicheydt : dwaasheid
24
te betrouwen : toe te vertrouwen
25
derf : kan
26
ghehoude : getrouwden
27
1 Corinthiërs 7:31. Dit hoofdstuk handelt over het huwelijk.
28
als : alsof
29
hier : Nl. op de prent (vgl. C.3, r. 1 ).
30
versche beeck : Te lezen als: zoetwaterstroom (vgl. WNT XX, IV, 2160, 31). 30
31
Nicolaes Witsen spreekt in zijn 'Verklaringen van scheeps spreeck-woorden, en verscheiden eigen benamingen' van een Versche schoot : 'Een streeck [= stroom] zoet water, 't geen uit soete rivieren een ent weegs in zee gedreven wort, zonder te vermengen.' In: Aeloude en hedendaegsche scheeps-bouw en bestier ... Amsterdam 1671, 513.
32
sonder ... paren : zonder zich op enigerlei wijze te vermengen
33
eersten : oorspronkelijke
34
het los ghewoel : het wufte (aardse) gewoel, de ijdele bedrijvigheid van deze wereld (vgl. WNT IV, 2115, 7 en WNT VIII, 2962, 13) én C.6, r. 24. Gewoel wordt overigens ook gebruikt als omschrijving voor de warrelende beweging van het water ( WNT IV, 2113, 3).
35
oock even : eveneens
36
Vgl. Johannes 18:36, 'Jezus antwoordde: "Mijn Koninkrijk is niet van deze wereld."'
37
haest : spoedig
38
ghehouwen : gehouden, gefokt
39
Yet sulcx : Iets dergelijks
40
in eenicheydt : terwijl hij alleen is
41
gheneghentheden : begeerten (vgl. r. 13: stroom van wellust )
42
innighe ghedachten : vrome overpeinzingen. Met de duidelijke connotatie 'inwendig' tegenover werelds.
43
beneffens : naast, in de nabijheid van
44
omswevende gebreken : ondeugden die (de mens) omwaren (vgl. WNT X, 861, 2, g)
45
de selve : Nl. gebreken, r. 10; vgl. stroom van wellust, r. 13.
46
naervolghen : doen zoals, als exempel beschouwen
47
de reviere alpheus : Zie de commentaar.
48
de selve : Nl. de sicilische zee, de Straat van Messina.
49
de selve : Nl. ydelheden van de werelt (r. 19-20).
50
versche visschen : zoetwatervissen; ongezouten vissen ( WNT XX, 2160, IV, 31, 2 en 2138, 1, A, 2). Vgl. de afleiding 'verscherivier' voor zoetwaterrivier ( Ibid., 2166).
51
Laet ... wateren : Mogelijk een toespeling op Psalm 65:10: 'De rivier Gods is vol water', en (of) Prediker 1:7 over de ijdelheid van alle aardse dingen.
52
ghelijckewel : evenwel
53
De ... dalen : Ontleend aan Seneca, zie noot 20.
54
niet dieper [...] ofte : niet zo diep ... dan dat
55
onse ... Godt : Ook door Ripa uitgebreid uiteengezet in zijn behandeling van het begrip 'Principio. Begin' (1644, 31b-32).
56
Dione, de moeder van Venus, werd soms aan haar gelijkgesteld. Cats maakt hier gebruik van de annominatio: Venus - venas.
57
Cats voegt hier twee Hieronymus-citaten samen, beide uit de Epistulae. Het eerste is afkomstig uit: 'Epistula ad Salvinam', LXXIX, 5; het tweede gedeelte uit: 'Epistula ad matrem et filiam in Gallia commorantes', CXVII, 6.
58
De citaten staan in Opera omnia, I. Paris 1845, I, 727 en 957 ( PL XXII). Hieronymus verwijst naar het verhaal over koning Nebukadnézar en de jongelingen Sadrach, Mesach en Abéd-Nego in de vurige oven (Daniël 3) en naar het verhaal over Jozef aan het Egyptische hof. In Genesis 39 (met name 39:12) wordt beschreven hoe de kuise Jozef de verleidingen van de vrouw van Potifar heeft weerstaan.
59
Zie: Ad clericos de conversione, XXI, 37. In: Opera, IV. Sermones I. Ed. Leclercq en Rochais Bernard, Opera, 113, r. 14-15: 'Quidni periclitaretur castitas in deliciis, humilitas in divitiis, pietas in negotiis, veritas in multiloquio, caritas in hoc saeculo nequam?' Vgl. de vertaling in Werken ('Verschillende traktaten'), II. Asten 1956, 380.
60
Mogelijk is deze rijmende regel een verwijzing. Vgl. het motto 'Amantibus omnia communia' (Verliefden hebben alles gemeenschappelijk) in Vaenius' Amorum emblemata 1608, 12 .
61
Vgl. Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 269: 'Chacun veut avoir le sien'.
62
De variant die Cats maakt: Si tibi non praesto, wordt typografisch aangegeven; Horatius heeft 'si nemo praestet'.
63
Cats heeft, bijna letterlijk -en daarop wijst ook de aanduiding ex vers. Amiot. boven het citaat- gebruik gemaakt van Les oeuvres morales & meslees de Plutarque, translatees du Grec en Francois par Messire Iacques Amyot ... Paris 1572, fol. 146v, G. Tussen 1572 en 1618 verschenen tien edities van Amyots Plutarchus-vertaling (zie: R. Aulotte, Amyot et Plutarque. La traduction des Moralia au XVIe siècle. Genève 1965). De opvatting van Plato is te vinden in Politeia ('Respublica'), V, 462 C. Ook verwerkt door Erasmus in zijn eerste adagium 'Amicorum communia omnia' (Tussen vrienden is alles gemeenschappelijk). Zie: Opera omnia, II-1. Ed. M.L. van Poll-van de Lisdonk e.a. Amsterdam etc. 1993, 84-86, i.h.b. 84, r. 715-716.
Iets verderop in deze twintigste raadgeving herformuleert Plutarchus zijn ideeën en Cats verwerkt in het prozadeel ook deze plaats, inclusief de vergelijking met het vermengen van twee verschillende vochten: 'Om dezelfde reden horen echtparen in gemeenschap van goederen te leven. Hun bezittingen moeten in één vermogen ondergebracht worden. Het is helemaal fout om te denken: dat is van mij en niet van jou. Alles is van allebei, er is niets wat niet aan beide partners toebehoort. Onze drank noemen we toch ook 'wijn', terwijl die grotendeels uit water bestaat? Zo moeten bezit en huis het eigendom van de man heten, zelfs indien de vrouw het grootste deel heeft ingebracht.' Vert. Van Dolen Plutarchus, Huwelijk, 74.
64
Veteris vestigia recti, een toespeling op Vergilius, Aeneis IV, 23: 'veteris vestigia flammae'.
65
Cats baseert zich hier, zoals eerder aangegeven, op Plutarchus (vgl. noot 10 ). Het Latijn in B.5 stemt nagenoeg overeen met de versie in Erasmus' Parabolae 'Ut humida miscentur omnibus partibus, sic inter coniugatos omnia debent esse communia' (ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 150, r. 832-833; ed. Mynors 1978, 168, r. 15-16). Cats zal deze vergelijking evenwel ontleend hebben aan Langius, die haar eveneens citeerde (251 B). In Houwelyck dichtte Cats:
De man is met de vrou als water en als wijn,
Dat recht vermengelt is kan noyt gescheyden sijn.
ADW 1712, I, 341.
66
Vgl. de variant 'Mediis tranquillus in undis' (Kalm te midden der woeste baren), o.a. in Gabriel Rollenhagen, Selectorum emblematum. Utrecht 1613, 78, dat als variant te beschouwen is van 'Saevis tranquillus in undis' (zie o.m. Otto Vaenius, Emblemata Horatiana. Antwerpen 1607, 70). Vgl. W.S. Heckscher, 'Sturm und Drang, conjectures on the origin of a phrase.' In: Simiolus 1966-1967, 94-105.
67
Verwijzing naar Vergilius, Eclogae, X, 4-5. Het gedicht begint met een invocatie tot de nimf Arethusa (mogelijk zijn de regels een imitatie van Moschus, Idylle, VIII, 4-5) en de dichter vraagt om begenadiging van zijn laatste herdersdicht:
Sic tibi, cum fluctus subterlabere Sicanos,
Doris amara suam non intermisceat undam,
incipe [...].
Vang zo het werk aan dat, wanneer u onder de Siciliaanse golven zult stromen, de zilte Doris niet haar golven met u vermengt.
Vgl. tevens Cats' formulering in C.5 die op deze plaats bij Vergilius leunt. De zeegodin Doris wordt ook genoemd in XVI.B.2, r. 4.
68
Cats gebruikt dit beeld hier als aanduiding voor de mens die zich bezoedelt met wereldse zonden. Vgl. ook de uitdrukking 'in de pekel zijn' voor in een moeilijke toestand verkeren.
69
Opera omnia, II-I. Paris 1880, 308 A ( PL XVI). Ook aangehaald door Langius (865 A). Het citaat van Ambrosius komt uit de paragraaf getiteld 'Habet anima volatus suos' (De ziel heeft vleugels). Het citaat vervolgt: 'Bóven de wereld is hij die God in zijn lichaam draagt.' Later zal Van de Venne het eerste deel van het citaat ook geven aan het eind van het 'Voor-beduydsel' van zijn Belacchende werelt. Zie Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne, 315 en 614.
70
Claudius Claudianus, Carmina ('Panegyricus dictus Probino et Olybrio consulibus'), I, 40-41. Cats heeft Cui en poterit, Claudianus 'sed' en 'noverat'. Ook geciteerd door Justus Lipsius, Politicorum, sive civilis doctrinae libri sex, III, XI, 97, het hoofdstuk dat Cats voor raadpleegde.
71
Evenals C.2, r. 4 een ontlening aan Vergilius' Eclogae.
72
Deze zin komt letterlijk uit Seneca, Epistulae morales, XLI, 5. Cats baseert zich tevens op het vervolg van deze brief: 'Zo ook de geest die groot is en heilig en naar beneden gestuurd opdat wij bepaalde goddelijke eigenschappen van meer nabij zouden leren kennen: hij gaat wel met ons om, maar blijft in contact met zijn oorsprong; daarvan is hij afhankelijk, daarop houdt hij het oog gericht en daarheen streeft hij; aan onze affaires heeft hij deel als een wezen van betere afkomst.' In paragraaf 4 had Seneca de retorische vraag aan Lucilius gericht: 'Als je een mens ziet die [...] niet beroerd wordt door begeerten [...], zal jou dan niet een gevoel van verering voor hem besluipen?' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 109.
73
Zie Heukels' Flora van Nederland. Ed. R. van der Meyden. Eenentwintigste druk. Groningen 1990, 573-574. Dodonaeus omschrijft de plant als volgt: 'De Lischdodde heeft lange smalle drijcantige spitsche Bladeren met eenen uitstaenden oft verheven rugge: daer tusschen spruyt eenen rechten, hoogen, gheladden, effenen, caelen steel, sonder leden oft knoopen, binnen niet hol: ende daer op wast eerst een dunne Aere van moschachtige Bloemen, de welcke afgevallen oft verwelkert zijnde, blijft daer een dicht in een ghedrongen vergaderinghe van wollachtigheyt, oft hayrkens, diemen een Dodde noemt, soo dick als eenen duym, somtijts meer dan een palme lanck, bruyn peersch, oft doncker graeuw van verwen [...].' Zij groeien 'in broeckige plaetsen, ende in ondiepe staende wateren, ende aende canten van de wijde rivieren' ( Cruydt-boeck, XX, XXVIII. Ed. Leiden 1608, 1037-1038). Vgl. voor andere waterplanten ook embleemprent XXXII en XXXV.
74
De riviergod versterkt het zoetwaterkarakter; hij moet hier blijkbaar symbolisch worden opgevat voor de eigenlijke stroom die uit de bergen komt. Dergelijke mannen met een kruik onder de arm en het hoofd getooid met planten of schepen, komen vaak voor op voorstellingen van zeeën, rivieren of waterrijke steden. Zie voor deze personificaties de commentaar ( noot 20 ), evenals H. Miedema, 'De Tiber en de zwemmende maagden: een afknapper.' In: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 19 (1968), 133-155, i.h.b. 141-143, over de rivieruitbeeldingen bij Ripa en Cartari: 147, afb. 4. Een beschrijving van deze stereotype uitbeelding van de riviergod, liggend en steunend op een elleboog, reeds bij Philostratus, Imagines, II, 14. P.C. Hooft spreekt in Geeraerdt van Velsen (1613) over de rivier de Vecht als: 'Dees frissche grysicheyt, ghemytert met het riedt.' In ed. F.A. Stoett en A.J.J. de Witte. Tweede druk. Zutphen 1976, 130, r. 1491.
75
Zie Tervarent Tervarent, Attributs et symboles -1959, 217-218 sub: 'l'homme étendu, appuyé à une urne dont l'eau s'épauche'; H. Brummer, The statue court in the Vatican Belvedere. Stockholm 1970, 185-204; Tobias Dohrn, 'Antike Flussgötter.' In: Mouseion. Studien aus Kunst und Geschichte für Otto H. Förster. Ed. H. Ladendorf en H. Vey. Köln 1960, 69-72; E. Douglas van Buren, The flowing vase and the God with streams. Berlin 1933; F. Imhoof-Blumer, 'Fluss- und Meergötter auf griechischen und römischen Münzen (Personification der Gewässer).' In: Revue suisse de numismatique 23 (1924), 173-422; J.H. Krause, Die Musen, Grazien, Horen und Nymphen mit Betrachtung der Flussgötter in philologischer, mythisch-religiöser und kunstarchäologischer Beziehung aus den Schrift- und Bildwerken des Alterthums dargestellt. Halle 1871. Een uitbeelding van de rivier de Po o.m. in Cartari, Imagini delli dei degli antichi 1647, 141.
76
WDO, 127 en 2173 (afb. 74). Vgl. ook Plinius, Naturalis historia, II, CVI (225) en XXXI, XXX (55).
77
A. Tomsin, 'La légende des amours d'Arethuse et d'Alphée.' In: L'Antiquité classique 9 (1940), 53-56, en Hunger 1988, s.v. 'Arethusa', 44-45 en 'Flußgötter', 116. Zie verder PRE I (s.v. 'Alpheios'), 1630-1636, i.h.b. 1633-1634 voor de vele vermeldingen in de (natuurfilosofische) literatuur. Aan de onderaardse samenkomst van wateren ligt een antiek geografisch concept ten grondslag, gebaseerd op een sponsachtige holheid van de aarde. Met dit concept verklaarde men verschijnselen als vulcanisme, aardbevingen, Nijlvloed en onderaardse rivieren. Zie H. Berger, Geschichte der wissenschaftlichen Erdkunde der Griechen. Leipzig 1903, 93-94, en 285; O. Gilbert, Die meteorologischen Theorien des griechischen Altertums. Leipzig 1907, 288 e.v., en Schrijvers 1978, 10. Vgl. ook Antigonus van Carystus, Historiarum mirabilium collectanea. Ed. J. Meursius. Leiden 1619, 114-115, cap. CLV; evenals Thompson Thompson, Motif-index -1958, III, 198, nr. F.711.4.1.
78
Vgl. noot 10 en 12. De algehele gemeenschap is het vermogensrechtelijk gevolg van de totstandkoming van het huwelijk: 'Tenzij vóór de huwelijksvoltrekking andersluidende afspraken -de zogenaamde huwelijksvoorwaarden- zijn gemaakt, vermengen de vermogens van de echtgenoten zich geheel en al. Deze zogenaamde algehele gemeenschap van goederen is al in de middeleeuwen het gebruikelijke materiële gevolg van een huwelijk in Holland en Zeeland [...].' Vgl. in verband met Cats' opvatting: 'De algehele gemeenschap van goederen wordt in onze streken als passend gevoeld. Wanneer ziel en lichaam één worden, dan dienen de goederen niet achter te blijven. Het systeem heeft ook deze praktische zijde, dat de weduwe in ieder geval recht heeft op de helft van de gemeenschappelijke boedel.' Doorgaans waren het vooral de ouders van de aanstaande echtelieden die probeerden via huwelijkscontracten hun familie- en handelsbelangen te behartigen. Ontleend aan S.J. Fockema Andreae, Bijdragen tot de Nederlandsche rechtsgeschiedenis. Tweede bundel (VI. 'Invloed van het huwelijk op den staat der echtgenooten'). Haarlem 1889; A.R. de Bruijn, Het sluiten van zaken buiten de huwelijksgemeenschap door erflaters en schenkers overeenkomstig artikel 175 slot van het burgerlijk wetboek. Diss. Utrecht. Delft 1945, 30-35; J.Th. de Smidt en H.C. Gall, 'Recht en gezin.' In: Gezinsgeschiedenis. Vier eeuwen gezin in Nederland. Red. G.A. Kooy. Assen etc. 1985, 31-68, i.h.b. 31-41 (de hierboven gegeven citaten op p. 31 en 34). Vgl. verder Kent en versint 1989, 132-134 en de annotatie bij het woord morghen-gave ( embleem XLV.B.6 ).
79
Zie voor deze voorstelling van de wereld en voor de aanduiding 'zijn hart is in de wereld': WNT XXV, 1387, III, 12; 1389, III, 12, e, .
80
Vert. Schrijvers 1983, 48. Ed. Antwerpen 1584, 16-17: 'In te conveniet: qui vere rex, vere liber, soli deo subiicere, immunis a iugo adfectuum & Fortunae. Ut fluvii quidam per media maria transire dicuntur, & servare suam undam: sic tu per tumultus circumfusos, ut salsedinem nullam trahas ex hoc pelago maerorum.' Cats gebruikte Lipsius' werk over de standvastigheid vaker voor zijn Sinne- en minnebeelden.
81
Ed. Frankfurt 1677, 155, nr. LXXVIII. Zie hierover Schilling 1979, 189-191, die naar aanleiding van Cats' embleem opmerkte (190): 'Hier [...] wird also für den Menschen ein Zustand der Integrität angestrebt und der Welt der Widerpart der schmutzig-bitteren Ungenießbarkeit zugeteilt [...]. Der Blick des Betrachters [wird] auf das richtige Verhalten in der Welt gelenkt, ohne zugleich die Perspektive auf das Jenseits in dem Maße zu eröffnen [...].' Vgl. ook embleem XXIX.C.6.
Verryke stelt in het bijschrift o.a.: 'Wy konnen dit Zinnebeeld met een heilig gemoed vergelyken, 't welk in de woeste zee dezer waereld nederdaald, op zyn zuiverheit steunende, hoewel ze klein en gering schynt te weezen.' Met de stroom uit de rots kan men 'den geenen gelyken, die Godt door een byzondere genade tot zyn dienst heeft verkozen.' In: Zederyke zinnebeelden. Amsterdam 1713, 202-204. Zie voor de bundels Praz Praz, Seventeenth-Century Imagery, 454 en 528; Landwehr Landwehr, Emblem and Fable Books, 283-284, nr. 857-860. Jan Luyken gebruikte in zijn Beschouwing der wereld (1708) het beeld van de waterval voor het boze gedruis van de wereld tegenover het stille water als symbool voor de genade Gods. Hierover: K. Porteman, 'De waterval in de Nederlandse cultuur van de zeventiende eeuw.' In: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Gent 1992 (afl. 1), 141-152, i.h.b. 147-148; over dit embleem van Cats: 150.
Op 19 december 1619 hield John Donne in Den Haag een preek naar aanleiding van Mattheus 4. In de 'revised sermon', die hij hiervan maakte, sprak hij o.a. over de 'Mundus mare': 'The world is a sea in many respects and assimilations.' Zie: The sermons of John Donne. Ed. G.R. Potter en E.M. Simpson. Berkeley etc. 1962, II, 269-310, sermon nr. 13-14. Citaat 306, r. 690. Deze preek werd opgenomen onder nr. 72 van de LXXX Sermons, uitgegeven in 1640. Zie voor een verkorte vertaling: John Donne, Liefdesgedichten, heilige sonnetten en preken. Vert. J. Eijkelboom. Amsterdam 1988, 47-50.
82
Ed. Frankfurt am Main 1596, II. Vgl. en . De verschillen met de uitbeeldingen van de rivieren in de bestaande iconografische handboeken en in de prentkunst zijn gering
83
Ed. Venezia 1584, 205-208. Het embleem als geheel benadrukt dat de mens zich niet moet laten verzwakken of ontmoedigen wanneer het lot hem tegen zit.