← Content: PreviousContent: Next →

Fac sapias et liber eris. [24]


beeld024

Back to top ↑
140 ↓
TIBULL.
Servitium mihi triste datur teneorque catenis
Et nunquam misero vincla remittit amor.

OVID. 3. METAM.
Sed tamen haeret amor crescitque dolore repulsae
Et tenuant vigiles corpus miserabile curae
Adducitque cutem macies,

OVID.
Dii faciant possis dominae transire relictae
Limina, proposito sufficiantque pedes,
Et poteris, modo velle tene.

DAN. HEYNS.
Scilicet angusto nimium concludimur orbe:
Iudicio peccat qui sapienter amat.

141 ↓
Waer hier verstant, daer waer gheen bant.
Moy Brechtje speelt de beest, en Fop laet met hem gecken, 1 2 3
'Ken can (so roept de vent) mijn hert niet van haer trecken,
Sy is vol enckel gheest, vol alle moy ghetast, 4
Dies ben ick aen mijn lief met stale ketens vast.
Maer segh eens, lieve Fop, en hebje noyt ghevonden,
Een nar, die met een stroo was aen een pael ghebonden, 5
En die noch efter stont als met een boey aen't been? 6 7
Ghy zijt (al weetjet niet) van dese gecken een.

Fac sapias, & liber eris.
Usque rogas, negat usque tibi crudelis amica:
Ecquid adhuc duro mens in amore gemit?
Me remorantur, ais, formosae vincla puellae,
Vincla vel herculea non solvenda manu:
Vincla genae mihi, vincla comae, mihi vincla papillae:
Hei mihi? quot vinclis corda ligatur amans.
Stulte puer, stulti vel stramine crura tenentur,
Et, moriar, vinclum tu nisi tale geras.

Qui veut, il peut.
Ne vistes vous jamais un fol lié de paille
N'avoir l'entendement ny force qu'il s'en aille?
Ie vais le vous monstrer, voila ce sot languir
En malheureux amour, & ne s'en peut partir.

If any witt there were, then hee,
From such like bondes, were soone set free.
Fie Floris plaies the beast, and Iack, at him doth scoffe and floute,
I cannot drawe my mynde from that faire mayden, (quoth the loute)
For such a spirit I perceave to be in her so pure,
That to my love I am lockt fast, with chaines of Iron sure.
Why dotinge foole, (for such thou art) didst never heare of one,
That onely with one strawe was bounde, and there hee stood alone,
As if with fetters hee had bene, fast chayned to a post
Thou art (although thou know'st it not) of all such fooles the most.

142 ↓
Der dwasen bant, is onverstant.
Wat isser menich mensch in onsen tijt te vinden
Die aen een enckel stroo sich plach te laten binden. 8
Wat isser menich mensch die wat een ander doet
Houdt voor een stalen bant die niemant breken moet.
So plach het domme vee met onghewisse schreden 9
Oock op een quaden wegh een ander na te treden. 10 11
Ghy leeft ghelijck een mensch dat is na wijsen raet 12 13
Doet na de reden eyscht niet so de werelt gaet. 14 15

143 ↓
O demens! ita servus homo est?
Multa quidem totam patrantur inepta per urbem,
Cumque petis causam, mos iubet ista, ferunt.
Anne igitur stolidi nos stringat opinio vulgi?
Regula num vitae factio plebis erit?
Stamine sic fragili, vel stramine morio vinctus
Vah! sibi compedibus crura sonare putat.
Serviles vilesque sumus: pro vincimur, imo
Vincimur miseri, causaque nulla subest.

Ce que me lie, c'est ma folie.
Force actes, que faisons, sont pleines de bestise,
Demandez en raison, on vous les autorise
Par la costume, helas! un fantastique lien,
Le fol se tient lié, & que le tient, n'est rien.
SEN. EPIST. 51.
Non ego ambitiosus sum, sed nemo aliter Romae potest vivere. Non ego sumptuosus, sed urbs ipsa magnas impensas exigit. Non est meum vitium quod iracundus sum, quod nondum constitui certum genus vitae, adolescentia haec facit. Quid nos decipimus?

IDEM EPIST. 58. IN FIN.
Inter causas malorum nostrorum est, quod vivimus ad exempla, nec ratione componimur, sed consuetudine abducimur. Quod pauci faciunt, nolumus imitari: quum plures facere coeperunt, quasi honestius sit quia frequentius, sequimur, & recti apud nos locum tenet error, &c.

O DEMENS! ITA SERVUS HOMO EST.
Sensus morbi, & origo eius detecta initium sanitatis est. Magna vitiorum scaturigo est, consuetudinis, plerumque non bonae, impressa nobis auctoritas. Vivimus plerique ad exempla, &, non quid rectum, sed quid usitatum sit, inquirimus. Quis nostrum, lautitiarum aut superflui sumptus si culpetur, non statim recurret ad antiquam illam, & non probam excusationem, non ego sumptuosus sum, sed mores, ut hodie sunt, tantas impensas exigunt? Nae nos lepidi sumus! Sumptuositatem excusando, dementiam culpamus. Nihil peccati antiquitas, nihil errantium multitudo nos moveat. Mala consuetudo; vetustas erroris est, dixit Theologus. non exemplis, sed legibus iudicandum pronuntiant iurisconsulti. non consuetudine, sed ratione vivendum clamant Ethici. Concludo antecedentium gregem sequi, pecudum esse, non hominum. Nec enim bene currere potest, cui cura est alienis vestigiis pedem infigere.

Een ingebeelde grootachtinge van de gewoonte des volcx, is als een spring-ader 16 van alderley misgrepen. 17 Vele van ons leven alleen maer na exempelen 18 van andere, niet ondersoeckende wat recht, 19 maer wat ghebruyckelijck is. Wie doch berispt zijnde over onmaticheyt van spijse in maeltijden, en gaet niet terstondt sijn toevlucht nemen tot de oude, doch ondeugende, 20 uytvlucht. 'Tis so de maniere? ist niet wat frays? met ons te willen verontschuldigen van kostelijckheyt, 21 beschuldigen wy ons inder daet van dwaesheyt. Niemant bedriege sich selven: noch de outheyt 22 vande misbruycken, noch de menichte van die hun 23 misgrijpen, kan immermeer 24 dat slim 25 is, recht maken. Quade gewoonten zijn oude dwalingen. Men moet na 26 wetten, niet naer exempelen wijsen. Men behoort na reden, niet na ghewoonte te leven. Slechtelick 27 sijn neus te volgen, en, de ghene die voorgaen na te loopen, is beesten, geen menschen werck. Niemant gaetter wel die sijn voeten geduerichlijck wil voegen na eens anders voetstappen.

[144] ↓
GAL. 5. 13. 1.
Ghy zijt tot vryheydt gheroepen broeders, staet dan inde vryheyt, alleenlijck dat ghy de vryheyt niet en ghebruyckt tot een oorsake den vleesche. 28
Hoe staet de geck en kijckt al waer hy vast gebonden! 29
En daer is maer een draet hem om het been gewonden;
Een stroo, een eenich stroo is hem een stalen bant, 30
Siet waer de mensche valt door enckel onverstant. 31
Wat zijn, o weerde ziel, wat zijn doch al de touwen
Die ons den Christen aert hier vast gheknevelt houwen?
'Tis lucht tot ydel eer, of seght tot vuyl ghewin, 32 33
Al niet als enckel stroo, ja webben van de spin. 34 35

145 ↓
Stultitia ligamur, non compedibus.
Spiritus excelso se tollit in astra volatu,
At caro, compedibus deprimor, inquit humi.
Tu quid vincla voces, age, nunc videamus inepta;
Morio vel stramen, compedis instar, habet.
Vile lucrum, popularis honos, fugitiva voluptas,
Haeccine sint pedibus pondera iusta tuis?
Pro viles animas! devotaque crura catenis!
Vincimur, nervus nec tamen ullus adest.

ECCLES. 10. 2.
Le sage a le c?ur a sa droite: mais le fol a le c?ur a sa gauche.
L'esprit soushaite au ciel son noble c?ur estendre,
Mais cest amas de chair au monde se va rendre,
Causant captivité, esclave se faisant;
Un sot est garotté de paille seulement.
PAUL. ROM. 7. 22.
Delector lege Dei secundum interiorem hominem, video autem aliam legem in membris meis, repugnantem legi mentis meae: & capientem me sub lege peccati.

AUGUST. LIB. CONFES.
O Amator mundi! cuius Dei gratia militaris? hic quid nisi fragile nisi plenum periculis, & per quot pericula pervenitur ad maius periculum? pereant haec omnia, & dimittamus haec vana & inania: conferamus nos ad solam inquisitionem eorum quae finem non habeant.

STULTITIA LIGAMUR, NON COMPEDIBUS.
Quoties rerum humanarum interior aliqua cogitatio animum mihi subit, non possum non serio deplorare, imo & indignari, affectuum nostrorum, non inscitiam modo, sed insaniam. Irretitos nos mundi, nescio quibus, illecebris sat scimus, & futile iugum excutiendi ardor nos aliquis interdum invadit: sed irrito plerumque conatu. Quin age, & serio rem tangamus. Quid si tota haec machina plena manu, quidquid in sese delitiarum complectitur, in nos parata sit effundere, qualia tandem aut quanta nobis conferre possit, enumeremus. Honores dabit, inquies; fumi sunt. Divitias; umbrae. Nomen ac famam, aura ac strepitus. Voluptatem denique; fallax prurigo est, primo blandiens, postea dolens. Et quidem ista omnia deteriores non raro nos reddiderunt, meliores fere nunquam. Nec enim aut firmiora latera, aut vita longior, aut mens beatior hinc alicui futura est. Ex adverso, quidsi, effusis habenis, in nos saeviat orbis terrarum, adeo ut
Ruina coeli sidera misceat,
Ingens tamen solatium in praesentium brevitate, in futurorum perseverantia.

Als ick somwylen, met innighe ghedachten 36 de menschelijcke dinghen in my selven overweghe, so en kan ick niet laten droevich, ja gram te werden, over de slofficheydt, 37 jae dwaesheyt, onser gheneghentheden. 38 Wy sien voor de handt 39 dat wy inde wereldtsche saken gantsch verwerret 40 zijn, des 41 kryghen wy somtijts goeden wille, om ons daer van te ontwerren: maer, och armen! wy slabacken 42 telcken in ons goet voornemen. Wel aen dan, laet ons teghenwoordelijcken 43 eens de sake wat naerder ondertasten. 44 Ghenomen dan dat de gantsche wereldt haren schoot als open dede, om ons, met al datse weet by te brengen, op het vriendelijckste te troetelen, wat soudt doch al te beduyden hebben? Sy kan ons eer-staten 45 geven, suldy segghen. Maer wat zijn 46 die anders, als roock? Sy kan ons rijckdom toe brenghen. Maer wat zijn die anders als een schaduwe? 47 Sy kan ons een heerlijcken naem verheffen. 48 Maer wat is die anders als een suysende windeken? Sy kan ons met wellust vrolijck maken. Maar wat is dat anders, als een bedriechelijcke ketelinghe? 49 Dit alles, maeckt ons veeltijts slimmer, 50 selden beter. Ten gheeft ons noch langher leven, noch stercker lichaem, noch geruster ghemoet, maer wel het teghendeel. Of dan schoon de wereldt, ons al 51 quame af nemen, watse kan en mach, soo sal, in allen ghevalle, voor ons groote vertroostinghe ontstaen, eerstelijck uyt de kortheydt van de jegenwoordighe 52 ellende, ende ten tweeden, uytte lanckduyricheyt vande toekomende gelucksalicheyt. 53

Back to top ↑

Facsimile Images


140

141

142

143

[144]

145

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A straw ties the ankle of a fool to a pedestal; his bauble has fallen on the floor; three children stand opposite him

    Back to top ↑

    Comments

    De nar die wanhopig pakt naar zijn narrenkap, voorzien van een haan, waant zichzelf geketend. 68 Het strootje dat om zijn enkel zit, is vastgemaakt aan een ring in een sokkel. Behalve de marot en de genoemde zotskap bestaat de narrenuitrusting uit narrenbellen, puntige narrenschoenen en een plunjezak.
    Zoals vaker richt Cats in zijn amoureuze interpretatie de aandacht op de bindende kracht van liefde. Ondanks het feit de liefde onbeantwoord blijft, meent de minnaar dat hij gekluisterd is, en al is er niets wat hem bindt, hij kan er zich niet van losmaken. 69 Cats' wijze van voorstellen zou men naast de passage uit Lucretius' De rerum natura kunnen zetten, waarin wordt gesproken over de beëindiging van een dergelijke gebrekkige liefde. Lucretius waarschuwt ervoor niet in de netten van Venus verstrikt te raken en ook hij beveelt een nuchtere houding aan als remedie:
    '[...] Het is immers veel minder lastig
    op te passen om niet in de netten der liefde te vallen
    dan om, eenmaal gevangen, aan 't net te ontsnappen en Venus'
    krachtige knopen te slaken. Maar toch nog zoudt gij de vijand
    kunnen ontkomen, hoezeer gij verstrikt en geboeid zijt, indien ge
    uzelve maar niet in de weg staat, uw ogen niet sluit voor gebreken
    waarvan de ziel en het lichaam van haar die gij mint en begeert vol zijn.' 70
    Binden en aan banden leggen is ook een vaak terugkerend petrarkistisch motief, onder meer door Heinsius en Vaenius verwerkt. In Vaenius' Amorum emblemata is de voet van een gevleugeld ventje met een touw aan een boom gebonden. Een speelse Cupido probeert tevens een lus om het hoofd van de jongen te gooien. De strekking is echter dat wie het spel der liefde vreest, uit de buurt moet blijven en zich niet moet laten strikken. Van een visuele verwantschap met Cats' embleemprent is dus maar zeer zijdelings sprake

    Afbeelding 24.1
    . 71
    In de tweede duiding, geplaatst binnen de maatschappelijke context, verruimt Cats de eerste toepassing: in plaats van de dwaze minnaars worden nu de dwaze lieden, die als onnozel vee meelopen, voorgehouden hun verstand te volgen en zich niet blindelings te laten leiden door anderen. Het gewoontegetrouwe handelen en het doen-omdat-anderen-het-doen acht Cats bespottelijk; de mens moet beter weten en zich niet voor de gek houden. Seneca wordt daarbij instemmend geciteerd en diens morele verontwaardiging verder uitgewerkt.
    Tot slot dient het beeld van de nar (nu als minnaar van de wereld) om de aardse gebondenheden, die zo betrekkelijk zijn, te overwegen. Dwazen hebben behoefte aan geld, eer en genot, maar iemand met een nobel hart onttrekt zich aan die slaafse afhankelijkheid en richt zich op hogere, geestelijke zaken. Het tijdelijke wordt aldus gesteld tegenover het eeuwige. Deze gedachte wordt ondersteund door een passende aanhaling uit Augustinus' Belijdenissen.
    Mijn vermoeden is dat de uiteindelijke bron voor deze duiding en waarschijnlijk ook wel voor de prent, een passage in Justus Lipsius, De constantia, I, 9 is geweest. Lipsius schreef namelijk:
    'Iemand met superieure geestkracht laat zich niet door die conventionele grenzen insluiten, maar omvat in zijn besef en gedachten heel het universum als zijn grondgebied. Wij hebben krankzinnigen gezien en om hen gelachen, toen zij door een bewaker of oppasser met een strootje of draadje vastgebonden werden, en zij daar stonden als door kettingen en echte boeien vastgeklonken. Daarmee vergelijkbaar is onze waanzin, als wij door een onbeduidende, op vooroordeel gebaseerde band aan een bepaald deel van de aarde gebonden worden.' 72
    Van een soortgelijke uitbeelding van dit thema -tevens een mogelijke visualisering van het gezegde '[Dwaas zijn zij die] zich aan een stro laten binden'- zijn geen andere voorbeelden teruggevonden. Wel schijnt in één van de Aesopus-uitgaven gesproken te worden over een gebonden nar. 73 Verder neemt Vondel in zijn treurspel Samson of heilige wraeck (1660), sprekend over de priesters, de volgende regel op: 'De naugezetten staen, als aen een stro, gebonden', kennelijk met de betekenis: ze zijn bijzonder scrupuleus. 74
    De tekstplaats in het werk van Aesopus houdt wellicht verband met een bewerking die Bredero (of Van der Plasse?) in het laatste gedicht uit het Boertigh liedt-boeck heeft gegeven. Hier wordt in ieder geval teruggegrepen op een van de fabels in de vertelling van de ezel in de leeuwenhuid (waarnaar Cats in embleem XLII.B.5-6 ook verwijst). Bredero voorziet de bewerking van het motto
    Wie dat sich sich belght an dit, geloof ick niet dat schranckdigh is,
    Hy stoot sich an een stroo, die sot en onverstanckdigh is.
    In weer een gedichtje binnen het gedicht wordt de ezel bespot door verstandige vogels en overig vee, en dit blijft niet onopgemerkt:
    Met quam daar een krioel van Jongen en van Ouwen,
    En juighden uyt den Nar met hondert duysent jouwen.
    De ezel wordt (kennelijk omdat hij zich verkleed heeft) vergeleken met een nar, die wordt uitgejouwd. 75 Dat de nar bij Cats juist door kinderen wordt uitgelachen is niet toevallig. Hierdoor wordt beklemtoond dat zelfs kinderen, vaak zelf toonbeeld van onverstand, de dwaasheid doorzien. Bovendien traden (straat)jongens -ook in zeventiende-eeuwse toneelstukken- op als spreekbuis van de gemeenschap. Eenzelfde soort reactie is te zien op een van de prenten in Cats' Spiegel, waar een nar wordt bespot door jongetjes omdat hij een gevecht wil aangaan met zijn eigen uitwerpselen die hij beschouwt als zijn vijand

    Afbeelding 24.2
    . 76
    Cats' embleem is onder andere nagevolgd in de bundel Amoris divini et humani antipathia uit 1629. Op de prent wordt veel gewezen

    Afbeelding 24.3
    . Een nar, 'Le malheureux amant', staat nu door middel van een 'paille' aan zijn pols vastgemaakt aan de hand van Amor. Terwijl hij met zijn ene vinger wijst op zijn zotskap, vraagt de andere aandacht voor de rietstengels bij zijn voeten, als teken dat hij daarmee eveneens gebonden is. De drie jongetjes zijn verdwenen maar Amor heeft de rol van twee ervan in zich verenigd. Hij vertegenwoordigt het middelste ventje, dat op de oorspronkelijke prent spottend wees én de rechtse jongen, die de beschouwer aankeek.
    Over het monogram op de prent nog het volgende. Deze inscriptie heeft veel weg van een zogeheten 'huismerk', dat eertijds diende om een bepaald eigendom aan te geven, of dienst deed als handtekening. Oorspronkelijk gebruikten boeren deze (soms zinnebeeldige) vorm van signeren die zich later uitbreidde naar de burgerij. Na verloop van tijd werd het huismerk verdrongen door het wapen en ging het op in de heraldiek. De figuur die het meest overheerst is het cijfer vier en de daarop gebaseerde tekens. Diezelfde 4 is ook bovenin het teken op de prent van Cats te zien. Het is niet duidelijk of het als religieus symbool (een type van een kruis) of handelsmerk moet worden opgevat. 77
    Adriaen van de Venne, de ontwerper van de prent, kan in zijn voortekening een combinatie van een (fantasie)huismerk/signering hebben opgenomen, met een verwijzing die wellicht door ingewijden werd herkend. Misschien dat het ontwerp gebaseerd is op, of afgeleid is van een watermerk of contramerk, dat voorkwam in papier dat (destijds in Zeeland) werd gebruikt. 78 Toch is een afbeelding van een werkelijk bestaand raam niet uitgesloten, want behalve dat de combinatie 4 met initialen voorkomt in bovenstaande gevallen, zijn er ook voorbeelden bekend van glas-in-lood-schilders die een dergelijke signering toepasten. Een overtuigend voorbeeld van een dooreengeschreven 4 met de letters S en M was aangebracht in een van de koorramen in de Saint-Nizierkerk te Troyes

    Afbeelding 24.4
    . 79

    Back to top ↑

    Notes

    1
    speelt de beest : gedraagt zich brutaal (en houdt daarmee de ander voor de gek)
    2
    Fop : Een gebruikelijke zeventiende-eeuwse naam. Met fop wordt ook, zoals hier, een onverstandige of gek aangeduid; vgl. 'voor de fop houden' ( WNT III, 4624).
    3
    hem : zich
    4
    vol alle ... ghetast : aan alle kanten mooi
    5
    Vgl. het Zuidnederlandse spreekwoord 'Wordt gij zot, laat u binden', WNT II, 2706 en de zegswijze 'Zich aan een stro laten binden' voor: gemakkelijk er in toestemmen te blijven, of iets te doen ( WNT XVI, 118). In M. Fockens, Klucht van Dronkken [sic] Hansje (Amsterdam 1657, 7) staat te lezen: 'Laat je van geen meit aan een stroo binden', voor: als je een meisje niet ziet zitten, laat haar dan lopen.
    6
    efter : evenwel
    7
    Dit eerste onderschrift heeft, mede door het gebruik van de eigennamen, iets weg van een puntdicht.
    8
    plach : pleegt. Vgl. de benaming strojonker, voor een prul van een jonker ( WNT XVI, 123).
    9
    onghewisse : onvaste
    10
    quaden : slechte
    11
    een ander : elkaar
    12
    Ghy leeft : lees: Ghy, leeft
    13
    na wijsen raet : met verstandige overwegingen
    14
    na : naar, zoals
    15
    reden : verstand
    16
    spring-ader : bron
    17
    misgrepen : (zedelijke) dwalingen, vergissingen
    18
    na exempelen : naar voorbeelden
    19
    recht : goed, juist
    20
    ondeugende : ondeugdelijke
    21
    van kostelijckheyt : voor de weelderigheid (verkwisting)
    22
    outheyt : lange tijd van bestaan
    23
    van die hun : van hen, die zich
    24
    immermeer : ooit
    25
    slim : verkeerd
    26
    na : naar
    27
    Slechtelick : Eenvoudigweg, op onnozele wijze
    28
    Galaten 5:13.
    29
    Wat staat de gek te kijken alsof hij was vastgebonden
    30
    eenich : enkel
    31
    waer ... valt : waartoe de mens vervalt
    32
    lucht tot : zin in, lust tot ( WNT VIII, II, 3130, 15, dp)
    33
    ydel eer [...] vuyl ghewin : Vgl. voor de woordcombinaties en mogelijke verwijzingen resp. Filippensen 2:3; Galaten 5:26 en 1 Petrus 5:2.
    34
    Al niet als : Alles [wat ons bindt] niets dan. Vgl. XL.C.1, r. 6. Ook hier staat het stro voor de geringe waarde van de aardse zaken waaraan de mens zich bindt; Job 21:18 vergelijkt de goddelozen met stro voor de wind.
    35
    webben : over de spinneweb als aanduiding voor de vergankelijkheid en nietigheid (van het aardse leven): WNT XXIV, 2018, 4, en Ripa [Ripa, Iconologia], 288b. In C.6 gebruikt Cats het beeld als aanduiding van de wereldse netten waarin de mens verstrikt zit.
    36
    met innighe ghedachten :in diep (stil) gepeins; vgl. WNT VI, 1826, 3 en 1827, 2
    37
    slofficheydt : laksheid
    38
    gheneghentheden : begeerten, neigingen
    39
    voor de handt : voor ogen
    40
    verwerret : verstrikt
    41
    des : daarom
    42
    slabacken : talmen, verslappen
    43
    teghenwoordelijcken : nu
    44
    ondertasten : onderzoeken, overwegen
    45
    eer-staten : eervolle posities
    46
    zijn : Rijkdom is hier meervoudig opgevat, mogelijk door het Latijnse woord divitiae, wat een plurale tantum is; ook kan er sprake zijn van een constructio ad sensum (sententiam) of van een incongruentie vanwege de parallelle zinsconstuctie. Vgl. Hermkens en Van de Ketterij [Hermkens, Grammaticale interpretatie], 187-188.
    47
    schaduwe : Vgl. voor de schaduw als beeld voor broze en vergankelijke goederen, evenals voor ijdele eer: Ripa [Ripa, Iconologia], 439a. In zijn toelichting bij de 'Vana Gloria' (103-109) zegt hij dat het gebruik van iemands goede naam een teken van ijdele eer kan zijn.
    48
    ons ... verheffen : onze reputatie in aanzien doen stijgen. Een heerlijcken naem duidt op aanzienlijke, luisterrijke roem.
    49
    ketelinghe : kitteling, zinnelijke prikkeling of aandrift
    50
    slimmer : slechter
    51
    al : alles
    52
    jegenwoordighe : tegenwoordige
    53
    Of ... gelucksalicheyt : Vgl. Spiegel 1632 (einde deel 1, aparte nummering), 28:
    54
    Vgl. 'Fac sapias! sic tu poteris vir fortis haberi' (Wees wijs! zo zul je voor een dapper man kunnen doorgaan); Walther, 2, 7, nr. 8663a. Cats lijkt in dit gedicht de draak te steken met enkele bekende petrarkistische motieven.
    55
    Meurier Meurier, Trésoir, 156.
    56
    Ed. Goold Ovid, Tristia, 266-267.
    57
    Gezegd over Echo nadat Narcissus haar heeft afgewezen. Ook aangehaald door Langius (94 B). Vgl. de vertaling van d'Hane-Scheltema Ovid, Metamorphosen, 81.
    58
    Of (aan het begin van het citaat): aan haar deur voorbijgaan. Vgl. het in de commentaar aangehaalde citaat van Lucretius.
    59
    In: Poematum nova editio ... Leiden 1606, 117. De editie uit 1613 (sub I, VI, 16) heeft 'patienter' in plaats van sapienter.
    60
    Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 129. Het begin van het citaat (gesteld in de directe rede) legt Seneca de mens, dolend zonder gids, in de mond. Ook aangehaald door Montaigne, Essais, II, XXV. Ed. Villey 1978, I, 689.
    61
    Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 491. Waar Cats pauci faciunt heeft, staat bij Seneca 'si pauci facerent'; dit verschil is in de bestaande vertaling ingepast. Ook aangehaald door Langius (270 A), met een vergelijkbare verwijzing: 'In extrema part. Epist. [58].'
    62
    Namelijk Thascius Caecilius Cyprianus, Epistulae ('Pompeio Fratri S'), LXXIIII, 9. In: Opera omnia. Ed. G. Hartel. Drie dln. Wien 1868-1871, II, 806, r. 23-24 ( CSEL III). Ook Langius (269 B) haalde het citaat aan. Het woord vetustas kan ook 'langdurige' betekenen.
    63
    Vgl. Cicero, Epistularum ad Atticum, VII, VII, 7, waar hij zich afvraagt of de mens moet doen als het vee dat, wanneer het uiteengedreven wordt, achter de kudde van de eigen soort aangaat: 'Quid ergo, inquis, facturus es. Idem quod pecudes, quae dispulsae sui generis sequuntur greges.'
    64
    Varianten ten opzichte van de Vulgaat zijn: Delector voor 'Condelector'; capientem voor 'captivantem', en sub lege voor 'in lege'. De verschillen hebben geen invloed op de betekenis. De vertaling van Tremellius, die verder geheel afwijkt, zet ook in met 'Delector'. De andere afwijkingen in woordkeuze komen niet voor in Polus Polus, Synopsis -1686.
    65
    Zie: Confessionum libri XIII. Ed. Verheijen Augustinus, Confessionum, 122-124 en 86; ( CC XXVII). De inzet en het laatste stukje zijn toegevoegd: 'Cuius rei causa militamus? [...] Et tibi quid non fragile plenumque periculis? Et per quot pericula pervenitur ad grandius periculum? [...] Pereant omnia et dimittamus haec vana et inania: conferamus nos ad solam inquisitionem veritatis.' In de vertaling van Wijdeveld Augustinus, Belijdenissen, 136 en 178: 'Waarom doen we onze dienst? Kunnen we aan het hof iets hogers hopen dan vrienden van de keizer te worden? En als we dat zijn, wat is daar dan niet hachelijk in en vol gevaren? En door hoeveel gevaren gaat dan de weg naar een nog groter gevaar? [...] Laat het allemaal naar de maan lopen! Laat ons afzien van die lege, voze dingen! Laten wij ons enkel en alleen aan het zoeken naar de waarheid wijden!' Cats zal het citaat ontleend hebben aan Langius, die het eerder ook in deze gecompileerde vorm had aangehaald (865 A).
    66
    Vgl. voor het beeld van de wereld als machine o.a. de uitspraak van Pseudo-Dionysius de Areopagiet: 'Aut Deus naturae patitur, aut mundi machina dissolvetur', waarop in de aan Cats toegeschreven Aenmerckinghe op de tegenwoordige steert-sterre wordt gezinspeeld: 'Ofte het maecksel des werelts moet t onder [sic] gaen, ofte den God der natueren is in lijden'. Ed. Johannes 1986, 80-81, r. 154-157.
    67
    Waarschijnlijk op te vatten in de zin dat een wolkbreuk de hemel door elkaar schudt. Ik heb het citaat niet thuis kunnen brengen. Vgl. Silius Italicus, Punica, I, 250b-251:
    [...] tum vertice nudo
    excipere insanos imbres caelique ruinam.
    (Daarna verdroeg hij blootshoofds razende regenbuien en wolkbreuken), evenals Horatius, Epode, XVII, 5:
    refixa caelo devocare sidera
    (de kracht om de sterren los te maken en ze naar beneden te roepen).
    68
    Vgl. voor andere voorbeelden van een haan die bevestigd zit op een narrenkap, het schilderij Allegorie van de dwaasheid van Quinten Massys (Julius S. Held Collection, New York), afgebeeld in: W. Willeford, The fool and his scepter. A study in clowns and jesters and their audience. Kingsport (Tennessee) 1969, 6 en twee gravures van Dirck Volkertsz. Coornhert naar Willem Thibaut, getiteld 'De dwaasheid van twist' en 'De dwaasheid van zinnelijke begeerte', afgebeeld in: I.M. Veldman, 'Leerzame dwaasheid. De invloed van het Sotten schip (1548) op zottenvoorstellingen van Maarten van Heemskerck en Willem Thibaut.' In: Nederlands kunsthistorisch jaarboek 37 (1986), 215 (Renaissance en Reformatie en de kunst in de Noordelijke Nederlanden). De haan op de tekening 'Cartouche met narrenkovel' van Karel van Mander wordt gezien als symbool voor lasterpraat. Zie: Vastenavond - Carnaval. Feesten van de omgekeerde wereld. Red. C. de Mooij. Tent. cat. 's-Hertogenbosch. Zwolle 1992, 94, cat. nr. 22.
    69
    Vgl. verder de emblemen XII, XVIII, XXV en XL. Het WNT VI, 1056 geeft een aarzelende omschrijving bij het gezegde 'Iemand aan zijn hooi hebben' en veronderstelt: 'aan zijn snoer(en) (zodat hij (zij) overal medeloopt)'; daarop volgt, vragend, als vergelijking: 'iemand met een strootje (kunnen) verleiden' voor 'met zeer weinig krachtige middelen.' Men verwijst hierbij naar een regel uit Giertje Wouters (1623) van J. Franssoon: 'Ik heb ... drie Vryers aen mijn Hoy.' Geciteerd naar de derde druk; Amsterdam 1640, 5.
    70
    Boek IV, 1146-1153. Vert. Timmerman Lucretius, Over de natuur, 164.
    71
    Ed. Antwerpen 1608, 86. Zie voor Heinius: Nederduytsche poemata 1616, 73, 81 en 86 (resp. nr. 10, 25 en 35). Vgl. ook de thematiek van in de Sinne- en minnebeelden.
    72
    Vert. Schrijvers 1983, 53-54. Ed. Antwerpen 1584, 25: 'Magnus enim erectusque animus non includit se istis ab Opinione terminis, sed cogitatione & sensu totum hoc Universum complectitur, ut suum. Vidimus stultos & risimus, quos custos aut magister alligabat straminis vel exigui fili nodo. Atque illi stabant quasi ferro aut vera compede devincti. S2imilis nostra haec amentia, qui futile opinionis vinclo astringimur ad certam terrae partem.' Cats gebruikte Lipsius' werk vaker als vindplaats voor zijn emblemen (vgl. II, XX en XXIII).
    73
    Deze verwijzing in Küster Küster, Aesop-Ausgaben : 'Narren gebunden', o.v.n. de uitgave Esopi appologi ... et fabularum additionibus Sebastian Brant. Basel 1501, 151. Van deze ed. zijn geen exemplaren aanwezig in Nederlandse bibliotheken; wel in de Bibliothèque National te Parijs (sign. Rés Yb 403 én 404) en in British Library te Londen (sign. 86 K 1 en G 7809). Vijf exemplaren bevinden zich in Amerikaanse collecties ( NUC, 4, 653, nr. 0089384). Schriftelijke navraag bij de British Library over de door Küster gegeven plaats, leverde echter niets op.
    74
    De wercken van Vondel. Ed. J. van Lennep. Amsterdam 1864, IX, 185, vs. 848; en WB 9, 208.
    75
    Het motto betekent: wie onverstandig is, ergert zich aan kleinigheden (neemt aan het minste of geringste (een strootje) aanstoot. G.A. Bredero's Boertigh, amoreus, en aendachtigh groot lied-boeck. Ed. G. Stuiveling. Culemborg 1975, 291-292, nr. LXXXII; en G.A. Bredero's Boertigh, amoreus, en aendachtigh groot lied-boeck II. Ed. G. Stuiveling e.a. Leiden 1983, 336-338.
    De fabel komt o.a. voor in de Latijnse bloemlezing die Faërnus samenstelde onder de titel Centum fabulae ex antiquis auctoribus delectae ... Antwerpen 1567 (ed. London 1672, 89) en in Het wonderlicke leven Esopi, met sijn geneuchlijcke fabulen. Amsterdam 1613. Cats zinspeelt erop in embleem XLII.B.5. Vgl. voor stro in samenhang met bespotting ook W. Mezger, Narrenidee und Fastnachtsbrauch. Studien zum Fortleben des Mittelalters in der europäischen Festkultur. Konstanz 1991, 473 (Konstanzer Bibliothek, Band 15): 'Die Braut hat auf dem Kopf [...] einen banalen Kranz aus Stroh, wie man ihn damals zum Spott für gefallene Mädchen flocht.'
    76
    Spiegel 1632, III, 51, nr. XVIII (= ADW 1712, I, 624). Andere uitbeeldingen van dwaasheid in deze bundel, gesymboliseerd door een nar, zijn: III, 12, nr. V; 18, nr. VII; 32, nr. XII; [69, tussen nr. XXIII en XXIV]; 110, nr. XXXV. Vgl. verder ook III, 24, nr. IX (= ADW 1712, I, 611, 613, 618, 630, 644; 615). Over het uitjouwen door jongens (ook als controle-instantie in het alledaagse leven): M.-T. Leuker, 'Schelmen, hoeren, eerdieven en lastertongen. Smaad en belediging in zeventiende-eeuwse kluchten en blijspelen.' In: Schimpen en schelden. Eer en belediging in Nederland, ca. 1600-ca. 1850. Red. A. Keunen en H. Roodenburg. Amsterdam 1992, 314-339, i.h.b. 329-331 (Decembernummer Volkskundig bulletin 18,3; P.J. Meertens-Instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen).
    Er lijkt -zij het indirect- sprake te zijn van enig verband met teksten die handelen over de capriolen die zuiplappen uithalen, aangehaald door Janson in Apes and the ape lore. In die teksten wordt gezegd dat dronkaards als een aap met een strootje spelen. 'Being a synonym for 'fool', the ape was particularly well qualified to suggest the irrational antics of topers.' De uitdrukking 'With a straw playeth lyke an ape' staat dan gelijk aan de meest idiote, zinloze vorm van vermaak, iets wat welbeschouwd alleen kinderen en apen is toegestaan. Zie: Janson 1952, 246. Vgl. voor de iconografie van de nar, de narrenstreken en plaats van de (hof)nar in het zestiende- en zeventiende-eeuwse leven: Welsford 1935 en P. Vandenbroeck, Beeld van de andere, vertoog over het zelf. Over wilden en narren, boeren en bedelaars. Tent. cat. Antwerpen 1987, 40-62. Zie voor uitbeeldingen van kinderen in het werk van Van de Venne o.m. de prent 'Kinderspel' in Silenus 1618, 107-109 (afb. /V/) en Bol Bol, Adriaen Pietersz. van de Venne, 35-37, afb. 20-25, met details van het schilderij De zielenvisserij (1614). Vgl. ook Duranti 1983.
    77
    Zie hierover: H.W.M.J. Kits Nieuwenkamp, Het raadsel der huismerken. Amsterdam 1955; W.F. Tschudin, The ancient paper-mills of Basle and their marks. Hilversum 1958, 237, noot 34 evenals de daar genoemde literatuur (Monumenta chartae papyraceae historiam illustrantia); en C. Pama, Rietstaps handboek der heraldiek. Vijfde druk. Leiden 1987, 25-26, 205-208 en afb. 78. Met dank aan M.D. Haga te Amsterdam, E. Hinterding te Utrecht en H.J. Porck te 's-Gravenhage voor de gedachtenwisseling over dit detail.
    78
    In de ed. princ. komt geen watermerk voor. In het overzichtwerk Les filigranes van C.M. Briquet zijn enkele laat-zestiende-eeuwse watermerken opgenomen die uitermate dicht in de buurt komen van het teken in het glas-in-lood-raam van prent XXIV. Zie de uitgave Amsterdam 1968, II [Tekstdeel], 513 en IV [afbeeldingen], nr. 9819-9823 en 9837-9838, afdeling 'Lettres et monogrammes'.
    79
    Afgebeeld in L. Gruel, Recherches sur les origines des marques anciennes qui se rencontrent dans l'art et dans l'industrie du XVe au XIXe siècle par rapport au chiffre quatre. Paris etc. 1926, 51. Het monogram is niet teruggevonden in de beschrijvingen van de koorramen, opgenomen in: Les vitraux de Champagne-Ardenne. Inventaire général des monuments et richesses artistiques de la France. Paris 1992, 262-270 ( Corpus vitrearum, IV). Misschien stond het op glas Baie 102 (W): 'monogrammes dans les écoinçons', of maakt het deel uit van de fragmenten, waaronder enkele met inscripties, die zijn overgebracht naar het Dépôt de Champs-sur-Marne (resp. 268 en 270).