← Content: PreviousContent: Next →

Fugiendo, non effugit. [15]


beeld015

Back to top ↑
86 ↓
PROPERT. LIB. I. EL. 30.
Quo fugis ah demens? nulla est fuga, tu licet usque
Ad Tanaim fugias, usque sequetur Amor.
Instat semper Amor, supra caput, instat amanti;
Et gravis ipse super libera colla sedet.

S. GELAIS.
Avant sera la grande mer sans onde,
Sans fruict la terre, & le ciel sans clarté,
Que mon esprit n'aime mieux en ce monde
D'estre a vous serf, qu'a autre en liberté.

87 ↓
Mijn last is aen my vast.
Soect yemant los te zijn van alle minne-banden, 1
So laet de vrijster daer, en trect in vreemde landen 2
Roept Naso tot de jeught; maer na dat ic het vind, 3 4 5 6 7 8 9
De raet die Naso gheeft, en is maer enckel wind:
Ick hebbe verr' gheseylt, ic hebbe veel ghereden,
En siet! het oude pack dat cleeft my aen de leden; 10
Dat draegh ic op den bergh, dat vind ic in het dal,
'Ach! wat int herte woont dat voert men over al'. 11

Fugiendo, non effugit.
Naso viam docuit longos mollire furores,
A patria, ut valeas, inquit, Amator abi,
Iussa secutus eram, memini, tua doctor Amoris,
Hoc quoque sustinui dicere, Phylli vale.
Iamque feror; iuga montis equo, mare puppe pererro:
Me tamen impositum, me tamen urget onus.
Non animum fugiens, coelum modo mutat, Amator.
Quo fugis? heu! tecum, dum fugis, ibit Amor.

Fuir ne sert.
Soit que je cours aux champs, ou dans la mer me baigne,
Par tout, ou que je vais, mon mal las! m'accompaigne,
Que fais-je pauvre Amant? ie porte mon malheur,
Ie change de païs, gardant le mesme c?ur.

Where that I runne, goe, creepe or flye,
My burthen on my back doth lye.
If thou desire to be set free from Cupids cruell bandes,
Then seeke adventures I thee wish abroade in forraigne landes.
For this advise doth Ovid give, who Venus well did kno'e:
Let Venus fondlinges prate theire fill, I knowe it is not soe.
For I have trugde, gone, runne, and crept, by sea and eke by land
Yet feele I still upon my back, my burthen where I stand,
It sticks so fast to mee, that I with paine doe groane and faint,
For each one shall his owne pack beare: what bateth their complaint?
Als ick springh, so waechtet al. 12

88 ↓
De Schilt-pad draeght haer huys geduerich op de leden, 14
Sy gaet als sonder sorgh, en sachtjens henen treden, 15 16
Men vintse menichmael van alle noot bevrijt,
Al gaet de vos sijn hol, de beer sijn leger quijt; 17
Wie in sijn boesem draegt, sijn gelt, en beste panden, 18 19
Sijn winckel, sijn beslagh, sijn vette kooren-landen, 20 21
Die heeft een seker erf, en wandelt onbevreest; 22
'Waer is doch yemant arm die rijck is inden geest?' 23

Omnia mea mecum.
Omnia qui secum portat sua, non vada salso
Horreat in fluctu, non freta vasta tremat
Non tristi miser ore domus, molesque relictas
Respiciat, parva dum rate vectus abit:
Ingruat ense latro, grassentur ad ostia fures,
Aut canit, aut placido membra sopore levat.
O secura quies! o paupertatis amicae
Commoda! foelices qui tua dona colunt.

Seurement va, qui rien n'a.
Tout ce que m'appartient tousjours chez moy je porte,
O joye, & o bonheur de non vulgaire forte!
Ce que le monde fuit, c'est ma felicité?
O quel plaisir comprend un' docte pauvreté.
LAËRT.
Monebat Anthistenes ea paranda bona quae cum naufragio enatent.

SEN. DE TRANQ.
Aut ego fallor, aut regnum est inter avaros, circumscriptores, latrones, plagiarios, unum esse cui noceri, cui eripi nihil possit. Habiliora sunt corpora pusilla quae in arma sua contrahi possunt, quam quae superfunduntur, & undique magnitudo sua vulneribus obiecit.

89 ↓
OMNIA MEA MECUM.
Miles non timet, inquit Lampridius, nisi vestitus, calceatus, armatus, & habens aliquid in zonula; contra
Cantabit vacuus coram latrone viator
Sollicitum reddunt hominem divitiae, non alia de causa, quam quod eripi, & ab eo auferri possunt. Separabile utique fluxumque ac mobile est, quidquid externum est. Opes aliis donari, honores in alios transferri, nobilitas ad haeredes transmitti potest; Virtutem vero ac doctrinam affixam adeo & infixam homini scimus, ut ab eo nullo modo avelli aut separari possit. Statuamus ergo, cum sapientibus, omne id quod aut datum nobis, aut in nos translatum, aut ad nos transmissum est, proprium nobis ac verum bonum non esse. Dicamusque cum Cicer. contentum rebus suis esse, certissimas esse divitias. Etenim si isti callidi rerum aestimatores prata ac areas quasdam magni aestimant, quod ei generi possessionum minime quasi noceri possit: Quanti est aestimanda virtus, quae nec eripi, nec surripi potest, neque naufragio, neque incendio amittitur, nec tempestatum, nec temporis permutatione mutatur? qua praediti qui sunt, soli sunt divites; soli enim possident res & fructuosas, & sempiternas.

De landtsknecht 25 en vreest niet dan als hy wel ghedost 26 is, seydt Lampridius; 27 en in teghendeel van dien, 28 ghelijck den Poët 29 seydt:
Die kruys noch munt heeft in sijn tas,
Past op 30 de stroopers niet een bras: 31
Want hy, wiens teer-gelt 32 is een niet, 33
Betaelt den roover met een liet.
Den rijckdom maeckt den mensch bevreest, uyt gheen andere redenen, dan overmits de selve 34 hem kan afgenomen werden. Al wat van ons afghesondert en verscheyden 35 is, werdt haest 36 en licht 37 verganckelijck. Adel wert de nacomelinghen naghelaten. Rijckdom can andere gegeven werden: eere verwandelt op ander by opghedracht. 38 Maer deucht en wetenschap zijn aen den mensche soo vast gehecht, datse van hem in geenderley manieren en zijn af te sonderen. Laet ons dan met de verstandige besluyten, dat alles wat ons of gegeven, of opgedragen, ofte wel nagelaten kan werden, ons eyghen ende ware goet niet en zy: laet ons trachten sodanighen goedt na te jaghen, dat uyt brandt en schipbreucke met ons kan ontvluchten. 39

90 ↓
IOHAN. 8. 34.
Die sonde doet, is der sonden dienaer. 40
Waer heen ellendich dier? ey! wilt u ganghen staken, 41
Het is om niet ghepoocht, door vluchten los te raken;
Gaet aen het open strant, of in het dichte wout,
Het cleeft u aen het lijf, dat u gevangen houdt. 42
Is yemant overstolpt met ongesonde lusten, 43
Die torst een staghe last, waer sal hy connen rusten? 44
Al rotst hy om het lant en hier, en weder daer, 45
Sijn pack dat blijft hem by, en weeght hem even swaer. 46

Impius, & in libertate, servus est.
Impia quae proprio mens pondere pressa laboras,
Quo fugis? in nulla pes tibi fixus humo.
Nil fuga profuerit, nam quod fugis, instat eunti:
Impia perpetuus mens sibi carcer adest.
Cui corpus, cui corda regit malesuada cupido,
Colla licet iactet libera, servus erit.
Nil iuvat, heu! latebras animo quaesisse nocenti,
Hunc, licet effugiat carcere, carcer habet.

Qui mal vit, son mal le suit.
Va t'en, ou tu voudras; ce non obstant sans cesse
Ta charge te poursuit, & ton fardeau te presse.
C?ur plein d'impieté; encores que tes pas
Sont pleins de liberté, esclave tu seras.
Augustin. Lib. 4. de Civit. Dei.
Bonus, etiamsi serviat, liber est. Malus etiamsi regnet, servus est: nec unius hominis, sed quod gravius est, tot dominorum quot vitiorum.

Hieron. Epist. ad Simpl.
Stulto imperare servitus est: &, quod peius est, quo paucioribus praesit, pluribus dominis & gravioribus servit. Servit enim propriis passionibus, servit suis cupiditatibus, quarum dominatio nec nocte, nec die, fugari potest; quia intra se dominos habet, intra se servitium patitur intolerabile.

91 ↓
IMPIUS, ET IN LIBERTATE SERVUS EST.
Cervus sagitta saucius citato quidem cursu huc illuc vagatur, ac nemora
Haeret lateri lethalis arundo
Solent mercatores, rebus pessum euntibus, rationum libros plerumque seponere, omniaque removere quae aeris alieni molem ipsis refricant; Sed nec minus mentem excitam curae lancinant. Vidi aliquando graviter saucios, qui chirurgum tamen admittere recusarent, ne scilicet vulnus tentaret, ac inspiceret; cum undaret interea omni ex parte cruor. Multi quidem conscientiam vino immergere, iocis fallere, vel peregrinando excutere tentavere. Frustra. Ut enim is, qui spinas habet in pedibus, ubique spinas calcat; ita isti animum noxium ac inquietum secum circumferunt, eumque differunt quidem, non tamen auferunt. Umbra corpus, peccata animum sequuntur, inquit Basil. & manifestas facinorum repraesentant imagines. Quid agitis miseri? aegra mens curanda, non occultanda est.

Een hinde met een pijl gheraeckt,
Waer datse loopt, hoe dats'et maeckt,
Hoe datse rent door bergh en dal,
Eylaes! t'en baet haer niet met al:
De schicht 47 die haer aendoet de smert,
Blijft vast gehecht dicht onder 'thert. 48
Veel koopluyden, welcker saken qualijck staen, schicken wel hun boecken 49 aen d'een zijde, 50 om daer in haren soberen staet 51 niet te sien, maer wat batet? sy wetent al van buyten, en dragen den hertzeer alreede in haren boesem. Sommighe zijn ghequetst, en wetent wel, nochtans (door, ick en weet niet wat, cleynherticheyt) 52 en willen sy gheen wondemeester ontrent haer lijden, 53 konnen oock niet verdraghen dat haer wonde getent 54 werde, om (quansuys) 55 niet te weten hoe diepe die zy, en ondertusschen loopt haer bloet daer henen. Even so isset gestelt met een quade ghewisse, 56 men wiltse verberghen, maer men en kan niet. Veel zijnder die met herwaerts en derwaerts te reysen, met gaen en keeren, met vrolijck geselschap te gebruycken, die soecken als af te slyten, immers 57 in slaep te wiegen, ofte wel inde wijn als te verdrencken, maer ocharmen! te vergeefs, het ghene dat hun quelt, is te diepe in hun gheplaetst. Die doornen in sijn voeten heeft, waer hy oock gaet, hy treter op, en gevoelt over al de pyne. de schaduwe volcht het lichaem, de sonde het ghemoet, seydt den outvader Basilius, 58 de gewisse doet een yder sien een afbeelt 59 van 'tgene hy bedreven heeft. Wat soecktmen 60 doch een sondich ghemoedt hier of daer te verbergen? en (somen seyt) achter stoelen en bancken te steken? Een ongesonde ziele dient ghenesen, en niet versteken 61 te zijn.

Back to top ↑

Facsimile Images


86

87

88

89

90

91

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Koopmans Koopmans, Cats’ Sinne- en minnebeelden, 45-46.
  2. Smits-Veldt Smits-Veldt, Samuel Coster, 6-9, i.h.b. 8 en 195.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A city on the waterfront (river or sea?) with a turtle in the foreground; a sailing-ship saluting

Back to top ↑

Comments

Ovidius kan zeggen wat hij wil, het is onmogelijk om zich van de banden der liefde vrij te maken, want waar de verliefde ook naar toe gaat, de eens aangewakkerde liefde zal hem altijd smartelijk volgen. Aldus Cats' eerste toepassing van de schildpad voor de haven.
In de tweede uitleg wordt het dier dat enkel een schild heeft in verband gebracht met de zorgeloosheid van iemand die alles wat hij bezit met zich mee draagt. Hoe tevreden en gelukkig immers is de arme mens die koestert wat hij heeft en niet bang hoeft te zijn voor lieden die het op hem gemunt hebben. De aangehaalde uitspraken van Antisthenes en Lampridius, evenals de regels uit Juvenalis en (in het bijzonder) die uit Cicero, liggen aan de basis van dit gedeelte van het embleem. Rijkdom en bezit zijn vergankelijk, deugd en kennis daarentegen eeuwig.
Tot slot dient de schildpad, die voor altijd gedoemd is zijn schild te dragen en zijn ellende onmogelijk kan ontvluchten, als beeld voor de goddeloze zondaar die nooit rust zal vinden wanneer hij niet probeert de last van zijn zonde kwijt te raken. Cats verschuift dan de aandacht van de schildpad naar het hart, wat begrijpelijk is nu in deze context de nadruk op de zonde ligt. Aan de hand van maar liefst drie kerkvaders worden de beklagenswaardigen opgeroepen te zorgen voor de genezing van hun slechte geweten. Op deze manier zijn alle drie de uitleggingen gebaseerd op een vorm van onafscheidelijkheid: van het beeld van de geliefde, van het geestelijk bezit en van de last van de zonde.
Het heeft er alle schijn van dat Cats bij het maken van zijn embleem een niet zo lang daarvoor verschenen zinnebeeld bij de hand heeft gehad. In Gabriel Rollenhagens Nucleus emblematum selectissimorum (1611) staat niet alleen één van de genoemde motto's centraal, maar toont de pictura eveneens een schildpad en profil op de voorgrond met een landschap waarin gereisd wordt. De overeenkomst met Cats' embleemprent is opvallend

Afbeelding 15.2
. 85 Behalve deze combinatie vindt bovendien de uitleg aansluiting bij Rollenhagen:
Ik draag het mijne mee naar huis.
Ik draag mijn huis met me mee en al het mijne,
juist hierdoor rijker en machtiger dan vele vorsten. 86
In de uitgave Emblemata, volsinnighe uytbeelsels, die Zacharias Heyns van de bundel van Rollenhagen bezorgde, luidt het nu uitvoeriger onderschrift:
O arm verblinde mensch waer henen strect u leven?
Meynt ghy dat 't groote gelt u by geval gegheven
Een heel vast erfgoet zy, ghy dwaelt voorwaer ghy dwaelt
So veel fortuna geeft soo veel sy weder haelt,
Het can seer licht geschien het can seer haestlick komen,
Dat gene ghy nu hebt u weder wort ontnomen:
Daerom op dat ghy dan met Biam seggen meucht,
Ick draeg alt myn met my, begeeft u tot de deucht. 87
Invloed op de onderhavige iconografie zal zeker ook zijn uitgegaan van Joachim Camerarius' Symbolorum emblematum ex animalibus quadrupedibus

Afbeelding 15.3
. Hij gaf echter aan de prent een andere duiding (die terug te vinden is in Cats' embleem van de schildpad en de aap, nr. XLVIII). Camerarius bestempelt het huis als beste toevluchtsoord, waarbij de (huis)vrouw wordt vergeleken met de schildpad om het belang van de huiselijkheid -in de zin van kuisheid en bescheidenheid- mee aan te geven. 88
Volgens een fabel van Aesopus was het Zeus die de schildpad strafte met het duurzaam dragen van zijn huis omdat het dier niet was komen opdagen bij zijn bruiloftsmaal en de schildpad als enige reden opgaf: 'Oost west, thuis best'. 89 Roemer Visscher bewerkte deze fabel in zijn Sinnepoppen tot een afzonderlijk embleem onder het motto 'T'huys best'

Afbeelding 15.4
. 90 Behalve Zeus heeft ook Cupido het dier gestraft, maar nu om een geheel andere reden. Onder het ovidiaanse motto 'Amor odit inertes' (De liefde haat de tragen) jaagt Cupido in Otto Vaenius' Amorum emblemata met zijn boog een trage schildpad weg, als teken dat hij er niet van houdt wanneer een minnaar talmt in de liefde

Afbeelding 15.5
. 91
Het motto dat bij Cats de meest prominente plaats inneemt, werd tevens gekoppeld aan de met de schildpad verwante slak. Naar analogie presenteerde Sebastián de Covarrubias Orozco in zijn Emblemas morales, zoals Bargagli vóór hem in een devies ook al had gedaan, dit trage dier dat zijn slakkehuis eindeloos met zich mee moet slepen

Afbeelding 15.6
. 92

Back to top ↑

Notes

1
Soect : Probeert
2
daer : achter
3
Naso : Verwijzing naar Ovidius [Naso], Remedia amoris, 213-214:
4
Tu tantum quamvis firmis retinebere vinclis,
5
I procul, et longas carpere perge vias.
6
In de vertaling van De Laet s.a., 154:
7
'Ook al ben je nog zo sterk gebonden door de liefde,
8
toch moet je van omgeving veranderen en lange reizen ondernemen.'
9
na ... vind : naar mijn eigen bevinding
10
pack : last (vgl. motto)
11
Het aanhalingsteken vooraan de regel vestigt de aandacht op het sententieuze karakter van de zin.
12
Spreekwoord: Wanneer ik spring, dan beweegt alles mee (wat ik bezit); ter aanduiding van iemands armoede; ook gezegd om aan te duiden dat iemand die niets bezit, ook geen banden of verplichtingen heeft ( WNT XXIV, 593-594). 12
13
Vgl. Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 291-292, nr. CLIX. Hij geeft een versje uit Lot van wiisheyd Antwerpen 1606, 146, waarboven niet alleen precies hetzelfde motto staat, maar waarmee Cats' versie ook inhoudelijke overeenkomst vertoont:
Als ick springhe, so waghet al.
Als sommigh gast springht, so waghet al:
Want al sijnen schat draeght hy aen 't lijf.
De sulcke sijn somtijdts so sot en so mal,
Al hadden sy te lande het meeste bedrijf.
Niet hebben, voor waer, maeckt luttel gekijf.
14
geduerich : permanent
15
sonder sorgh : onbevreesd, onbekommerd (vgl. r. 7)
16
sachtjens : rustig
17
Al ... quijt : Terwijl de vos en de beer hun holen kunnen kwijtraken
18
boesem : plaats tussen de borst en de kleding die vaak als bewaarplek diende; hier: hart, geest (vgl. r. 8)
19
panden : schatten
20
beslagh : bedrijf ( WNT II, II, 2024, 2, dp, en 2026, 12)
21
vette : vruchtbare
22
seker erf : veilig bezit (vgl. WNT III, II en III, 4165, 2)
23
Soortgelijke zegswijzen in WNT XIII, 275. Vergeleken met Mattheus 5:3 (of Lucas 6:20) wordt meer de (stoïsche) onafhankelijkheid van bezit beklemtoond. 23
24
In navolging van Mattheus 5:3 citeert Ripa onder 'De eerste saligheyt' een uitspraak van Augustinus: 'Het Koninghrijck der Hemelen is door Armoede te koop', en in zijn toelichting zegt hij dat zij die arm van geest zijn weinig werk maken van de eer en wereldse grootheden en zich sieren met nederigheid (1644, 443b-444a). Later koppelt hij de gedachte ook aan de rijkdom (447b-448a). Vgl. bovendien Ripa's verwerking van het Alciato-embleem onder 'Armoede in een treflijck verstand' (25).
25
landtsknecht : soldaat
26
wel ghedost : mooi gekleed, rijkelijk uitgerust
27
Lampridius : Zie noot 17.
28
in teghendeel van dien : in tegenstelling tot zo iemand
29
den Poët : Nl. Juvenalis, zie noot 18.
30
Past op : let op
31
niet een bras : in het geheel niet ( WNT III, I, 1142, I, 3, f, dp)
32
teer-gelt : geld om van te leven, om te verteren
33
is een niet : uit niets bestaat
34
de selve : Nl. rijckdom (r. 7).
35
verscheyden : verwijderd, gescheiden
36
haest : spoedig
37
licht : gemakkelijk
38
verwandelt ... opghedracht : gaat op anderen over via toezegging (doordat daartoe is opgedragen), WNT XX, 1734, 4, c
39
Maer ... ontvluchten : Een bewerking van Cicero, zie noot 19.
40
der sonden dienaer : Woorden van Jezus in Johannes 8:34; : een dienstknecht der zonde
41
ellendich : beklagenswaardig
42
dat : dat wat
43
overstolpt : overweldigd, overmand
44
staghe : voortdurende
45
rotst hy om : reist hij door
46
pack : last (vgl. r. 6)
47
schicht : pijl
48
Een ... 'thert : Vgl. de verwijzing naar Vergilius, noot 23.
49
boecken : kasboeken
50
schicken [...] aan ... zijde : schuiven opzij
51
soberen staet : beroerde toestand
52
cleynherticheyt : lafhartigheid
53
lijden : dulden
54
getent : onderzocht ( WNT XVI, 1529, dp)
55
quansuys : zogenaamd
56
ghewisse : geweten
57
immers : in elk geval
58
Basilius : Zie noot 25.
59
afbeelt : voorstelling
60
soecktmen : probeert men
61
versteken : weggestopt, verborgen
62
Vgl. Walther, 7, 904, nr.37078a: 'Fugit amantem, insequitur fugientem' (Hij vlucht voor de verliefde en achtervolgt haar op haar vlucht); en 905, nr. 37078d: 'Fugit quidem se multus, at non effugit' (Hij vlucht weliswaar dikwijls voor zichzelf, maar ontkomt zichzelf niet). De laatste regel onder verwijzing naar Gruterus.
63
Zie A.1, r. 3.
64
Vgl. Horatius, Epistulae, I, XI, 27: 'Caelum, non animum, mutant, qui trans mare currunt.' Vert. Van de Laar Horatius, Satiren en Brieven, 98: 'Van lucht, niet van gemoed, veranderen wie ijlen over zee.' Mogelijk baseert Cats zich (tevens) op Seneca, Epistulae morales, XXVIII, 1-2: 'Je moet van mentaliteit veranderen, niet van klimaat. Al steek je de eindeloze zee over [...], je problemen zullen met je gaan waar je ook heen gaat [...]. Je vlucht in gezelschap van je zelf. Je moet de last van je geest afleggen: anders zal geen enkel landschap je rust geven.' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 83-84; vgl. eveneens Epistulae morales, CIV, 17.
65
Het is waarschijnlijk geen toeval dat ook Vaenius ( Amorum emblemata 1608, 28) in één embleem zowel deze plaats aanhaalt, als de regel uit Vergilius die Cats in C.5 citeert. Het motto van het erop volgende embleem van Vaenius (30), komt eveneens bij Cats voor, zie XXXIX.A.2.
66
Tanais is de naam van een rivier en een daaraan gelegen stad in Scythenland. De rivier, die voor de Romeinse dichters vaak een verre afstand symboliseerde, werd in de oudheid beschouwd als de grens tussen Europa en Azië. Vgl. Propertius, Elegies. Book II. Ed. W.A. Camps. Cambridge 1967, 198.
67
In: Oeuvres poétiques, Quatrains & cinquains. Ed. P. Blanchemain. Paris 1873, II, 10. Het kwatrijn, te karakteriseren als een senecaans adynaton, maakt deel uit van een reeks van vier. Over deze Franse dichter (1491-1558) die hofpoëzie, epigrammen en sonnetten in de trant van Marot dichtte: Larousse. Paris 1875, XIV, 67; en H.J. Molinier, Mellin de Saint-Gelays. Étude sur sa vie et sur ses oeuvres. Rodez 1910, i.h.b. 349-354.
68
Cicero, Paradoxa stoicorum, 8: 'Ego vero facio, nam omnia mecum porto mea.' Cicero zegt dat deze spreuk afkomstig is van Bias, één van de zeven wijzen van Griekenland (± 550 v. Chr.) aan wie talrijke spreuken worden toegeschreven. Mogelijk betreft het de uitspraak die Diogenes Laertius ( De vitis philosophorum, I, 88) van Bias geeft: 'Neem wijsheid als proviand mee voor de reis van de jeugd naar de ouderdom, want dat is een betrouwbaarder steun dan de andere bezittingen.' Vert. Ferwerda en Eykman Diogenes, Leven, 38 (Vgl. ook de woorden van Stilpo die Laertius in II, 115 aanhaalt, eveneens gegeven door Seneca, Epistulae morales, IX, 18). De spreuk van Bias wordt verder vermeld door Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium libri novem ('Sapienter dicta aut facta'), VII, II, ext. 3, en door Lipsius, De constantia, II, 8 (Ed. Antwerpen 1584, 102). Zie verder Walther, 3, 608, nr. 20001b; Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 291-292, nr. CLIX; Pigler 1974, II, 587; Smits-Veldt Smits-Veldt, Samuel Coster, 4-9, de laatste over Costers devies 'Overal thuys', de rol van de schildpad als drukkersmerk en over enkele emblematische verwerkingen; en Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 127-128. Zie voor Alciato: de annotatie bij embleem XL.C.5.
69
Een toespeling op Juvenalis, zie noot 18.
70
Meurier Meurier, Trésoir, 193 en 194; Proverbia I, 251 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 415. Cats gebruikt in r. 2 in plaats van 'force' de ongebruikelijke vorm forte (rijmend op porte ).
71
Vgl. de vertaling van Ferwerda en Eykman Diogenes, Leven, 180. In Vaenius, Quinti Horatii Flacci emblemata. Antwerpen 1607, 54-55: 'Monebat Antisthenes ea paranda bona, quae cum naufragio enatent.' Cats heeft de naam Antisthenes afwijkend gespeld.
72
De vertaling is nagenoeg gelijk aan die van Verhoeven 1983, 242-243. Verschillen met Seneca zijn: cui eripi nihil possit naast 'non possit', en pusilla naast 'in bello illa'.
73
Scriptores historiae augustae ('Severus Alexander'), LII, 3: 'Miles non timendus si vestitus, armatus, calciatus et satur habens aliquid in zonula.' In de ed. Paris 1603: 199 A. Cats citeert hier letterlijk via Erasmus, Adagia, I, V, 16. Zie ed. Van de Poll-van de Lisdonk e.a. 1993, 490, r. 366-367.
74
Juvenalis, Saturae, X, 22. Vgl. de vertaling van d'Hane-Scheltema 1984, 131. De regels wordt ook geciteerd in Spiegel 1632, II, 64 (= ADW 1712, I, 587). Vgl. eveneens Seneca, Epistulae morales, XIV, 9 'Nudum latro transmittit; etiam in obsessa via pauperi pax est.' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 46: 'Een naakte laten zij met rust; zelfs op een weg vol struikrovers is een arme veilig.'
75
Dit hele laatste gedeelte, van contentum tot sempiternas, is letterlijk overgenomen uit Cicero's Paradoxa stoicorum, 51-52. Vgl. ook de woorden van Zeno, aangehaald in II.B.5 en 6.
76
Meurier Meurier, Trésoir, 165 en 177; Proverbia I, 242 ('son propre mal' en niet son mal ); Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 396.
77
Ed. Dombart en Kalb Augustinus, De civitate dei, 101, r. 45-48 ( CC XLVII). Vert. Wijdeveld Augustinus, De stad van God, 187. Ook aangehaald door Langius (1213 B) dezelfde kolom waaraan ook het citaat onder C.4.b. kan zijn ontleend.
78
De afkorting van de bron, Epist. ad Simpl., wordt ook aangehaald door Langius (1213 B), waar Cats het citaat wel vandaan zal hebben. In de brievenverzameling van Hieronymus komt er wel een brief voor onder de aanhef: 'Anastasii papae ad Simplicianum' (geschreven vóór 15 augustus in het jaar 400), gericht aan Simplicianus, de bisschop van Milaan, maar hierin komt het door Langius en Cats aangehaalde citaat niet voor. Zie: Opera omnia, I, 772-774 (558-560), nr. XCV ( PL XXII); en Saint Jérôme, Lettres. Ed. J. Labourt. Paris 1954, IV, 160-161, nr. XCV. Mogelijk gaat het dus om een andere bron.
79
Vergilius, Aeneis, IV, 73. Vgl. de noot bij A.4.a (over Vaenius) en verder XVI.B.5. Ook aangehaald door Lipsius, De constantia, I, 2 (Ed. Antwerpen 1584, 5), een werk dat Cats eveneens heeft gebruikt.
80
Een woordspel met differe en auffere. Het eerste kan ook 'paaien' betekenen.
81
Basilius, Sermo ('De peccato'), VII, 511 C: 'Ut enim umbra corpus, sic peccata animas comitantur.' In: Opera omnia, IV. Paris 1886, 1210 ( PG XXXII). Ook mogelijk is: Homilia in divites, 58, C: 'Quemadmodum enim umbra corpus, sic peccata animas comitantur.' In: Opera omnia, III. Paris 1885, 295 ( PG XXXI). Het citaat wordt eveneens aangehaald door Langius (983 B), o.v.n. 'Ant. & Max. Serm. 171'.
82
Nagtglas Nagtglas, Zeelandia illustrata -1880, I, 526-528; Zeeuws Archief Middelburg, cat. nr. II, 1142 C; er is een Latijns gedicht van Cats op afgedrukt. De prent is becommentarieerd uitgegeven door R.L. Koops. Middelburg 1986. Vgl. verder de kopergravure door M. Sallieth naar een tekening van D. de Jong in Atlas van de zeehavens der Bataafsche Republiek. Amsterdam 1805, 114 (ook opgenomen in M.P. de Bruin, Aan de rede. Zeeland aan de waterkant. Bussum 1975, 44-45), evenals de aquatint 'Vlissingen. Bombardement van de stad vanaf de zeezijde. Augustus 1809' van F. Dietrich (Amsterdam, Rijksprentenkabinet).
Een andere mogelijkheid is dat het havenhoofd van Rammekens is afgebeeld (ook wel Zeebrug genoemd). Vgl. C.A. van Swigchem en G. Ploos van Amstel, Zes unieke wandtapijten. Strijd op de Zeeuwse stromen 1572-1576. Zwolle 1991, 78-87, i.h.b. 84-85.
83
Vgl. ook het volgende embleem en het feit dat Cats in 1618 op de verbondenheid met dit embleem wees. Mogelijk vormt deze forse vis een opmaatje voor die op embleemprent XVI, al zwemt die, zoals een toegevoegde opmerking vermeld, in de Italiaanse wateren.
84
Het schip, een oorlogs- of koopvaardijschip, is vóór midscheeps te smal getekend; de kop zou eigenlijk breder moeten. Vgl. voor andere voorstellingen van dit type schepen, met diezelfde sterk oplopende opbouw -de zogeheten kampanje- de prent: 'Het panorama van Vlissingen' van Jan Pietersz van de Venne (genoemd in noot 1 ), waarop in een vlooteskader een aantal barken en sloepen zijn voorgesteld, en verder de prentserie 'The world of stately ships and the sea' van Pieter Bruegel de Oudere, opgenomen in: Klein 1963, 50-91, nrs. 10-18. Mogelijk heeft Van de Venne goed gekeken naar de embleemprent onder het motto 'His alis' in Roemer Visschers Sinnepoppen, II, LIV. Van dit spiegelschip zijn precies dezelfde zeilen opgebonden en gehesen (namelijk het groot mastzeil en het onderzeil). Over het afvuren van afscheidsschoten bij het verlaten van de rede: I. de Groot en R. Vorstman, Zeilschepen. Prenten van de Nederlandse meesters van de zestiende tot de negentiende eeuw. Maarssen 1989, nr. 12.
85
Het is waarschijnlijk dat het vertrekkende schip op de gravure van Cats verband houdt met wat in het eerste gedicht staat: trect in vreemde landen en Ick hebbe verr' gheseylt (A.1., r. 2 en 5). Vgl. ook de zinsnede uit het Cicero-citaat: [Wat] uyt brandt en schipbreucke met ons kan ontvluchten (B.6, r. 16). Welke soort landschildpad ( Testudinida ) precies is voorgesteld, is niet echt uit te maken. Zie voor de vele mogelijkheden: Ph. Whitfield, De wereld van de vissen, amfibieën en reptielen. Utrecht etc 1986, 138-139.
86
Ed. Arnhem 1611, nr. 74.
Omnia mea mecum porto.
Porto domumque mea mecum MEAQUE OMNIA multis
Regibus hoc ipso ditior et potior.
Vgl. over het embleem 'Tecum habita' bij Whitney: Nolde Nolde, Whitney’ A choice of emblems, 271-272.
87
Ed. Arnhem 1615, nr. 74. Zie voor Bias, noot 12. Later, in Selectorum emblematum centuria secunda. Arnhem 1613, nr. 64 maakt Rollenhagen nogmaals een embleem over de schilpad, nu evenals Roemer Visscher, met als invalshoek 'Oost west, thuis best'.

Afbeelding 15.4
en vgl. Emblemata 1967, 609 en Porteman 1977-1, 126-127.
88
Ed. Nürnberg 1595, nr. XCI:
Domus optima.
Est sua cuique domus tutissimus usque receptus,
Hanc ceu testudo foemina casta colat.
In vertaling:
Het beste huis.
Ieder heeft zijn eigen huis, een altijd zeer veilige toevlucht.
Een kuise vrouw moet hierin als een schildpad blijven zitten.
Zie voor de traditie van deze gedachte de commentaar bij embleem XLVIII.
89
Aesopus, Alle fabels 1979, 56, nr. 125. Vgl. Emblemata 1967, 607.
90
Ed. Amsterdam 1614, II, XXXVII. Zijn dochter Anna zou er later het volgende versje aan toevoegen:
Des Schildtpadt raet neemt aen, o ghy gehoude wijven,
Dat zedigh, eerlijck stil, u best is t'huys te blijven.
Ed. Amsterdam 1678, II, XXXVII; Ed. Beets Visscher, Gedichten, I, 158. Vgl. ook Giulio Cesare Capaccio, Delle imprese trattato. Napoli 1592, I, 46v-47r.
91
Ed. Antwerpen 1608, 91. Ovidius, Ars amatoria, II, 229.
92
Ed. Madrid 1610, II, 178, nr. 78, en Bargagli, Dell' imprese. Venezia 1594, III, 461. Een overzicht van de schildpadsymboliek geeft G.P. Valeriano Bolzani, Hieroglyphica, XXVIII (ed. Lyon 1602, 282-284); vgl. voor christelijke verwijzingen Martinus Koning, Lexicon hieroglyphicon (1722-1727, V, 172-174).