← Content: PreviousContent: Next →

Captis oculis, capitur bellua. [10]


beeld010

Back to top ↑
56 ↓
OVID. METAM. 3.
Non bene conveniunt, nec in una sede morantur
Maiestas & amor.

MANTUAN.
Quisquis amat, servit; sequitur captivus amatam,
Fert domita cervice iugum, fert dulcia tergo
Verbera, fert stimulos, trahit & bovis instar aratrum.

57 ↓
Verwonnen oogh, begonnen min. 1
Ghy sult een leeuwe selfs haest maecken u ghevanghen, 2
Verwint hem maer het oogh. Soo eens de soete wangen 3
Van eenigh aerdigh dier verblinden u ghesicht, 4 5
Ach! van een dapper man en blijfje maer een wicht: 7
Al treets' u op den neck, ghy sult haer trotsheyt lyden; 8 9
Al spouts' u inden baert, ghy sult de gramschap myden;
Wat dienter veel gheseyt? al waer oyt minne quam,
Daer wort de felste leeuw soo mack ghelijck een lam.

Captis oculis, capitur bellua.
Mox leo captus erit, si lumina capta leoni:
Si nescis, oculis vincitur omnis amans.
Sensibus ergo tuis ubi dulcis inhaesit imago,
Perque oculos intrans corde resedit amor,
Mox domita cervice iugum, gratosque labores,
Dulcia mox tergo verbera nempe feres:
Et licet aut leo sis, aut tigride saevior orba,
Accipies leges, quas tibi dictat amor.

Par des yeux les deux fenestres:
Darts d'amour deviennent maistres.
Quand on jecte au lion un drap dessus la teste,
La veue luy prenant, on prendra tost la beste;
Farouche nul sera quant il est pris aux yeux,
Apprivoisé seras, si tu es amoureux.

If that thyne eyes be conquered, sure,
Then loves torments thou must indure.
The lyon thats both stout and stronge, beinge but debard of sight,
As captive mayst thou gouverne him, and bringe him to thy might:
Even so the lovely ruddy cheeke, of comely maydens hew,
Once gazde upon, getts eyes consent, and doth thy hart subdue.
Then of a valiant man forthwith, thou must becomme her drudge,
Her tauntes, her checks, her frompes, her frownes, gainst them thou must not grudge.
In fine, thy lyons hart shee wil so worke upon with might,
That like a lambe, shee'le leade thee forth, and feare thee with her sight.

58 ↓
Is 'toogh verrast, 'tbeest is in last.
Besiet, het moedigh dier de Leeuwe staet ghebonden, 10
Om datmen synen aert ten lesten heeft ghevonden: 11
Ach! Sampson is ghevat, om dat sijn machtich haer
Wert, door een ontrou wijf, zyn vyant openbaer. 12 13
Wil yemant inder haest syn vyandt overwinnen,
Die leere sijnen gront en aenghebore sinnen. 14 15
Want soo hy dat gheheym ten vollen weten kan,
Daer is gheen twijfel aen hy isser meester van. 16

59 ↓
Primo vincuntur oculi.
Vincere si saevum cupis, & vincire leonem,
Fac oculos vincas, & leo victus erit.
Dum vocat in pugnam validas tuba rauca cohortes,
Ferreaque horrendo fulminat aere seges,
Dux oculos visu, dux murmure territat aures
Hostibus, & pavidos excitat arte metus.
In pugnis oculi primum vincuntur, & aures:
Lumina qui potuit vincere, victor abit.

?il gaigné, corps perdu.
L'oeil au lion perdu, pert aussi tost sa vie:
Le chef d'armée ainsi faict p?ur a sa partie,
Par monstres non cognus, ou quelque aspect hideux.
Il gaignera le c?ur, qui a gaigné les yeux.
TACIT. DE MORIB. GERM.
Primi, in omnibus praeliis, oculi vincuntur.

Lips. Doct. Civil. lib. 5. Cap. 16.
Clamor repentinus aliquis, aut imago, aut aspectus fuga saepe exercitum implevit: & haec talia magis, quam gladius, consternant hostem, videbisque militem vanis & inanibus magis, quam iustis formidinis causis moveri.

LIVIUS.
Nihil tam leve est, quod non magnae interdum rei momentum faciat.

OCULI PRIMO VINCUNTUR.
Movent ac turbant homines non res, sed, quas de rebus habent, opiniones: primae istae notiones mirum est quantum valeant; nec animos semel praeiudicio ocupatos facile quis in integrum restituat. Novum imperium inchoantibus utilem esse clementiae famam; invisumque principem seu bene seu male facta premere, prudenter notat Tacitus. Valet hoc sane etiam in rebus privatis. Recens coniugatos dissidia, ut scopulos, vitare iubet Plutarchus, ne videlicet simultas praematura animos, antequam coaluerint, dissolvat. Qui amoris scita tradidere, amanti, primis praesertim alloquiis, ut Dominae oculis ac auribus blandiatur, vehementer incumbendum putant. Scivit id, ac in usum deduxit Venus, apud Virg. quid enim Dea nescit amoris? ideoque Aeneam suum primo aspectu Didoni os humerosque Deo similem videndum exhibuit. Eodem stratagemate Iuditha primo vigiles, mox Imperatorem ipsum Assyriorum Holofernem circumvenit. Ut vidit, ut periit usque adeo.

De menschen werden 17 voor het meerendeel gheleyt, niet soo seer door de dinghen selfs, als door de inbeeldinghe die sy vande selve 18 in't hooft krijghen. 'tIs te verwonderen wat den eersten inval by yder een van ons al vermach, want soo haest wy eens zijn inghenomen, 19 en konnen wy nauwelijcx, om yet anders te ghevoelen, ghebracht werden. Voor een Prince seyt Tacitus, 20 die eerst aen't rijck 21 komt, ist oorboir 22 voor een ghenadich en goedertieren Vorst by den ghemeenen roep 23 ghehouden te werden. Voor een man die nieuwelijcx 24 een jonghe vrouwe ghetrout heeft seyt Plutarchus, 25 ist gheraden alderley scherpheydt te schouwen, 26 om de inbeeldinghe van haer teer ghemoet t'hemwaerts te trecken. 27 Die vande liefde handelen, 28 schryven 'teerste ghesichte 29 en ontmoetinghe sonderlinghe kracht toe om harten te stelen. Met desen treck 30 heeft Venus de ooghen van Dido, inde eerste verthooninghe van haren Aeneas, Iudith het ghesichte van Holofernes t'haerder eerster ghesichte vervoert ende inghenomen. 31 Letter op die't aengaet.

60 ↓
MATH. 6. 23.
Indien u ooghe boos is, soo sal u gheheele lichaem duyster wesen. 32
Al is de felle Leeuw de koninck vande dieren,
En dat hem al het wout en alle menschen vieren, 33
Wint yemant niettemin het ooghe van het beest, 34
Sijn lijf is sonder kracht, zyn herte sonder gheest.
Siet! wat het oogh vermagh; het oogh heeft vreemde krachten,
En over ons bedrijf, en over ons ghedachten, 35
O! sooje tucht bemint, en schouwt den vuylen brant, 36
Hout doch het dertel oogh gheduerigh inden bant. 37 38 39 40

PSALM. 11. 9.
Averte oculos meos ne videant vanitatem.
Qui modo liber erat, victis leo servit ocellis:
Quisquis es, a victo lumine, victus eris.
Credite, peccati sunt lumina nostra fenestrae,
Hac & avarities, & levis intrat amor.
Pande fores, subit hostis, & omnia caede cruentat:
Pande oculos, Satanas cordis in arce furit.
Cura sit, o, teneri tibi ne capiantur ocelli,
Ni servum vitiis subdere pectus ames.

LUCE 11. 35.
Regarde que la lumiere qui est en toy, ne soyent tenebres.
Le fin-rusé veneur le grand Lion attrape,
En luy gaignant les yeux, d'un voile de sa cappe;
Combien des braves gens sont par leur yeux frappez!
Noz yeux, helas! nous sont fenestres de pechez.
LUC. 11. 34.
Lucerna corporis tui, est oculus tuus; si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus lucidum erit, si autem nequam fuerit, etiam corpus tuum tenebrosum erit. Vide ergo ne lumen quod in te est, tenebrae sint.

NILUS IN SENTENT.
Cohibe oculum: cum enim non attenderis, circum volvitur. Munito aures & oculos, per illa enim ingrediuntur omnia tela malitiae.

61 ↓
NEQUITIAE DUCES, OCULI.
...

Als haer 41 de Slanghe door een enghe plaetse wil indringhen, kan sy maer het hooft daer in krijghen, het gheheele lijf sal lichtelijck volghen. 42 'tGaet even soo met de oude Slanghe, den Duyvel, de welcke ons soo verre open vindende, dat hy maer de begintselen der sonde daer in kan vesten, 43 hy sal lichtelijck alderley grouwelen 44 daer by voeghen. Daer is wel een Iacobs-ladder, om opwaerts ten Hemel te klimmen, maer daer is mede een nederhellenden wech, leydende ten verderve. 45 Den Duyvel, uyt zijnde om yemant te verlocken, ghebruyckt gantsch kleyne, ende naulijck yet van het goede afwijckende begintselen, glijdende alsoo, onghevoelijcker wijse, 46 allengskens dieper. Hy, willende den David tot een doodtslager maecken, berijt 47 hem voor eerst met het sacht toomken van ledicheydt, maer verweckt daer by in hem, een krielen sin, 48 vuylen lust, 49 overspel, en ten laetsten den dootslach selfs, schier als een nootwendigh gevolgh van't voorgaende. 50 De sonde is trots van aert, sy en wil niet alleen gaen, sy moet t'elcken 51 den eenen laquay 52 of den anderen achter haer steert hebben. Elck dan, die alle sonden niet wil inlaten, moet elck vande selve van eersten af wederstaen. 'tIs ghevoechlijcker, seyt den borgher, een moetwilligen 53 gast de deure voor 'thooft te sluyten, als inghelaten zijnde, hem uyt te jaghen. 'tIs voorsichtelijcker, seyt den crijgsman, des vyants inganck 54 te beletten, als binnen landts met hem te oorloghen. 'tIs wijsselijck gedaen seyt den medecijn, 55 de sieckten in haer beginselen te bejegenen. 'tIs goet, seyt den lantman, 56 de schapen voor den dam te schutten. 57 Het beste van alle is, seyt den Christen, de sonde al in hare gheboorte den neck te breken.

Back to top ↑

Facsimile Images


56

57

58

59

60

61

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    Cupid taming a lion by blindfolding him

    Back to top ↑

    Comments

    De kern van het embleem, het motief van de geblinddoekte en getemde leeuw, maakt deel uit van een iconografische traditie waarin Venus, maar vooral Cupido, de leeuw leiden, berijden of bespelen. De leeuw als symbool van de kracht (in de oudheid en de bijbel is hij de koning der dieren en zijn kracht kon negatief of positief worden uitgelegd) en het onschuldige kind dat hem in bedwang weet te houden, is door de eeuwen heen in verschillende kunstvormen uitgebeeld, ingegeven door het vergiliaanse dictum dat liefde alles overwint: 'Omnia vincit amor' ( Eclogae, X, 69). 84 Een emblematisch hoogstandje is te vinden bij Daniel Heinsius. Chrispijn de Passe maakte de gravure waarop de liefdesgod een forse leeuw in toom houdt, met eronder het motto uit Vergilius

    Afbeelding 10.1
    . 85
    Cats geeft een variant, namelijk een letterlijke weergave van de verblinding door de liefde, eveneens in de persoon van Cupido. Mak en gedwee volgt de minnaar, ook al was hij eens onstuimig en fel als een leeuw. 86 De voorstelling vindt haar oorsprong in de anekdote die Plinius geeft in zijn Naturalis historia. Hij verhaalt hoe een schaapsherder de woestheid van leeuwen wist te bedwingen door een kledingstuk over de ogen te werpen. Dit opzienbarend staaltje van vangkunst werd kort daarop onderdeel van shows in de arena. 87
    In Cats' tweede uitleg draait het om de list waarmee de kracht van de vijand overwonnen kan worden. Het is precies deze toepassing die de emblematicus Dionysius Lebeus-Batillius aan het motief had gegeven (zie hieronder). Ook de gekozen citaten spreken over deze politiek-militaire gedachte. Desondanks presenteert Cats in het prozadeel dit inzicht in de kracht van de eerste aanblik wederom als liefdesles.
    De ogen, eveneens de vensters van de zonde genoemd, zijn bovendien een toegang voor de duivel en staan bloot aan verleiding tot wellust, hebzucht en ander kwaad. De derde duiding waarschuwt de mens er dan ook voor zich te hoeden voor het allereerste moment waarop de zonde probeert zich via het oog in het hart te nestelen.
    Cats was niet de eerste die het onderwerp tot een embleem verwerkte. Er zijn in ieder geval drie zestiende-eeuwse voorgangers aan te wijzen die mogelijk als bron hebben gediend. De leeuwenvangers zijn hier echter allen voorgesteld als mannen in de kracht van hun leven. Het vroegste voorbeeld geeft Juan de Horozco y Covarrubias in zijn Emblemas morales

    Afbeelding 10.2
    . In het onderschrift vergelijkt hij de geblinddoekte leeuw, tam als een lam, met hoe men de onafhankelijkheid van wrede en bloeddorstige rechters kan afzwakken: wanneer de sluier van genegenheid of van partijdigheid hen verblindt, liggen ze uitgestrekt op de grond. 88
    In Joachim Camerarius' embleembundel Symbolorum emblematum ex animalibus quadrupedibus uit 1595 is te zien hoe de vanger behoedzaam op de leeuw toeloopt

    Afbeelding 10.3
    . Onder verwijzing naar uitspraken van klassieke en christelijke schrijvers werkt Camerarius de algemene stelling uit dat woede of drift door wijsheid te overwinnen is. 89
    Een jaar later neemt Lebeus-Batillius het motief op in zijn Emblemata

    Afbeelding 10.4
    en hij geeft er, evenals Cats na hem, een politieke betekenis aan. Onder het motto 'Dimidium victoriae hostem noscere' (De vijand te kennen is al de helft van de overwinning) licht het bijschrift toe dat het gemakkelijk is de overwinning op de vijand te behalen als men de aard van zijn kracht onderzoekt. Het bijgevoegde prozafragment levert daar aan de hand van voorbeelden uit de geschiedenis bewijzen van. 90 Gezien deze duiding lijkt de kans het grootst dat Cats zich op juist dit embleem heeft gebaseerd, met wellicht een knipoog naar de gravure bij Heinsius.
    Een aardige verwerking van Cats' embleemprent komt voor op een zeventiende-eeuwse esdoornhouten kan. De snijder Samuel Halvor Søn heeft zich dicht bij het origineel gehouden, maar geeft Cupido nu frontaal weer en voorziet hem van een ander kapsel

    Afbeelding 10.5
    . 91

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Verwonnen : Overwonnen, bedwongen
    2
    haest : spoedig
    3
    Verwint ... oogh : als je zijn ogen maar bedwongen kunt houden
    4
    dier : meisje
    5
    ghesicht : oog ( WNT IV, 2202). Kern van het bedoelde is dat liefde blind maakt; vgl. de uitdrukking 'iemand de ogen verblinden' ( WNT X, 2254). Cesare Ripa schrijft in zijn Iconologia dat de Griekse dichter Musaeus 'de eerste van allen [is geweest] die het oogh voor de oorsaeck en oorsprongh van Liefde stelde'; ook gedurende de middeleeuwen blijft het motief populair. 5
    6
    Ripa [Ripa, Iconologia], 386, met een opsomming van gedichten van o.a. Propertius, Ovidius en Petrarca. Zie voor de verwerking van dit motief in de renaissanceliteratuur: J. de Harduwijn, De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613). Ed. Dambre [De Harduyn, Roose-mond], 173-174; en voor de ideeën over de krachten van de liefdesblik, die werden toegeschreven aan de geesten of spiritussen: Porteman [Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria]], 154-155, 166-168, n.a.v. twee emblemen van P.C. Hooft ( Emblemata amatoria, nrs. VII en XIV). In de Anthologia Graeca komen twee gedichten voor waarin de ogen de veroorzakers van de liefde worden genoemd (V, 226 en XII, 71); vgl. ook Martinus Koning, Lexicon hieroglyphicon 1722-1727, IV, 80.
    Ook in de vroeg-Italiaanse literatuur treft men enkele treffende voorbeelden aan, zoals 'E 'l suo cominciamento è per vedere' (Liefde begint met zien), 'E gli occhi in prima generan l'Amore' (De ogen wekken in de eerste plaats de liefde op) en 'Vien da veduta forma che s'intende' (Door het gezicht neemt de liefde de vorm aan die men kent). Zie V. Nannucci, Manuale della litteratura del primo secolo della lingua Italiana. Firenze 1883, 228, 287 en 293.
    7
    wicht : (machteloos) kind
    8
    trotsheyt : hooghartigheid
    9
    lyden : dulden
    10
    ghebonden : met een halsband. Vgl. de embleemprent.
    11
    ghevonden : achterhaald
    12
    Wert [...] zyn vyant openbaer : bij zijn vijand bekend werd
    13
    Nadat Samson (Simson) aan zijn vrouw Delila het geheim van zijn kracht had verteld (dat schuilde in zijn haar), ontnam zij hem die door zeven haarlokken van zijn hoofd af te scheren. Hierdoor viel hij in de handen van zijn vijanden. Zie Richteren 16:17-21.
    14
    sijnen gront : de bijzonderheden van zijn aard
    15
    sinnen : kenmerkende eigenschappen
    16
    Parabolae : Dezelfde duiding, eveneens naar aanleiding van dit verhaal bij Plinius, geeft Erasmus in zijn : 'Iniecto in oculos sago, leo sine ullo negocio capitur, alioqui inexpugnabilis: ita facillimum est potentissimum etiam domare, modo cognitum sit illius ingenium' (Door een wollen mantel over zijn ogen te gooien, kan een leeuw, hoewel anders onoverwinnelijk, moeiteloos worden gevangen; net zo is het erg gemakkelijk om zelfs de meest krachtige persoon te bedwingen, mits je ervoor hebt gezorgd zijn aard te leren kennen). Ed. Margolin [Erasmus, Parabolae], 280, r. 949-951; ed. Mynors 1978, 249, r. 25-28.
    17
    werden : worden
    18
    vande selve : daarvan, nl. van de dinghen, r. 1-2
    19
    zijn inghenomen : gewonnen (voor iets), gepakt zijn (door iets); WNT VI, 1637
    20
    Tacitus : Zie noot 13 en 14.
    21
    eerst aen't rijck : pas de heerschappij aanvaardt
    22
    oorboir : van belang, nuttig
    23
    by ... roep : naar het oordeel der mensen (de algemene mening)
    24
    nieuwelijcx : onlangs
    25
    Plutarchus : Zie noot 15.
    26
    scherpheydt te schouwen : strengheid te vermijden
    27
    om ... trecken : om haar aandacht, gevoelens volledig op hem te richten
    28
    vande liefde handelen : over de liefde schrijven
    29
    ghesichte : aanblik
    30
    treck : eigenschap, aantrekkingskracht. Zie voor Dido en Judith noot 16 en 17. Cats geeft hiermee zowel een voorbeeld van een man als van een vrouw als veroorzaker.
    31
    vervoert ende inghenomen : in verrukking gebracht en overmeesterd; verleid en bekoord ( WNT VI, 1637)
    32
    Mattheus 6:23.
    33
    vieren : eer bewijzen, hoogschatten
    34
    Wint : overwint, hier: bedekt
    35
    bedrijf : doen
    36
    schouwt : schuwt, mijdt
    37
    vuylen brant : wellustige hartstocht der liefde ( WNT XXIII, 1205, 10 en WNT III, I, 1039). In het gedicht uit 1618 legde Cats een verband met de duivel:
    38
    [...] Den Duyvel dwingt ons sinnen,
    39
    Wint hy maer ons ghesicht: de stadt is vol van moort,
    40
    Indien des vyandts heyr wort meester vande poort.
    41
    haer : zich
    42
    Als ... volghen : Zie noot 22.
    43
    vesten : aanbrengen, inplanten
    44
    grouwelen : gruwelijkheden, zaken die te verafschuwen zijn
    45
    Daer ... verderve : Zie noot 25 en 26.
    46
    onghevoelijcker wijse : ongemerkt
    47
    berijt : plaagt, vaak met de bijgedachte aan berijden ( WNT II, I, 1891, dp)
    48
    krielen sin : lustgevoel
    49
    vuylen lust : ontuchtige begeerte
    50
    Hy ... voorgaende : Zie noot 27.
    51
    t'elcken : voortdurend
    52
    laquay : lakei
    53
    moetwilligen : kwaadwillige, lastige (vgl. WNT IX, 946)
    54
    inganck : inval
    55
    medecijn : arts. Dit spreekwoordelijk bekende voorschrift gaat terug op Ovidius, zie noot 24.
    56
    lantman : boer
    57
    de ... schutten : de schapen tegen te houden vóór de dam (het stuk grond dat in de omringende sloot van een weiland ligt en waarop een hek staat), m.a.w. het gevaar vóór te blijven (vgl. WNT XIV, 143 en 1236)
    58
    Cats ontleent deze beeldspraak bijna letterlijk aan het citaat van Mantuanus onder A.4.b. Vgl. voor de metaforen ook Vaenius, Amorum emblemata 1608, 72 en 88.
    59
    Vgl. Seneca, Medea, 863: 'Ut tigris orba natis' (Als een tijgerin van wie de jongen gestolen zijn).
    60
    Zie voor het beeld van de ogen als venster: WNT X, 2265; en als spiegel van de ziel: Dournon Dournon, Dictionnaire, 299. Inzichtgevend in dit verband is de prent bij het motto 'Les regards dards' in Vaenius' Amorum emblemata 1608, 150 .
    61
    Precies zo bij Langius (95 A). Vert. d'Hane-Scheltema Ovid, Metamorphosen, 67-68:
    Liefde en majesteit, en die in één persoon - dat treft
    vaak slecht.
    62
    Ed. Antwerpen 1540, 10. In: Opera omnia. S.l. 1513, fol. CIXr. Zie verder The eclogues of Baptista Mantuanus. Ed. W.P. Mustard. Baltimore 1911, 65-66, r. 114-116. In deze ed. verwijzingen naar o.a. het werk van Tibullus en Ovidius (123). De eclogen van de Italiaanse, Neolatijnse, dichter Mantuanus (1447-1516) zijn tot na 1700 in heel Europa als schooltekst gebruikt en van invloed geweest op vele renaissancedichters.
    63
    Vgl. ook A.2, r. 5-6.
    64
    Evenals het motto boven B.5 en regel 7 van het gedicht, is ook deze regel ontleend aan het Tacitus-citaat onder B.4.a.
    65
    Vgl. voor deze voorstelling Seneca, Epistulae morales, XIV, 6: 'Haec ut magna bella aspectu apparatuque vicerunt.' Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 45: 'Die andere voorwerpen behalen zoals grote legermachten alleen al door hun aanblik en door hun uitrusting de overwinning.'
    66
    Vgl. voor afschrikwekkend beschilderde en toegetakelde olifanten die dienen als psychologische oorlogvoering, de voorbeelden in PRE, V, 2255-2257 (en zie ook B.4.b en Ripa Ripa, Iconologia, 604b). Cats kan hier doelen op de spectaculaire veldtocht die Hannibal met zijn ruiterij en olifanten over de Alpen ondernam, of op het verhaal over de Romeinse consul Gaius Fabritius Luscinus die voor onderhandelingen naar het verblijf van koning Pyrrhus ging, met wie de Romeinen in oorlog waren. Wanneer Fabritius bestand blijkt tegen het goud dat hem wordt aangeboden, probeert Pyrrhus hem een dag later te imponeren door onverhoeds de grootste olifant die hij heeft achter Fabritius' rug te laten trompetteren. Hierop zegt de consul met een glimlach: 'Noch je geld gisteren, noch je beest vandaag heeft enige indruk op me gemaakt', aldus Plutarchus, Moralia ('Regum et imperatorum apophthegmata'), 195 A. Vgl. WDO 1316. Van Beverwijck Van Beverwijck, Alle de wercken, 68 haalt dit voorbeeld aan bij zijn bespreking van de schrik.
    67
    Dit citaat heeft Cats ongetwijfeld de motto's boven B.2 en B.5, evenals B.2, r. 7 in de pen gegeven. De vindplaats zal Lipsius zijn (zie B.4.b).
    68
    Ed. Leiden 1589, 309. Cats citeert hier Lipsius zelf letterlijk maar laat een Grieks citaat uit Plutarchus over Cato maior weg. Bovendien geeft hij het citaat uit Tacitus, dat Lipsius eveneens op deze plaats aanhaalt, een aparte plaats onder B.4.a, een aanwijzing voor hoe hij te werk ging bij het verzamelen van zijn citaten. Zie voor een vergelijkbare werkwijze o.m. embleem XIII.B.4.b.
    69
    Citaat afkomstig uit Historiae, IV, LXIII. Vgl. de vertaling van Meijer 1991, 288: 'Wat hun in de weg stond, waren redenen van strategische aard en het inzicht dat degenen die een begin maken met het vestigen van een nieuwe heerschappij, een roep van zachtzinnigheid te stade komt.'
    70
    Verwijzing naar Historiae, I, VII: 'inviso semel principi seu bene seu male facta parem invidiam adferebant.' Vert. Meijer 1991, 51: 'En daar de keizer nu eenmaal gehaat was, berokkende zowel het goede wat hij deed als het kwade hem een gelijke impopulariteit.' Ook aangehaald door Langius (1060 A).
    71
    Toespeling op Moralia ('Coniugalia praecepta'), 138 E-F. Plutarchus vervolgt echter anders: '?ν ?ρχ? μ?λιστα δε? τ?ς διαφορ?ς κα? τ?ς προσκρο?σεις φυλ?ττεσϑαι το?ς γεγαμηκ?τας, ?ρ?ντες ?τι κα? τ? συναρμοσϑ?ντα τ?ν σκευ?ν κατ' ?ρχ?ς μ?ν ?π? τ?ς τυχο?σης ??δ?ως διασπ?ται προφ?σεως, χρ?ν? δ? τ?ν ?ρμ?ν σ?μπηξιν λαβ?ντων μ?λις ?π? πυρ?ς κα? σιδ?ρου διαλ?εται.' Vert. Van Dolen Plutarchus, Huwelijk, 70: 'Juist in de eerste huwelijksfase moeten de partners ruzies en botsingen vermijden. Ze moeten maar denken dat ook gelijmd vaatwerk in het begin al bij het kleinste stootje uiteenvalt; pas later worden de voegen zo hard en sterk dat ze zelfs met vuur en staal nauwelijks te scheiden zijn.'
    Ook Erasmus geeft deze tekstplaats in zijn Parabolae (Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 146, r. 762-764; ed. Mynors 1978, 165, r. 18-21); hoewel Cats vaker gebruik maakt van Erasmus' formuleringen, komen in dit geval slechts enkele woorden overeen. Wellicht is de beeldspraak scopulos (als klippen) een eigen vinding van Cats.
    72
    Zie Vergilius' Aeneis, IV voor de liefde van Dido voor Aeneas. Het citaat: Aeneis, I, 588-589. Vgl. de vertaling van Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 15. Venus werd beschouwd als de moeder van Aeneas.
    73
    Doordat ze haar indrukwekkende, bovennatuurlijke, schoonheid uitbuit en door haar aanblik weet te overweldigen, volvoert Judith haar list; zie Judith 10-13. Vgl. A.M. Musschoot, Het Judith-thema in de Nederlandse letterkunde. Gent 1972; A. Straten, Das Judith-Thema in Deutschland im 16. Jahrhundert. Studien zur Ikonographie. Materialen und Beiträge. München 1983; en Tussen heks en heilige. Het vrouwbeeld op de drempel van de moderne tijd, 15de/16de eeuw. Red. P. Bange e.a. Tent. cat. Nijmegen 1985, 29, 135, 144-147 en 196-198.
    74
    Toespeling op Vergilius, Eclogae, VIII, 41: 'Ut vidi, ut perii' (Toen ik zag, hoe ik verloren was).
    75
    Vgl. voor de woordcombinatie caede cruentarentur : Tacitus, Annales, XV, 52.
    76
    Nilus, Opera omnia. Paris 1865, 1251 en 1254 ( PG LXXIX). De Capita Paraenetica volgen direct op de Sententiae, wat Cats' vergissing kan verklaren. In: Vele devote ende christelicke sententien, ende Godsalige puncten ende leringen, des saligen Bischops, ende martelaers, Sancti Nili ... Kampen s.a. [ca. 1550?] staat het citaat op fol. [A4r].
    77
    Volgens Johannes David, Christeliicken waerseggher. Antwerpen 1603, 220 is de regel 'De wegh der sonden, om tot onse herte of siel te comen, die is in de ooghen gheleghen' (Vitiis nostris in animum per oculos via est), afkomstig uit Quintilianus' Declamationes. Vgl. voor deze metafoor ook G.J.M. Weber, Der Lobtopos des 'lebenden' Bildes. Jan Vos und sein 'Zeege der Schilderkunst' von 1654. Hildesheim etc. 1991, 212-213 (Studien zur Kunstgeschichte, Band 67).
    78
    Later, in de Spiegel (1632, I, 8) verwerkt Cats dit gedrag van de slang tot een op zichzelf staand embleem, met als motto 'Waer de Slanghe 'thooft in krijght, daer krijgtse 'tlijf in' (vgl. ADW 1712, I, 488). Ook het feit dat de slang zijn huid aflegt, vormt binnen de emblematiek een geliefd thema. Zie Emblemata 1967, 630 en 634-635.
    79
    Vgl. Openbaring 20:2.
    80
    Vgl. Ovidius, Remedia amoris, 91-92:
    Principiis obsta; sero medicina paratur,
    Cum mala per longas convaluere moras.
    (Weersta de beginselen van het kwaad, het is te laat geneesmiddelen te bereiden, als door lang uitstel de kwalen zijn verergerd). Ook aangehaald door Vaenius, Amorum emblemata 1608, 104 .
    81
    Vgl. Genesis 28:12.
    82
    Vgl. Mattheus 7:13 (en verder Job 33:24).
    83
    Zie 2 Samuel 11-12. David die zijn legers heeft weggestuurd en zelf in Jeruzalem is achtergebleven, bedenkt een list om Uria de Hethiet in de strijd te laten omkomen, om op die manier diens vrouw Bathseba te kunnen bekennen. Later, wanneer Nathan hem heeft gestraft, toont David berouw voor zijn zonde.
    84
    Becker 1988. In dit artikel ook voorbeelden van de macht van de liefde in de vorm van Cupido als wagenmenner, nu zelf geblinddoekt en met twee tamme leeuwen voor zijn wagen, in het werk van o.a. Alciato. Vgl. verder Emblemata 1967, 385-386 en 390. Over de waakzaamheid van de leeuw: Physiologus 1967, 3-4, nr. 1; en over de antieke en christelijke koppeling van de leeuw met de liefde: Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 47-48.
    85
    Emblemata amatoria 1608, nr. 1.
    86
    Vgl. voor de blinde minnaar Plato, Nomoi ('Leges'), V, 731, E: 'Τυφλο?ται γ?ρ περ? τ? φιλο?μενον ? φιλ?ν, ?στε τ? δ?καια κα? τ? ?γαϑ? κα? τ? καλ? κακ?ς κρ?νει' (Want de minnaar is blind tegenover het object van zijn liefde, zodat hij een slechte beoordelaar is als het goede en nobele dingen betreft); en verder Lelio Gregorio Giraldi, De deis gentium. Basel 1560, 395, r. 37 ev. Voor het verwante motief van Cupido die zélf blind is: Panofsky Panofsky, Blind Cupid. Watson Watson, Gerden of love, 67: 'Several times a leopard that a lady has tamed serves a metaphor of a lover caught in the chains of love.'
    87
    Boek VIII, XXI (54): 'Capere eos ardui erat quondam operis, foveisque maxime. Principatu Claudii casus rationem docuit pudendam paene talis ferae nomine pastorem Gaetuliae, sago contra ingruentis impetum obiecto, quod spectaculum in harenam protinus translatum est, vix credibili modo torpescente tanta illa feritate quamvis levi iniectu operto capite, ita ut devinciatur non repugnans. Videlicet omnis vis constat in oculis [...]' (Eens was het vangen van leeuwen een moeilijke taak, voornamelijk tot stand gebracht door middel van valkuilen. Tijdens het principaat van Claudius vond een Gaetulische herder bij toeval een methode uit, waarvoor een wild dier met zo'n natuur zich bijna moet schamen: toen het dier hem aanviel, wierp hij bij de bestorming een mantel in de strijd -een daad die korte tijd later werd toegepast in de arena als onderdeel van de show- en het was ongelofelijk hoe de grote woestheid van het schepsel verzwakte toen zijn kop was bedekt met slechts een licht kledingstuk, met als resultaat dat het overwonnen werd zonder gevecht te leveren. Het punt is namelijk dat al zijn kracht geconcentreerd is in zijn ogen).
    Over de makheid van de leeuw als hem het zicht ontnomen wordt, spreekt ook de kerkvader Chrysostomus, Homiliae XC in Mattheam, IV, 9. In: Opera omnia, VII-1. Paris 1862, 49-50 ( PG LVII).
    88
    Ed. Segovia 1589, III, 181r-182v, nr. XL.
    89
    Ed. Nürnberg 1595, nr. X. Een latere navolging van dit embleem komt voor in de anonieme verzameling Acht-en-dertig konstige zinnebeelden, met als motto 'Meer door konst als kracht'. Amsterdam 1737, 70-71.
    90
    Ed. Frankfurt am Main 1596, nr. 33.
    91
    Hier luidt het motto CAPTIS. OCULIS. CAPITUR. Voor 'BELLUA' was geen plaats meer. Op de kan staat behalve de leeuw, de versierde os (nr. XIX) en de spin met de slang (nr. XXXVII). Er is ook een reliëf op het deksel dat een zeemeermin met een gitaar voorstelt, met als inscriptie FORMOSA. SUPERNE (afgeleid van Horatius' Ars poetica, 4). Over de kan: Billeskov Jansen 1956 en 1962; andere voorbeelden zijn opgenomen in de commentaar bij de emblemen XIX, XXXVII en XLII.