← Content: PreviousContent: Next →

Amissa libertate laetior. [14]


beeld014

Back to top ↑
80 ↓
GENES. 29. 20.
Servivit ergo Iacob pro Rachel septem annis, & videbantur illi pauci dies, prae amoris magnitudine.

BILL. ANTHOL. SACR.
Absque iugo posita est ditionis amica voluntas,
Qui viget affectu, non gemit imperio.

81 ↓
Bly, door slaverny. 1
Doen ick mijn eyghen was, en mocht al omme sweven, 2
Doen leyde ick even staech een stil, en droevich leven, 3
Maer na dat my de min bracht in den soeten dwangh,
Doen word mijn tonghe los, en maeckte bly ghesangh: 4
Ick lach, ick raes, ick speel, en schoon ick sta gesloten, 5 6 7
Gheen tijt heeft my verveelt, geen dingh heeft my verdroten; 8
O soete slaverny, en aenghenaem ghewelt!
Het is een minnaer vreucht, dat ander lieden quelt. 9 10

Amissa libertate laetior.
Omnibus angores, uni mihi gaudia portat
Carcere secludi servitiumque pati:
Tunc, cum liber eram, sola spaciabar in umbra,
Moestus, inops, tacitus, nec vigor ullus erat.
Ex quo dia Venus me carcere clausit amoris,
Ex illo lepida garrulitate loquor:
Nunc cano, nunc vocum non est simulantior alter:
Quo mihi libertas? Sors mea ferre iugum.

Prison gaillard m'a faict.
I'estois muet au bois, mais prisonier en cage
Ie rie, & fais des chants; je parle doux langage.
Chacun, fils de Venus, qui porte au c?ur ton dard
Est morne en liberté, & en prison gaillard.

A prison faire is better for mee,
Then if I were at libertie.
So long as I did range abroade, and had my libertie,
So longe was I in pensivenesse, voyde of all melodie:
But since that I to prison came, within these boundes confynde,
My lovely bondage loosde my tongue, and cheared hath my mynde.
For now all day for joy I singe, though I in prison lye,
For nought at all doe I take care, I knowe no miserye
This Bondage sweete I doe imbrace, it is to mee great gaine;
And lovers likewise doe reioyce, when others lye in paine.

82 ↓
Dwanck leert sanck. 11
Indien de Papegay waer in het wout ghebleven,
Sy hadde daer gheleyt een woest en beestigh leven, 12
Maer nu sy door bedwangh by menschen is gheleert, 13
Soo komtet datse spreect, en in het hof verkeert. 14
Is yemant oyt ghesint om eere na te jaghen,
Hy moet van eersten af, hy moet ghewilligh draghen
Al wat de tucht ghebiet. Bedwangh ontrent de jeught 15
Wort eere metter tijdt, en niet als enckel vreught.

Magistra virtutis, disciplina.
Si foret in silvis per devia rura vagatus,
Nec cavea viridis claussa fuisset avis;
Non, regum conviva dapes, non ore falernum
Gustet, & aurato non recubet thalamo:
Nec lepidos daret ore sonos, nec amabile murmur,
Nec domino posset dicere, Caesar ave.
Fraena det ingenio, iuvenilibus imperet annis,
Optati ingreditur quisquis honoris iter.

P?ur, grand inventeur.
Si j'eusse mon plaisir suivy au verd bocage,
Ma langue n'eut jamais parlé humain langage,
Me voila bien appris par supporter tourment;
Sans estre assoubjecty nul ne devient sçavant.
Hor. in Art. Poet.
Qui studet optatam cursu contingere metam
Multa tulit fecitque puer sudavit, & alsit,
Abstinuit Venere & Baccho. Qui pythia cantat
Tibicen didicit prius extimuitque magistrum.

Bernhard. Epist. 113.
O quam compositum reddit omnem corporis statum, nec non & mentis habitum disciplina! Cervicem submittit, ponit super cilia, componit vultum, ligat oculos, cachinnos cohibet, moderatur linguam, fraenat gulam, sedat iram, format incessum.

83 ↓
QUAE NOCENT, DOCENT.
Nullus equus recte sessori paret, nisi arte domitus; nullum ingenium non ferox, nisi proba educatione, & praeceptis cicuretur. Qui assidue in rebus prosperis ac laetis versati sunt, eos vix sapere prudentiores censent; quos vero sors adversa aliquoties exercuit, magis ad prudentiam ac cautionem compositi putantur. Nec immerito; ut enim aspectus a circumfuso aere lumen accipit, sic animus ab imminentibus calamitatibus. Cum Romanis, inquit Hannibal, bonis malisque meis bellare didici. Mihi, clamat Mithridates, Fortuna, multis rebus ereptis, usum dedit bene suadendi. Ad omnia necessitas naturam instruit: illa simias decore saltare, Elephantes docte digladiari, picas ac psittacos distincte loqui docet. Quid multa? res dura bestias ad actiones humanas, homines ad divinas erigit.


Op het selve beelt een andere sin.
De wilde Papegay eerst in het wout ghevanghen,
Wil enckel uyt de koy, en door de sporten pranghen,
Maer alsse gheenen troost in dit ghewelt en siet,
Soo steltse zich gherust, en singht een gheestich liet.
Wanneerder eenich mensch met druck is overladen,
Ick weet hem groot behulp tot alle groote quaden,
Want, als de gantsche ziel met plaghen is vervult,
Daer is gheen beter dingh, als lijden met ghedult.
Capta recens laqueis, & vimine clausa palustri,
Carceris impatiens se quoque laedit avis;
At cum nulla fugae ratio, nec abire potestas,
In medio tandem carcere dulce canit:
Scilicet aerumnis patientia sola medetur,
Non alia melius pellitur arte dolor.
Vincula dura magis luctantia crura fatigant,
At tandem leve fit, quod bene fertur onus.

84 ↓
ROM. 6. 20. 22.
Dienst-knecht der gherechticheydt is vry van sonde. 16
Al vloogh ic in het wout, al sat ic daer verborgen,
Noch leefd'ic evenwel in veelderhande sorgen,
Het ruyschen van een riet, het drillen van een blat, 17
Dat bracht my inden schrick van, ick en weet niet wat: 18
Nu ben ick (naer het schijnt) en sooje meent gevangen,
Maer vrient, het is gemist; 'ken hebbe geen verlangen 19
Te wesen dat ick was. een harde slaverny
Die maect oock inden dwangh een reine ziele vry.

85 ↓
Bonorum servitus, libertas.
Ad strepitum folii, trepidum me sylva videbat;
Ne caperer, timido pectore semper eram:
Carcere nunc claudor, sed an hoc sit carcere claudi?
Ianua saepe patet, nec iuvat ire foras.
Vincla placent, mihi dulce iugum, mihi carcer amoenus:
Ah! dum vita foret libera servus eram.
Libertas servire Deo est, huic subdere discat,
Qui sibi servari libera colla velit.

A Dieu servir, est regner.
Bien que je sois captif, si ne suis miserable;
I'ay pris congé des boix, prison m'est agreable:
Sauvage vie a Dieu, tu n'as felicité:
S'assujettir a Dieu, est vraye liberté.
2. COR. 3. 17.
Ubi Spiritus Domini, ibi libertas.

AUGUST. IN IOHAN.
Vis ut serviat caro animae tuae: Deo serviat anima tua: debes regi ut possis regere.

ECCLESIASTIQ. 6. 24.
Mon enfant escoute, recoi mon propos & ne refuse point mon conseil.
25 Mets tes pieds dedans ses ceps & ton col dedans son carquant.
30 Et ses ceps te seront comme une place forte & ses carquants pour accoustremens honorables.

BONORUM SERVITUS LIBERTAS EST.
Si quis mundi voluptatibus etiamnum immersus, fidelium mores ac tetricam (ut videtur) vivendi rationem inspiciat; nil praeter aerumnas, dolores, ac veluti ergastuli angustias, meramque captivitatem eam esse facile pronuntiabit. Quippe, ex sese coniecturam faciens, nil nisi quod oculis, quod auribus, ac abdomini blandiatur, in bonis habendum putat. Aliter censet animus vere pius; & enim ex dolore gaudium, ex fletu plausus, ex captivitate libertas, tanquam e limpido fonte, scaturire videtur: Ille in quavis conditione servitii, liber est (inquit Ambrosius) qui amore non capitur, metu criminis non obligatur, quem non terrent praesentia, qui securus exspectat futura. Servit contra, quicunque vel metu frangitur, vel delectatione irretitur, vel cupiditatibus ducitur, vel indignatione exasperatur, vel maerore deiicitur. Omnis passio servilis est.

Yemant inde wellusten des werelts verwerret 20 zijnde, die sijn ooghen slaet op het doen vande Godsalighe, ende haer strenghe 21 maniere van leven (soo hy meynt) insiet, 22 laet hem duncken dattet al ongheval, 23 druck 24 ende herten-leet wesen moet, daer in 25 dese luyden haren tijdt besteden: ja dat de selve 26 als in eeuwighe gevanckenisse ghehouden zijn. Want, na sijn eyghen herte oordeelende, meynt 27 datter niet vermaeckelijcx 28 en kan ghevonden werden, dan dat de ooghen, ooren, en den buyck aengenaem is, en wel bevalt. Een Godsalige ziele ghevoelt hier van gheheel anders, want die weet blijdtschap uyt droefheydt, herten lust uyt weedom, 29 vermaeckelijckheydt uyt tranen, en vrydom uyt slavernije te trecken. Den desen, 30 seydt Ambrosius, 31 is vry, oock in alderley manieren van dienstbaerheyt, die met gheen 32 malle liefde beseten en is, die met den bant van giericheyt niet ghebonden en is, die door vreese van sijn quade 33 daedt, t'elcken niet wech gheruckt 34 en werdt, dien het jeghenwoordighe 35 niet en verschrickt, het toecomende niet bevreest en maeckt. Hy is daerenteghens een rechte 36 slaef, die door vreese ontset 37 werdt, die door wellusten vervoert wert, die door begheerlijckheden herwaerts en derwaerts ghetoghen werdt, die of door gramschap werdt verbittert; of door droefheydt werdt neder-ghedreven. 38 Int corte, elcke quade gheneghentheyt, 39 is als een nieuwe slavernye.

Back to top ↑

Facsimile Images


80

81

82

83

84

85

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. De Jongh De Jongh, Zinne- en minnebeelden, 19, 34-35, en afb. 21-22.
  2. Franits Franits, Vertues, afb 39.
  3. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 193.
  4. Haak Haak, Hollandse schilders, 73-74, afb. 97.
  5. Franits Franits, Paragons of virtues, afb. 63.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A parrot in a cage

Back to top ↑

Comments

De gekooide papegaai dient in dit embleem allereerst als beeld voor de minnaar die juist in zijn gevangenschap vreugde schept. Dit zoet genot der slavernij is een typisch petrarkistische metafoor, ook te vinden bij bijvoorbeeld Ronsard. Hij dicht in zijn Amours uit 1544: 'Amour est sans raison, un doux abus, une belle prison.' 58 Cats' uitwerking van het motief lijkt op het embleem 'Willighe vanckenis', opgenomen in P.C. Hoofts Emblemata amatoria

Afbeelding 14.1
. Overigens spreekt alleen het Franse onderschrift van een papegaai:
Ma prison est volontaire.
Le Perroquet ne sort, bien qu'ouverte sa cage,
Aussi ma liberté c'est l'Amoureux servage. 59
Daniel Heinsius had in Quaeris quid sit amor? korte tijd daarvoor een wat andere draai aan het motief gegeven. Een van de emblemen gaat over een vogeltje -beeld voor de minnaar- dat ernaar verlangt gevangen te zijn. Eenmaal gevangen, na de eerste kus, is het echter duidelijk hoe de minnarij in elkaar steekt

Afbeelding 14.2
:
Perch'io stesso mi strinsi.
Als ick hebb' vry gheweest, ick hadde groot verlanghen
Om vast te moghen sijn, ick moeste sijn gevangen:
Ick sagh het minnen aen, het was een lieflick spel,
Waer dat ick henen sach, het gingh al even wel:
Ick sagh de vryers aen, ick sagh haer soentjens geven,
En soete praet uytslaen: ick docht, dat waer mijn leven,
My docht het gingh soo wel. maer als ick ben int perk,
Nu word' ick eerst gewaer hoe dat het gaet te werck. 60
Cats legt in zijn tweede uitleg de nadruk op het feit dat tucht, ontbering, dwang en tegenspoed tot deugdzaamheid en wijsheid leiden. De toespeling op Ovidius -een last wordt lichter als hij goed gedragen wordt- dient ter ondersteuning van die gedachte. Het Nederlandse proza (zie de bijlage achter de commentaar ) is nu vervangen door twee nieuwe gedichten, één in het Nederlands en één in het Latijn (B.1.a en B.2.a ). Hierin wordt, zoals vaker in de Sinne- en minnebeelden, de Patientia als belangrijke stoïsche deugd naar voren geschoven: volgens Cats is het voor de mens nastrevenswaardig te lijden met ghedult. 61
Ten slotte stelt de derde toepassing, in zekere zin parallel aan de amoureuze uitleg, dat de slavernij waaraan de vromen zich hebben onderworpen, alleen maar uit vreugde en vrijheid bestaat. Want voor hen is de ware vrijheid gelegen in het dienen van God. Kern van de prozateksten vormen enkele passies die de gelovige goed weet te hanteren: droefheid, smart en verdriet verandert hij in blijdschap, vrolijkheid en vreugde, en hij blijft gevrijwaard van vrees, wellust, begeerte en woede. In het proza, te beschouwen als een neostoïcijns discours, worden de hartstochten die de mens werkelijk ketenen, geplaatst tegenover de slechts schijnbare gevangenschap van de godvruchtige geest.
Behalve in de reeds genoemde klassieke bronnen over de papegaai, laat de vogel op vele andere plaatsen van zich horen. In de Physiologus wordt de mens opgeroepen -zoals de papegaai de menselijke stem imiteert- de stem van de apostelen te imiteren: om de Heer te prijzen en deelachtig te worden aan de gemeenschap der gerechtigheid. 62 En geruime tijd vóór het verschijnen van de Sinne- en minnebeelden was de gekooide papegaai al een geliefd thema in de devieskunst en de emblematiek, met wisselende aandacht voor aan de ene kant het klakkeloos napraten van het dier, en anderzijds (tegenover deze negatieve duiding), net als bij Cats de gedachte dat tucht doet leren en gevangenschap tot gelukzaligheid leidt. Deze houding ten opzichte van de vogel heeft te maken met hoe in het algemeen over de papegaai werd geschreven en met de petrarkistische beeldspraak die aan de positie van het dier werd gekoppeld. De aangehaalde emblemen uit Hooft en Heinsius gaven dat al aan.
In chronolgische volgorde gaat het om de volgende voorbeelden. Johannes Sambucus verbindt in zijn Emblemata uit 1566 aan de vogel het belang van de vrijwillige dienst voor het algemeen welzijn, terwijl Mathias Holtzwart in Emblematum tyrocinia uit 1581, onder het motto 'Qualis rex, talis grex' (Zoals de koning is, zijn zijn onderdanen), concludeert dat het volk zich doorgaans richt naar de gewoonten van zijn overheerser. 63 De papegaai als naprater is niet alleen te vinden in Scipione Bargagli's Dell' imprese

Afbeelding 14.3
onder het motto 'Aliena vocis aemula' (hij bootst andermans stem na), maar ook in Joachim Camerarius' Symbolorum emblematum ex volatilibus et insectis. Verder treft men een andere onnadenkende naprater, sprekend met een bedrieglijke schijn van geleerdheid, aan onder het opschrift 'Refert dictata' (hij zegt na wat hem voorgezegd is) in de Emblemas morales van Sebastián de Covarrubias Orozco

Afbeelding 14.4
. Een bewerking van dit motief maakte Cats' navolger Antoon van Bourgoigne. 64
Een variant op bovengenoemde uitwerkingen gaf Dionysius Lebeus-Batillius in zijn Emblemata. Hier komt een embleem voor over hoe een vogel door gewenning aan de kooi zo van zijn situatie gaat houden dat hij, zelfs wanneer dat kan, niet vrijuit wil wegvliegen. Zo verandert de slavernij ook bij velen de ingeboren aard als gevolg van gewenning. 65 Bij een vogel-embleem in het Theatre des bons engins van Guillaume de la Perrière ten slotte, vindt Cats' tweede uitleg aansluiting. Hoewel het vogeltje gekooid is, laat het zijn mooie zangkunsten horen. Deze optimistische houding zou de neerslachtige mens zich als voorbeeld kunnen stellen. In de Nederlandse uitgave van 1556:
Tvoghelken ghevanghen inde giole moet leven
En sietmen niet begheven, sijns sancx inventie
Tis even blije, al sittet verdreven
Hem selven troostende volder excellentie
In teghenspoet hoortmen sijn soete eloquentie
Dits een exempel voor die sijn infortunaet
Dat elck bedructe in sijn penitentie
Hem sal verblijden, en nemen vruecht hoet gaet
Bedructheyt en mach u niet baten, dit verstaet
Ja u meer argheren in u turbatie.
En nu men duer druck gheen remedie en ontfaet
Slacht het voghelken, en bidt God om gratie. 66
Het motief was behalve in de dichtkunst, populair in de beeldende kunst. Talrijk zijn de schilderijen waarop meisjes een papegaai voor een open kooitje in de hand houden of waarop een (open) kooi aan het plafond hangt, zoals onder andere op Gerard Dou, Meisje met papegaai (in 1918 in de Verzameling Goudstikker, Amsterdam; hiervan bestaat ook een kopie) en Dou's Jonge vrouw aan de kaptafel met kamenierster, 1667 (Rotterdam, Museum Boymans-van Beuningen); Caspar Netscher, Meisje met papegaai, 1666 (vroeger in de Alte Pinakothek te München, en een kopie hiernaar in Dresden, Gemäldegalerie) evenals Jan Steen, Interieur met een vrouw, die een papegaai voert, twee triktrakspelers en andere figuren, bekend als 'De papegaaiekooi' (Amsterdam, Rijksmuseum). Men kan zich afvragen of en in hoeverre de door de emblematiek aangeleverde duidingen in dergelijke voorstellingen een rol spelen. 67

Back to top ↑

Notes

1
Slavernij maakt mij blij.
2
Doen ... was : Toen ik geen ander toebehoorde
3
even staech : voortdurend
4
word : werd
5
lach : ben vrolijk
6
raes : ben uitgelaten (vgl. WNT XII, III, 425); 'razen' kan ook betekenen: 'gek zijn op iemand' ( Ibid., 423)
7
sta gesloten : ben opgesloten, gevangen
8
heeft my verveelt : is mij zwaar gevallen
9
een minnaer : voor een minnaar
10
dat : wat
11
Niet als uitdrukking gevonden.
12
woest en beestigh : wild en dierlijk
13
by : door
14
Mogelijk een verwijzing naar Aelianus, De natura animalium, XVI 2: ' , . , , ' ' (Alle papegaaien leren als kinderen, beginnen op overeenkomstige wijze met praten en spreken als mensen. Maar in de wouden maken ze vogelgeluiden en brengen ze onverstaanbare en onduidelijke taal voort; daar zijn ze ongeschoold en spreken ze niet zoals nu). Het houden van papegaaien aan de hoven (in India, en later in Rome) was populair, vgl. o.a. Aelianus, De natura animalium, XIII, 18: ' ' (Er worden ook papegaaien gehouden, in drommen rondom de koning). Zie verder voor de papegaai als beeld van de welsprekendheid: Van Mander, Uitbeeldinge der figueren 1616, 117v; Ripa [Ripa, Iconologia], 595a en 597a; en Tervarent [Tervarent, Attributs et symboles] -1959, 303-304.
15
ontrent : ten tijde van
16
Romeinen 6:20 en 22, 'Want toen gij dienstknechten waart van de zonde, zo waart gij vrij van de gerechtigheid [...]. Maar nu, van de zonde vrijgemaakt zijnde, en Gode dienstbaar gemaakt zijnde, hebt gij uw vrucht tot heiligmaking, en het einde het eeuwige leven.'
17
drillen : trillen
18
Dat ... van : Daardoor werd ik angstig voor
19
het is gemist : je vergist je
20
verwerret : verstrikt geraakt
21
strenghe : weinig vrijheid veroorlovend, strikte ( WNT XV, 2192,6)
22
insiet : overdenkt, beschouwt
23
ongheval : ellende
24
druck : zwarigheden, verdriet
25
daer in : waaraan
26
de selve : Nl. de vromen, de Godsalighe[n] (r. 2).
27
meynt : meent hij
28
niet vermaeckelijcx : niets aangenaams
29
weedom : smart, pijn
30
Den desen : Nl. Diegene die ... maeckt (r. 12-16).
31
Ambrosius : Zie noot 20.
32
Ambrosius : Zie noot 20.
33
quade : slechte, verkeerde
34
wech gheruckt : uit zijn evenwicht gebracht
35
het jeghenwoordighe : het nu
36
rechte : ware
37
ontset : ontsteld, verbijsterd
38
neder-gedreven : teneergeslagen
39
gheneghentheyt : neiging, lust
40
Toespeling op Amores II, VI, 23 waar Ovidius het over de 'Psittacus' heeft: 'non fuit in terris vocum simulantior ales' (Op aarde was er geen vogel die een stem beter kon nabootsten).
41
Jacobus Billy de Prunay de oudere, ook wel Billius Prunaeus (1535-1581) was abt van St. Michel en l'Hermitage. Hij studeerde onder andere te Parijs, Orléans en Poitiers. Over deze Franse abt, die vele Griekse kerkvaders in het Latijn vertaalde: Bayle, Dictionnaire, III, 440-443; AGL I, 1091 en Zedler, III, 1850-1851. Cats zal het citaat ontleend hebben aan Langius (729 B).
In de Nederlandse bibliotheken lijkt de oorspronkelijke bron niet meer aanwezig. Het Capucijnerklooster te Weert heeft eens de volgende editie gehad: Anthologiae sacrae libri quator, quorum Primus et secundus, a Jacobo Billio, doctissimo viro, ex probatis utriusque lingae Theologis collecti, atque octastiches versibus comprehensi et scholiis illustrati sunt. Tertius, Prosperi Aquitanici sacra Epigrammata in D. Aurelii Augustini sententias continet. Quartus, varios Hymnos sacros, pietatem spirantes, complectitur. Cum triplici indice. Lyon 1591. De Catalogue generale van de Bibliothèque Nationale te Parijs (Tome XIII, kol. 378) vermeldt de uitgaven: Anthologia sacra ... Paris 1575 (sign. Yc 8060 en Yc 8061) evenals Anthologia sacra ... Paris 1578 (sign. Yc 13211 en Yc 13212).
42
Wijn van de 'Falernus ager' komt uit een vruchtbaar gebied in het Noorden van Campanië. Horatius dicht bij herhaling vol lof over deze voortreffelijke wijn, zie bijvoorbeeld Ode, I, 20, 10; II, 6, 19 en III, 1, 43. Vgl. ook embleem XIX.B.2, r. 3.
Waarschijnlijk maakt Cats in r. 3-4 een toespeling op Plinius, Naturalis Historia, X, LVIII (117): 'Imperatores salutat et quae accipit verba pronuntiat, in vino praecipue lasciva' (Het dier groet zijn meesters en herhaalt de woorden die hij opvangt, waarbij hij vooral loslippig wordt als hij wijn op heeft). Met deze laatste opmerking grijpt Plinius terug op Aristoteles, die zegt dat deze 'vogel met de menselijke stem uit India' vrijpostig wordt als hij wijn heeft gedronken ( De historia animalium, VIII, 12 (597 b)). Vgl. verder Solinus, Collectanea rerum memorabilium, 52, 45. Ed. Th. Mommsen. Berlin 1895, 191 en de volgende noot.
43
Vaak heeft men de papegaai verbonden met de naam van een keizer. Cats kan met deze opmerking verwijzen naar Martialis, Epigrammata, XIV, LXXIII:
Psittacus a vobis aliorum nomina discam:
hoc didici per me dicere 'Caesar have'.
(Ik, een papegaai, zal van jullie de namen van anderen leren. Dit heb ik uit mezelf leren zeggen: 'Heil Caesar'). Ook aangehaald in een twaalfde-eeuws bestiarium; zie: Book of beasts 1954, 113. In Statius' Silvae, II, IV, 29 staat over de vogel: 'Ille salutator regum nomenque locutus Caesareum.'
De anecdote wordt ook verteld over de raaf. Macrobius verhaalt hoe deze vogel, toen Augustus na de slag bij Actium terugkeerde, de keizer begroette met de woorden 'Ave Caesar victor imperator' ( Saturnalia, II, IV, 29; en Martialis laat eveneens een raaf 'have' roepen: Epigrammata, III, XCV). Plinius spreekt in zijn Naturalis historia, X, LX (121) over een raaf die zelfs geleerd had drie keizers te groeten. Zie ook de vorige noot.
44
Meurier Meurier, Trésoir, 147; Proverbia, I, 234.
45
Vgl. de vertaling van Schrijvers 1980, 51. Cats heeft in r. 3 Baccho, Horatius 'vino', wat voor de betekenis niets uitmaakt.
46
Opera, VII. Ed. Leclercq 1974, 290, r. 22-25, met zeer kleine verschillen: 'puellaris corporis' naast corporis ; 'nedum' naast nec non en 'supercilia' aaneengeschreven. Het citaat is ook te vinden in Index sententiarum, opgenomen in de ed. Venezia 1575, s.v. 'Disciplina' [= D7r].
47
Vgl. voor dit spreekwoord 'Wat schaadt baat', gekoppeld aan 'door schade en schande wijs worden': Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 199-203, nr. CXI, i.h.b. de nrs. 6 en 12 en Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 212. Verder WNT II, I en II, 841, en WNT XIV, 189. In Philippi Philippi, Conversationslexicon (op één van de eerste, ongenummerde pagina's, in handschrift -waarschijnlijk van Suringar- en zonder bron): '?ξ ?ν ?παϑες, ?μαϑες' (Je leert van wat je deert).
48
Zie Livius, Ab urbe condita, XXXVI, VII, 20-21: 'Haec suadeo, qui ut non omnis pertissimus, sim belli, cum Romanis certe bellare bonis malisque meis dedici' (Dit is het advies van mij, die ook al ben ik niet ervaren in elke soort van oorlogsvoering, van de Romeinen geleerd heb tegen mijn voor- en tegenspoed te strijden).
49
Deze uitspraak is afkomstig van koning Mithridates VI Eupater Dionysus (111-63), de gevaarlijkste tegenstander van de Romeinen in het oosten; Mithridates merkt dit op in een brief aan koning Arsaces. Aangehaald in Sallustius, Historiarum reliquae, IV, 69, 4. Zie: Historiarum libri VI. Ed. L. Carrione. Antwerpen 1573, 54 en Werke ('Orationes et epistulae'), VI, 4. Ed. W. Eisenhut en J. Lindauer. München etc. 1985, 312-313 (Sammlung Tusculum). Met dank aan C.L. Heesakkers te Amsterdam.
Ook Heerman citeerde de woorden in zijn Guldene annotatiën : 'Als hem gevraegt wierde; Hoe dat hy soo wijs ende voorsichtigh waer in al sijn raedtslagen, soo antwoorde hy: De avontuere heeft my door verlies van veel saken, het gebruyck gegeven van te raden' (1642, 684).
50
Vermoedelijke verwijzing naar wat Plinius, Naturalis historia, VIII, II, 5 over de olifanten opmerkt: 'vulgare erat per auras arma iacere non auferentibus ventis atque inter se gladiatorios congressus edere aut lascivienti pyrriche concludere' (Het was voor hen gebruikelijk de wapens door de lucht te gooien zonder dat de wind ze van richting verandert, met elkaar gladiatoren-gevechten te leveren en in spel een oorlogsdans uit te voeren).
51
Vgl. het motto boven C.1.
52
Vgl. ook 1 Corinthiërs 7:22, 'Want die in de Heere geroepen is, een dienstknecht zijnde, die is ook een vrijgelatene des Heeren; evenzo ook, die vrij zijnde geroepen is, die is een dienstknecht van Christus.' Ook Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 327 (IV, LIX), nr. 607 brengt de gekooide papegaai in verband met de gelovige.
53
Meurier Meurier, Trésoir, 51: 'Dieu servir & honorer, est regner'. Vgl. Ezechiël 21:26 en Lucas 1:52.
54
Augustinus, Opera omnia, V. Paris 1841, 715 ( PL XXXVIII).
55
Vgl. voor de woordcombinatie Columella, De re rustica, I, VI, 3.
56
Ambrosius, De Ioseph, IV, V, 20: 'Ille vero in quavis condicione servitii semper liber qui amore non capitur, avaritiae vinculis non tenetur, metu criminis non alligatur, qui securus spectat praesentia, quem futura non terrent.' In: Opera, II, 491 A. Ed. C. Schenkl. Wien etc. 1897, 87 ( CSEL XXXII).
57
Zie voor afbeeldingen van overgeleverde zeventiende-eeuwse vogelkooien in hout en koper, overeenkomstig de kooi op de prent: Sluyterman Sluyter, Huisraad en binnenhuis, 184-189. De galerij is mogelijk gemodelleerd naar een bestaande, op een van de prenten in Houwelyck komt een nagenoeg zelfde overkapping met dakhuisjes voor. Zie: ADW 1712, I, 396. Het kan zijn dat de omgang verwijst naar B.1, r. 4 : in het hof verkeert.
58
Zie Forster Forster, Icy Fire, 41 en de index aldaar, bijvoorbeeld onder 'freedom-servitude'. Voor een contemporaine beschrijving van de papegaai: C. Gesner, Historiae animalium liber III. De avium natura. Frankfurt 1617, 652-656.
59
Ed. Amsterdam 1611, XXVII. Ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 130-131 en 193-194. Het bijschrift wordt hier als volgt vertaald:
Mijn gevangenschap is vrijwillig
Al staat zijn kooi open, de Papegaai verlaat ze niet,
Zo is ook mijn vrijheid gelegen in Liefdesslavernij.
Het Nederlandse vers van Hooft luidt:
Ick vlie niet, ofmen schoon mijn kercker open doet:
Ick ben te wel ghewent, mijn dienst is al te soet.
Vgl. ook het embleem van een valk die vrijwillig terugkeert op de hand van de valkenier in: Heinsius, Nederduytsche poemata 1616, 86, nr. 35. Het onderschrift eindigt met de regel: 'Om buyten pijn te sijn, moet ick weer in den bandt.'
60
Prent uit Quaeris. S.l. s.a. [1601], nr. 21. Het motto, 'Zodat ik zelf me gevangen heb gegeven' is afkomstig van Petrarca, Rime, 266; zie Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 194; het onderschrift is geciteerd naar de ed. Amsterdam 1616.
61
Vgl. het embleem 'Capto replet atria cantu' (In gevangenschap vult hij de hal met gezang) in: Nicolaus Taurellus, Emblemata physico-ethica. Nürnberg 1617, [B8]. Op de prent staan enkele vogelkooien afgebeeld en het onderschrift luidt:
Quae spreto virides peragrabat murmure sylvas:
Libera difficilem quaerere iussa cibum:
Haec replet exultans grato resonantia cantu
Atria: deque cibo certa triumphat avis.
Saepe iuventutem neglectae insania legis:
Et libertatis saepe fefellit amor.
Provida quando regens lex utile iungit honesta:
Huius quisque sua sponte subito iugum.
In vertaling:
De vogel die zonder dat zijn gezang gehoord werd door de groene bossen dwaalde,
gedwongen om in vrijheid moeizaam zijn voedsel te zoeken,
vult nu juichend met prachtig gezang de weergalmende
hal en jubelt erover dat zijn kostje gekocht is.
Al vaak hebben de waanzin van het laten vieren van de teugel en het verlangen naar de vrijheid de jeugd misleid.
Wanneer een krachtige dwang het nuttige met het aangename verenigt,
dan gaat plotseling iedereen uit eigen beweging onder haar juk door.
62
Ed. Seel Seel, Psysiologus, 50-51. Zie voor de verwerking in bestiaria: George en Yapp 1991, 162-164. Een variant op het motief van de vogelkooi komt voor op de prent in Herman Hugo's Pia desideria. Antwerpen 1624, 296, nr. III, XXXIV. Op de gravure wordt de opgesloten ziel van de mens verlost door de Goddelijke Liefde. Het motto luidt 'Educ de custodia animam meam, ad confitendum nomini tuo' (Leid mijn ziel uit de kerker, om uw naam te belijden). Vgl. verder ook Martinus Koning Koning, Lexicon -1727, IV, 48-50.
63
Resp. Antwerpen 1566, nr. 86 en Strasbourg 1581, nr. XIX (ed. Von Düffel en Schmidt. Stuttgart 1968, 56-57 en 177). Zie ook Emblemata 1967, 801-802. Sambucus' embleem werd nagevolgd door Whitney, A choice of emblemes. Leiden 1586, 36.
64
Resp. ed. Venezia 1594, 140; ed. Nürnberg 1596, nr. XLV; en Madrid 1610, I, nr. 78. Zie voor Van Bourgoigne: Ghebreken der tonghe 1631, 48-51, nr. X. Hij beeldde onder het kopje 'Reden-loose tonghe' en het motto 'Hy en weet niet wat hy seght' een papegaai in een kooi af en voerde de vogel op als zinnebeeld voor 'botte clappers', m.a.w. voor veelpraters die niet weten waar ze het over hebben. Zie verder ook Giulio Cesare Capaccio, Delle imprese trattato. Napoli 1592, II, 108r-v.
65
Ed. Frankfurt am Main 1596, nr. 40:
Gravissimum imperium consuetudinis.
Assuetus caveae caveam sic diligit ales,
Ut non quum possit, liber abire velit,
Servitium vitae longae assuetudinis usu
Naturam in multis ingeniumque novat.
In vertaling:
Zeer groot is de macht van de gewoonte.
Een vogel die gewend is aan zijn kooi, houdt daar zoveel van
dat hij zelfs wanneer hij kon, niet weg zou willen vliegen.
De langdurig ondervonden slavernij verandert bij velen
als gevolg van gewenning de ingeboren aard.
Ook Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 327, nr. 607 maakt de vergelijking met de papegaai en zegt dat de kooi de vogel in plaats van schade eerder voordeel zal toebrengen. Hetzelfde, zo stelt hij, overkomt de mens die door zijn geloof eerder deel zal hebben aan het licht van Christus.
66
Ed. Antwerpen 1556, nr. XXXXVIII. In de ed. Paris 1539, Fiiij, nr. XXXVIII:
L'Oyseau captif, & mis dedans la caige,
Ne laisse pas pour sa captivité,
De iargonner en son beau chant ramaige,
Soy consolant sur toute adversité.
Par cest exemple, estre doibt incité,
Tout triste coeur, à prendre esiouyssance:
Car à un mal, tristesse, & doleance,
Ne peult donneer remede, ne secours:
Et si par dueil iamais rien on avance,
Fors que terme, & la fin de ses iours.
67
Vgl. Masters 1984, XLVI (afb. 73) en Hollandse fijnschilders 1989, 56-59, cat. nr. 8 (ook 58, noot 2). Voor Dou verder: Martin 1901, 218, nrs. 234-235. Over de pedagogische betekenis van de papegaai: Franits Franits, Vertues, 70-71, 77 (noot 25), en afb. 39; Franits 1993, 80-83, afb. 63; en May-gift van de verscheyde vogelen ... Door Hendrick Albertsz in de Rijp. Amsterdam s.a., I, 7-8; II, 37-39 en III, 71-72. Dit boekje van Hendrick Albertsz Schoenmaker ('H.A. Hoe-je wilt') komt ter sprake in: P. Visser, Dat Rijp is moet eens door eygen Rijpheydt vallen. Doopsgezinden en de Gouden Eeuw van De Rijp. Wormerveer 1992, 78-79 (Doperse documentaire reeks, nr. 1).
De Jongh De Jongh, Zinne- en minnebeelden, 19 en 34-35 over Quiringh Gerritsz. Brekelenkamp, De aderlating ('s-Gravenhage, Mauritshuis) waarop een kopster uit het bloed van een door liefde gevangen meisje de waarheid leest omtrent haar liefde; in dit verband ook: Durantini 1983, 63-64. Voor de papegaai als symbool van de huwelijkse kuisheid: Portretten van echt en trouw 1986, 145; en de catalogusteksten bij Jacob Jordaens' schilderij Een jonge vrouw met een oude man en een papegaai (Ongelijke liefde). In: Van Bruegel tot Rubens. De Antwerpse schilderschool 1550-1650. Tent. cat. Antwerpen 1992, 200, cat. nr. 88 en Jordaens' Zelfportret met echtgenote en dochter Elizabeth, in: Jacob Jordaens (1593-1678). Schilderijen en wandtapijten. Tent. cat. Antwerpen 1993, I, 118, cat. nr. 30.