← Content: PreviousContent: Next →

Turpe senilis amor. [33]


beeld033

Back to top ↑
194 ↓
SEN. IN PROVERB.
Amare iuveni fructus, crimen seni.

GLOSSA CORP. GALLIC.
C'est chose aussi follastre de voir le gendarme qui va au baston, que l'amoureux qui ne peut marcher sans aide.

HORAT.
Desine, dulcium
Mater saeva Cupidinum,
Circa lustra decem flectere mollibus
Tam durum imperiis. abi
Quo blandae iuvenum te revocant preces.

195 ↓
Gherimpelt vel en vrijt niet wel. 1
De roos, daer menigh dier quam eertijts om gevlogen,
Staet nu, eylaes en treurt, van niemant aengetogen, 2
Geen witje sitter op, geen bietje suyghter aen, 1 't Is den aert vande bien op gheen dorre rosen of bloemen haer te setten. Plinius. 3
En vraeghje, waerom dat? haer bloemtjen heeft gedaen. 5
Pleeght liefde, soete jeught, en stelt u om te paren, 6 7
Dat is het rechte wit van uwe groene jaren;
Mint eer u bloemtje ruyft, of na der aerden duyct; 8 9
U beste goet verslijt, al wortet niet gebruyct. 10 11

Turpe senilis amor.
Frondibus irriguis, violisque recentibus haeret,
Perque novos flores laeta vagatur apis 1 Apes a marcidis floribus abstinere solent: mortuis, ait Plinius, floribus ne quidem corporibus insidunt. :
Si qua rosa est, quae lassa comas collumque remisit,
Praeterit hanc, dulces nec petit inde favos.
Nullus amans canis dat florea serta capillis,
Dat vetulae fronti basia nullus amans.
Parcite formosae nimium diu parcere formae,
Turpe puella senex, in sene turpis amor.

Vieille fleur gist sans honneur.
Iamais voit-on l'amour, iamais voit-on l'abeille
Aller cueillir son miel sur rose trop vieille:
Aupres la fresche fleur la mouche faict son tour.
A l'aage verdelet convient le doux amour.

Fayre maydens say that a with'red face,
In woeinge hath but little grace.
Thy youthfull dayes in love bestowe. Such damages is disgrace
When Sorrows shall thy Soule possesse, & rimples plough thy face.
The fresh blowne Rose is most desy'rde: if whythered once it bee,
No Bee thereon will take delight, nor it aproach wee see.
The blowinge Budds of thy younge age, thy cheekes like corall red,
Thy language full of eloquence: in tyme is gone and fled.
Tyme all consumes. Faire mayde consent, and be no more abused,
Youre chieffest good doth weare away, although it be not used.
Gheen dorre blom, is wellekom. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

196 ↓
Wanneer de versche roos eerst uyt begint te puylen, 22 23
Al wat om bloemen vliegt dat soecter in te schuylen;
Maer alsse neder helt verwonnen vanden tijt, 24
Soo komter niet een bie die haer om honich vrijt. 25
Siet daer een oudt gebruyck ontrent de groote staten,
Het rijck dat onder leyt dat is terstont verlaten;
Een yeder wijcter van, oock die het eens verkoos:
Men soect geen honich raet als by de versche roos. 26

In caducum parietem non inclinandum.
Arcanas procerum technas, & principis artes,
Iuraque regnandi nosse putantur apes:
Floribus hae nitidis, violisque recentibus haerent,
Languida si qua rosa est, incomitata iacet.
(Sceptra superba labant, sunt & sua funera regnis,
Non homini tantum stat sua fixa dies.)
Quid tibi cum miseris? foelicia foedera quaere;
Languida, crede mihi, nil rosa mellis habet.

De rose flestrie nul se soucie.
La rose qui ià chet, la mouche à miel ne touche;
Mais la gaillarde fleur baisotte de sa bouche;
Voila un traict d'estat: l'abeille nous apprend
Que joindre ne se faut au prince declinant.
LUCAN. LIB. 8.
... Fatis accede, deisque;
Et cole foelices, miseros fuge.

LIPS. CIVIL. DOCT. LIB. 6.
Socios legi suadeam qui utibiles & viribus, & loci opportunitate, esse possint: nam infirmis aut miseris quid te iungas?

197 ↓
NE IN CADUCUM PARIETEM.
Homines politici cum de foederibus ac societatibus principi vel reipublicae quaerendis ac ineundis, deliberant, eodem fere modo, quo Photinus coram Ptolomaeo contra Pompeium, ratiocinari solent,
Dat poenas laudata fides, cum sustinet, inquit,
Quos fortuna premit. Fatis accede, Deisque,
Et cole foelices, miseros fuge
Orientem solem adorare solet maxima belluarum; sic & magnates. In caducum quippe parietem si quis inclinet, & ipsum ruere, & parietem evertere mutuaque sese ruina conficere saepe compertum est. Certe tam in publicis, quam in privatis negotiis, quocunque se fortuna, eodem etiam favor hominum sese inclinat, ait Trogus.
Nulla fides unquam miseros elegit amicos
In quam domum, inquiunt, vespilliones veniunt, signum est funeris; reipublicae labentis, ad quam fulciendam adhibentur socii debiles, ac miseri; quaerunt ii
Qua cum gente cadant
Societatem autem civilem iam ab initio utilitas concivit, & continet, ait philosoph.

Staets-luyden, soo wanneermen in bedencken leyt wat verbonden ende vrientschappen voor princen gheraden zijn, oft niet: pleghen veeltijts te reden-kavelen, ghelijck Lucanus schrijft dat Photinus, inden raedt van Ptolomeus coninck van Aegypten, teghens Pompejum ghedaen heeft, aldus sprekende:
So ghy wilt mengen uwen staet 27
Met yemant dien het qualijck gaet,
Soo weet dat hy met synen val
U licht daer henen trecken sal:
Dus soeckje niet te zyn bespot
Soo voeght u by het beste lot. 28
De elephanten 29 zijn niet gewoon anders, als een rysende sonne aen te bidden: de groote volgen den aert van dat groote ghedierte. 'T is sorgelijck 30 op een wanckelbaren muer te steunen, mits 31 men lichtelijck den muer soude doen vallen, en selfs daer onder blyven. 32 'T zy in gemeene, 't zy in bysondere saecken, werwaerts 'tgheluck, derwaerts 33 draeyt en neycht haer 34 oock de gunste der menschen. Niemandt, die vrientschap soeckt, voecht hem by den ellendighen. Om onderlinghe nutticheyts en voordeels wille woonen de menschen by malcanderen: de eene hant wascht de andere, om dat se selfs schoon soude werden: 35 den man neemt de vrouwe, de vrouwe den man, yeder om eyghen ghemacx wille. Ende hier in bestaet den bandt des burgherlijcken levens, seydt Aristoteles. 36

198 ↓
1. TIM. 5. 9.
De vrouwen dat sy in reynen kleede haer selven vercieren met schaemte ende maticheyt, &c.
Ghy claegt ons moye Trijn, en toont u gants verbolgen
Dat u tot vuyl bejagh de Venus janckers volgen; 37 38
Wel, kint, na mijn begrijp, het is u eygen schult;
Ghy zijt te veil gecleet, en al te weyts gehult: 39 40
Ey let eens hoe de bien ontrent de rosen sweven
Terwijl zy hare jeught so weligh open geven; 41
Let hoe in tegendeel het dorre bloemtje rust;
Siet! aen het sedigh cleet en wrijft geen vuyle lust. 42

Auferimur cultu.
Scurra pudicitiam ne quis tibi voce lacessat,
Consilium poscis saepe, Tryphoena meum:
Adsit ubique pudor; castique modestia vultus;
Hac lasciva manus sistitur arte proci.
Multa vagatur apis, denso strepit agmine crebro,
Dum rosa purpureo flore superba nitet;
Condat opes; alio mox turba molesta volabit,
Et sua mella rosis intemerata manent.

ECCL. 11. 4.
Ne te glorifie point en parures d'accoustrements, & ne t'esleve point au jour de la pompe.
La fine mouche-a-miel, & le desir lubrique
S'en vont d'un pas esgal, pareille est leur practique;
L'abeille ne s'assit sur langoureuse fleur:
Le fol amour ne touche a ceux d'un humble c?ur.
1. PETR. 3.
Mulierum ne sit extrinsecus capillatura, aut circundatio auri.

THEOPHRAS.
Mulier nec alios videre, nec ipsa videri debet, si eleganter ornata; utrumque enim ad res inhonestas incitamentum est.

199 ↓
AUFERIMUR CULTU.
Esto cultu modicus (ait ex antiquis aliquis) sermone facilis, ore probo, animo verecundo. Honestum sane ei vile est, inquit romanus philosophus, cui corpus nimis carum est. Hinc virgines Vestales, elegantiori cultu ac vestitu decoratas, in suspicionem invisae virginitatis vocatas olim a Romanis fuisse, legimus. Iudicabant enim viri prudentissimi non modo tacitum indicium mentis non satis pudicae, verum etiam apertum lenocinium vestibus inesse, quo lascivi iuvenum oculi allicerentur, ac in libidinem raperentur; ut enim hederam suspensam vini venalis indicium, ita cultum immodicum pudicitiae, arbitrabantur. Dicamus ergo, turpe christiano esse, cum animam habeat, captare laudes ex corpore,

Weest (seydt een vande oude) 43 matigh in kleedinghe, ghemeensaem 44 in sprake, heus van monde, 45 eerbaer van herten. Die te veel houdt van sijn lichaem, houdt weynich vande eerbaerheyt, seyt Sen. 46 De nonnen 47 vande Goddinne Vesta 48 werden by de Romeynen in verdachtheyt gebracht van oneere, soo haest de selve eenige uytwendicheyt 49 in hare kleedinge bestonden te betoonen; want sy oordeelden dat het uytmuytende 50 cieraet, niet alleenlijc was een stilswijghende teycken van een wulps gemoet, maer selfs een openbare aenlockinghe van alle dertele oogen: want gelijck het uythangen van de veyl-kranssen 51 voor de herbergen, een teycken is datter wijn te koop is, so meynden sy 52 dat een uytwendig 53 kleet een peyl 54 was van veyle eerbaerheydt. 55 Laet ons dan besluyten, dattet voor een Christen niet en voeght eere te soecken uyt de vercieringhe des lichaems, terwylen hy wat anders heeft dat met beter reden by hem behoort verciert te werden, namentlijck de ziele.

Back to top ↑

Facsimile Images


194

195

196

197

198

199

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A garden with a tunnel of foliage, a withering rose-bush and a flowering rose-bush; bees

    Back to top ↑

    Comments

    De bekendste bij is de gewone of tamme honingbij ( Apis mellifica ), die met zijn 'zuigtong' honing uit de bloemen en bloesems zuigt. 84 Het gedrag van dit insect vormt het uitgangspunt, en Cats noemt zijn bron, namelijk Plinius, expliciet in een noot.
    Met zijn eerste uitleg wil Cats aangeven dat jonge mensen hun jeugd moeten benutten en ervoor moeten zorgen de honingzoete liefde tijdig te genieten. Het gaat hier om het niet laten schieten van je kans, of liever gezegd: het vervullen van je plicht, want als de bladeren uitvallen, ben je te laat. Verlept of verwelkt zijn duidt in dit embleem op het mislopen van het ware geluk. Deze boodschap voor de jeugd verbindt Cats met de liefde op latere leeftijd als hij het, voor de tweede keer in de Sinne- en minnebeelden, heeft over hoe schandelijk het is wanneer een ouder iemand verliefd rondloopt. 85
    De symboliek van de roos is uitzonderlijk rijk en genuanceerd. Keer op keer wordt deze bloem in de literatuur vanaf de middeleeuwen op één of andere manier in amoureuze zin geïnterpreteerd. 86 De zoete rozen en de stekelige doornen worden daarbij behalve als tegenstelling ook als eenheid opgevat. Cats gebruikt de bloem als symbool van de smart in de liefde wanneer te lang gewacht wordt; als de bloem verwelkt is, resten enkel doornen.
    In Maechden-plicht (1618) wordt gevarieerd op dit thema. Phillis verhaalt hier over een maagd die haar beklagenswaardige omstandigheid toelicht aan de hand van -wederom- een vergelijking met een roos. Onder de motto's 'Virginitatis honos virginitate perit' (De eer van de maagdelijkheid gaat juist door de maagdelijkheid teloor) en 'Quaem 't, ick naem 't' zegt ze dat zij door vele handen begeerd werd toen:
    Eerst dat jeughdigh purper-root
    Quam puylen uyt mijn teeren schoot.
    Ze heeft er nu spijt van dat ze destijds zo heeft afgehouden. De bloemmetafoor wordt consequent vastgehouden:
    Maer doen mijn jeught en glans verdween
    Viel ick, nau aen-geraeckt, daer heen.
    Dan volgt de les voor al te weigerachtige en toch vrijrijpe meisjes:
    Te wesen weyg'rich, prat en steegh,
    En dee noyt jeughdich meysken deegh,
    Want als den rimpel coomt int vel,
    Indien het quam, sy naemet wel.
    De embleemprent laat zien dat zij die zich eerst niet wilde laten plukken, thans vertrapt wordt

    Afbeelding 33.1
    . 87
    Al zijn staten nog zo groot, de geschiedenis heeft uitgewezen dat ze worden vermeden wanneer ze hun glans verloren hebben. Om koninkrijken, die eens machtig waren en ten onder zijn gegaan, bekommert zich niemand. Het advies in deze tweede, politieke, toepassing is daarom geen bondgenootschap aan te gaan met hen die verzwakt of beklagenswaardig zijn, maar je te richten op diegenen die je van nut kunnen zijn. Cats steunt hier in het bijzonder op het achtste boek uit Lucanus' De bello civili.
    Tot slot wordt het motief precies omgekeerd benaderd en het beeld van de slappe, nederige, roos juist in bonum uitgelegd. Weelderig bloeiende bloemen krijgen het verwijt dat ze, té uitnodigend, wellust aanwakkeren. Aan de neergebogen bloem, beeld voor de zedige vrouw, worden geen oneerbare voorstellen gedaan. Omdat een opgedirkt uiterlijk enkel ongewenste reacties tot gevolg kan hebben, is eer omwille van het lichaam uit den boze. Schaamte, bescheidenheid en kuisheid zijn in deze (weinig religieuze) duiding de sleutelbegrippen.
    Het gaat hier om een antiek motief dat ook in de Italiaanse lyriek populair is. Catullus werkte de vergelijking breed uit in de beurtzang Carmina, LXII, 39-48:
    Zoals een bloem in een omheinde tuin in afzondering ontluikt,
    onbekend aan grazend vee, door geen ploeg ontworteld,
    de wind streelt haar, de zon sterkt haar, de regen doet haar groeien,
    willen vele jongens en vele meisjes die hebben;
    maar als zij, door een vluchtige hand geplukt, verwelkt,
    wil geen enkele jongen, geen meisje haar meer.
    Zo is een maagd geliefd, zolang zij ongerept blijft;
    wanneer zij, het lichaam bevlekt, haar kuise bloem kwijt is,
    vinden jongens haar niet aardig en meisjes haar niet lief meer.
    Hymen o Hymenaeus, kom hier, Hymen o Hymenaeus! 88
    Torquato Tasso dichtte in La Gerusalemme liberata, Canto XVI, 14 een mooie echo van Catullus -in de vertaling van J.L.L. ten Kate:
    'Zie', zingt hij, 'zie, in 't groene lustpriëel,
    Jonkvrouwlijk schoon het zedig Roosje' ontgloren,
    Ten halven nog verscholen in 't fluweel,
    Te schooner naar het minder wil bekoren!
    't Ontsluit den schoot, het schittert op den steel:
    Maar hoe! 't verbleekt? het kwijnt? het is verloren?
    Verloren is het oogelijn der jeugd,
    Eens aller maagden, aller minnaars vreugd!' 89
    Wat opvalt is dat Cats, in navolging van de bijbelse en romeinse voorgangers die hij citeert, uitgaat van de vrouwelijke verleiding en over opzichtig geklede mannen met geen woord rept. Het is de vrouw die verleidt en haar ijdelheid staat ter discussie. Karel van Mander formuleerde het algemener en stelde in zijn Uitbeeldinge der figueren over de symboliek van de bloem het volgende: 'De Roose bewijst de cortheydt van 's Menschen swack leven, om haer ongheduricheyt, en datse in doornen wast [...]. De Roos beteyckent oock den wellust der vleeschelijcker liefde, om haer ongheduricheyt.' Iets daarvoor, bij zijn bespreking van Venus merkte hij over die kortstondigheid van de liefde al op: 'Sy [= Venus] is ghecroont met Roosen, want de Roos die haest vergaet, beteyckent den wellust der liefden, die haest vergaet.' 90
    Ook op deze laatste uitleg borduurt Cats voort in zijn Maechden-plicht. Voorgesteld is een rijkgeklede jonge vrouw, die speelt met een bloem, terwijl Cupido er haar een aanbiedt

    Afbeelding 33.2
    . 'Die jockt, die lockt' en 'Virgo ludendo laeditur' (Een maagd wordt door te spelen geschonden) luiden de motto's. In deze bewerking van het motief van de honingstelende Cupido vertelt Anna hoe een speelziek en nieuwsgierig meisje een bij in een bloem niet met rust heeft kunnen laten. Natuurlijk wordt ze gestoken en dan is het te laat:
    Een maegt, die maer wat spels en socht,
    Is door u prickel soo ontstelt
    Dat haer teer maeghden-vleesken swelt.
    Door spel verjaechtmen wel verdriet,
    Ten dient nochtans de meyskens niet. 91
    Deze emblemen uit de Sinne- en minnebeelden en Maechden-plicht staan in direct verband met het bekende 'Maeghde-wapen', dat werd opgenomen in Houwelyck (1625). Op dat wapen zwermen bijen rondom de bloemknop, die hier echter de toegang weigert en gesloten blijft. Bloem en bijen symboliseren de ongeschonden eerbaarheid van de vrouw

    Afbeelding 33.3
    . In contemporaine teksten die betrekking hebben op de kuisheid en het behoud van de maagdelijkheid duikt deze metafoor voor vrouwelijke reinheid en zuiverheid vaker op. Een navolging van het wapen verschijnt in C.P[asschier] van Wesbusch, Haerlemsche duyn-vreucht, waar Cupido, hier 'Maeghden-schender' genoemd, afdruipt nadat hij door een maagd met een maagdenschild is afgeweerd; zijn boog en pijlen liggen gebroken op de grond

    Afbeelding 33.4
    . 92
    Nicolaus Taurellus beeldde kort voor Cats op een embleemprent in zijn Emblemata physico-ethica een vrouw af, met een roos in haar handen

    Afbeelding 33.5
    . Het bijschrift onder het motto 'Roseo rosa vivit odore' (De roos met een rozegeur leeft) heeft betrekking op de standvastigheid binnen het huwelijk, waarbij de geur van de roos voor de trouw, en haar kleur voor de liefde staat. De slotregels luiden:
    Twee menselijke gaven houden het huwelijk in stand:
    dat is liefde en zekere trouw in de liefde.
    Maar als de geur ontbreekt, heeft de roos geen enkele kleur
    Zo is ook de liefde zonder trouw onstandvastig. 93
    Nauwere verwantschap vertoont de door Cats gegeven toepassing met een embleem in Guillaume de la Perrière's La morosophie. Op de prent staan een gebogen oude vrouw die zich met een stok op de been houdt en een jonge vrouw voor een rozestruik

    Afbeelding 33.6
    . Het oudje wijst op de roos die de bevallige vrouw vasthoudt, met als bijschrift:
    La rose est freche & fletrie en un iour,
    Sa grand beauté est en bref temps perdue:
    Viellesse aussi sans faire long seiour,
    Ride la peau (au paravant) tendue. 94
    Uiteindelijk zou Cats dit embleem van De la Perrière -inclusief het hoofdkapje van de oude vrouw en de spuitende fontein op de prent- bewerken voor zijn Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt. In de afdeling 'Lichte verganckelickheyt van schoonheyt' wijst ook hier het beeld van de roos op de glans die eens verloren zal gaan, onder het motto 'Ogni fiore al fin perde l'odore'

    Afbeelding 33.7
    . 95

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Later nogmaals door Cats gebruikt; zie ADW 1712, I, 564.
    2
    van niemant aengetogen : door niemand toegeëigend (vgl. WNT I, 398 s.v. 'aantiegen' en Supplement I, 171, s.v. 'aantijgen', dp)
    3
    witje : naam voor een vlinder ( Pieridina ), in het bijzonder gebruikt ter aanduiding van het koolwitje of klein geaderd witje. 3 Op de prent zijn alleen bijen weergegeven.
    4
    Vgl. Rösel van Rosenhof, I, 86, afb. III; en III, 228-231, afb. XLV.
    5
    heeft gedaen : is uitgebloeid, verlept
    6
    stelt ... paren : maak aanstalten om een (echt)paar te vormen
    7
    rechte wit : ware doel
    8
    ruyft : haar bladeren laat vallen. Het werkwoord ruiven, doorgaans gebruikt voor het uitvallen van haren of veren, wordt hier verbonden met een verwelkende bloem.
    9
    duyct : buigt
    10
    goet : Ook: kleding(stoffen); vgl. C.1.
    11
    Met de noot die Cats bij r. 4 geeft, doelt hij op wat Plinius over de bij zegt in Naturalis historia, XI, VIII, (18). Zie de noot onder A.2.
    12
    wellekom : geliefd, welgevallig. Vgl. voor deze woordcombinatie het volgende couplet uit de idyllische beurtzang tussen Pretiose en Pan in Het Spaens heydinnetje. Het lied bevat reminiscenties aan het 'Maeghde-wapen' (zie de commentaar ):
    13
    Besiet hoe dat een frisse roos,
    14
    (Ick meyn een jonge maeght)
    15
    Een die men onder duysent koos,
    16
    En al de jeugt behaeght,
    17
    Besiet hoe licht een schoone blom
    18
    Verliest haer eersten glans;
    19
    Schoon sy was lief en wellekom
    20
    By alle jonge mans.
    21
    Ed. Vieu-Kuik [Cats, Spaens Heydinnetje 1980], 48, 26-27, 31 (vignet); vgl. ADW 1712, II, 142.
    22
    eerst : pas, in het begin
    23
    uyt [...] puylen : te voorschijn komt
    24
    verwonnen van : verslagen door
    25
    om [...] vrijt : dingt naar, graag bezoekt om (vgl. WNT XXIII, 700 en 704, 8)
    26
    honich raet : honing
    27
    mengen uwen staet : uw positie, lot wilt verbinden aan. Cats heeft het Nederlandse gedichtje in de prozatekst gewijzigd: 'So ghy wilt mengen uwen staet', luidde in 1618: 'Wildy helpen dees off gheen'.
    28
    Lucanus ... beste lot : Zie noot 14.
    29
    elephanten : Zie noot 15.
    30
    sorgelijck : gevaarlijk
    31
    mits : aangezien
    32
    'T is sorgelijck ... blyven : Vgl. noot 16.
    33
    werwaerts [...] derwaerts : waarheen ... daarheen
    34
    haer : zich
    35
    de ... werden : Uitdrukking: 'Als de ene hand de ander wast, zijn ze beide schoon' met als betekenis: door het wederzijds verlenen van hulp zijn beide partijen gebaat (Manus manum fricat): WNT V, 1759; en WNT XXIV, 1402, met varianten.
    36
    Aristoteles : Zie noot 21.
    37
    tot vuyl bejagh : met ontuchtige bedoelingen, genoegens; WNT XXIII, 1206, 10. Vgl. ook embleem XIX, C.1 , r. 7.
    38
    Venus janckers : vrouwengekken, of: hoerenlopers
    39
    te veil gecleet : te toeschietelijk, uitnodigend, uitdagend gekleed (vgl. ook de combinatie 'geil en veil')
    40
    al ... gehult : te luisterrijk en zwierig gekleed
    41
    weligh open geven : weelderig openen. Hier de bloemkelk van de roos als beeld van de jeugdige openheid. Misschien slaat het ook op het hebben van een décolleté.
    42
    wrijft : blijft ... hangen, hecht zich
    43
    een vande oude : Vgl. noot 26.
    44
    ghemeensaem : vertrouwelijk, ongedwongen
    45
    heus van monde : oprecht in wat je zegt
    46
    Sen : Seneca, zie noot 27.
    47
    nonnen : kuise dienaressen. Cats gebruikt hier een christelijke term voor een heidense praktijk, terwijl dit in het Latijn vaak andersom is.
    48
    de selve : zij, nl. De ... Vesta, r. 3-4
    49
    uytwendicheyt : uiterlijk vertoon
    50
    uytmuytende : opzichtige
    51
    veyl-kranssen : kransen gemaakt van de veil, een altijd groene heester. De veil was het symbool en attribuut van Bacchus, de god van de wijn. De herbergen waar wijn getapt werd, waren verplicht een krans van veil uit te hangen, zoals vermeld door Kiliaan in 1588 (sub Hedera): 'Herba venale vinum indicans'. (Vgl. n.a.v. het spreekwoord 'Goede wijn behoeft geen krans': WNT XVIII, 1358; WNT XXIV, 127-128 en WNT XXVI, 266 en 275, 1, o, ; Stoett, 2572; Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 448-451, nr. CCXXXVII; en Walther 9, 795, nr. 44296a8).
    52
    sy : Nl. de Romeynen, r. 4.
    53
    uytwendig : schitterend, weelderig
    54
    peyl : teken
    55
    veyle eerbaerheydt : Dit sluit aan bij de veyl-kranssen (r. 9), verbonden met liederlijkheid.
    56
    Ovidius, Amores, I, IX, 4b. De hele regel luidt: 'Turpe senex miles, turpe senilis amor' (Een oud iemand als soldaat is even ongepast als de liefde van zo iemand schandelijk is). De regel komt ook voor in de vaker door Cats gebruikte tussenbronnen (bijv. bij Cypraeus (ed. 1605, 305); en Arnisaeus (ed. 1613, 112).
    Vgl. verder Walther, 5, 407, nr. 31950. E. McGrath noemt deze plaats bij Cats in 'Rubens Susanna and the Elders and moralizing inscriptions on prints.' In: Wort und Bild 1984, 73-90, i.h.b. 84. K. Porteman verwees naar dit motto als opschrift op een gravure van L. Vorsterman naar 'De belaagde Suzanna' van Rubens. Zie: 'Vondels gedicht "Op een Italiaensche schildery van Susanne".' In: 't Ondersoeck leert. Studies over middeleeuwse en 17de-eeuwse literatuur ter nagedachtenis van L. Rens. Red. G. van Eemeren e.a. Leuven etc. 1986, 301-318, noot 24 en afb. 1.
    57
    Een chiasme. Zie voor de vergelijking van het grijze haar met kerkhofbloemen: embleem I.B.6.
    58
    Naturalis historia, XI, VIII, (18): 'Mortuis ne floribus quidem, non modo corporibus insidunt.' Zie ook Erasmus, Parabolae. Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 296, r. 215; ed. Mynors 1978, 260, r. 14. Tevens geciteerd door Langius (712 B).
    59
    Vgl. B.1, r. 2 : 'Al wat om bloemen vliegt'; C.3, r. 1 : 'mouche-a-miel' voor de bij, en: Meurier Meurier, Dictionaire : 'Bieken, petite mouche'.
    60
    Voorheen toegeschreven aan Seneca. Zie: Proverbia. Basel 1515, 637. Vgl. ook Walther, 1, 107, nr. 919.
    61
    Er is geen toepasselijke titel gevonden, maar Cats heeft de regel ongetwijfeld ontleend aan Arnisaeus, De iure connubiorum, II, IV, 1. Hier komt de aanhaling namelijk letterlijk zo voor, met als inzet: 'Gl. corporis Gallici dicit apposite ad hanc comporationem'. Ed. Frankfurt 1613, 105. Ook het motto 'Turpe senilis amor' en het volgende citaat uit Horatius (A.4.c) zijn hier enkele pagina's verderop opgenomen (II, IV, 16 en 19; resp. p. 111 en 112). Het Franse spreekwoord staat ook in Spiegel 1632, I, 89, nr. XXIX (= ADW 1712, I, 519), eveneens zonder bron.
    62
    Vert. Van de Laar Horatius, Oden en Epoden, 129. Bij Cats staat Tam, bij Horatius 'iam'. Kennelijk heeft Cats het citaat ontleend aan Arnisaeus want ook die geeft het en wel met dezelfde variant 'Tam'. Vgl. de vorige noot.
    63
    Langius geeft: 'In caducum parietem inclinare' (1247 A). De omschrijving komt in twee variaties voor in de verzameling Scriptores historiae augustae, resp. in 'De vita Hadriani', XXIII, 14: 'In caducum parietem nos inclinavimus et perdidimus quater milies sestertium' (We hebben geleund tegen een wankele muur en vier honderd miljoen sestertiën verspild), en in 'Helius Verius', V, 11: 'Si quidem satis in caducum parietem incubuimus et qui non ipsam rem publicam, sed nos ipsos sustentare vix possit' (Want we hebben inderdaad tegen een wankele muur geleund, een muur die zelfs nauwelijks ons gewicht kan dragen, laat staan dat van de staat), beide beschreven door Aelius Spartianus. Zie The scriptores historiae augustae. Ed. D. Magie. Drie dln. London etc. 1967-1961, resp. dl. 1, 72-73 en 94-95. Vgl. ook noot 15. Lipsius citeerde deze regel, op dezelfde pagina waarop het citaat staat dat Cats onder B.4.b aanhaalt.
    Vgl. verder Spiegel, III, 111-112 (= ADW 1712, I, 644) met de volgende prentbeschrijving van Cats: 'Het beelt soude konnen wesen een reysende man met een meersche ofte ander pack, willende steunen op een bouwvalligen muer, ende daer van over-stort zynde, klaegt als volgt', met o.a. de regels:
    Al wie dat steunsel soeckt aen krom-gebogen mueren,
    Die moetet voor gewis met herten-leet besueren.
    Cats geeft hier een verwijzing naar Jesaja 30:13 waar de zondige mens wordt vergeleken met een loszittend stuk steen aan een hoge vestingmuur dat onverwacht omlaag valt.
    64
    Vgl. voor de sceptra superba Lucretius, De rerum natura, V, 1137.
    65
    Vert. Fortgens Lucanus, Bloedige broederkrijg, 42. Vgl. ook de inzet van B.5. Cats heeft dit citaat zonder twijfel ontleend aan Lipsius, waar het op dezelfde pagina wordt aangehaald Zie B.4.b en de noot 10 en 20. Deze regels maken tevens deel uit van de iets ruimere aanhaling in B.5.
    66
    Ed. Leiden 1589, 145. Cats laat een tussencitaat uit Aristoteles weg. Met dank aan A. Gerlo te Baasrode en D. Imhof te Antwerpen.
    67
    Lucanus, De bello civili, VIII, 485-487. Vert. Fortgens Lucanus, Bloedige broederkrijg, 42. Aan het letterlijke citaat gaat het volgende vooraf:
    Sed melior suadere malis et nosse tyrannos
    Ausus Pompeium leto damnare Pothinus
    Ius et fas multos faciunt, Ptolemaee, nocentes.
    'Maar Pothinus verstond de kunst beter om een slechte vorst raad te geven en zijn hart te doorgronden, en het was Pothinus, die Pompejus ter dood durfde veroordelen. "Ptolemeus, menselijk en goddelijk recht maken menigeen schuldig."
    'Pothinus, de eunuch en opvoeder van de minderjarige Ptolemaeus XII, was voorzitter van de ministerraad. De Romeinse veldheer en politicus Cnaeus Pompeius Magnus (106-48 v. Chr.) werd vermoord op bevel van Ptolemaeus XII of XIII, Dionysos I Auletes, koning van Egypte (80-58 en 55-51 v. Chr.). Zie o.a. PRE XII, 1176 (sub 'Potheinos' en PRE XXIII, 1756-1759). Cats zal naar aanleiding van de citaten die Lipsius geeft uit dit achtste boek van Lucanus, op deze verwijzing zijn gekomen. De laatste anderhalve regel staat ook als afzonderlijk citaat onder B.4.a.
    68
    Bedoeld is de olifant; ook genoemd door Montaigne, Essais, II, XII. Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 468. Mogelijke verwijzing naar o.m. Aelianus, De natura animalium IV, 10 en VII, 44; zie voor andere bronnen en voorbeelden van de olifant als zinnebeeld van piëteit: Tervarent Tervarent, Attributs et symboles -1959, 154-155, en Emblemata 1967, 411. Vgl. bovendien de commentaar bij de eerste titelprent in de editie uit 1618.
    69
    De vermelding doet denken aan het verhaal over de man die, achternagezeten door de wolven uit paniek van een brug springt en door voorbijkomende vissers uit het water wordt gered. Nauwelijks op het droge en nog bezig met het uitspreken van zijn dank 'viel de Muer daer tegen hy lenende was, ende bleef daer onder doodt', in de woorden van Zacharias Heyns, Voorbeelsels der oude wyse. Amsterdam 1623, 9. Heyns' titel wijst op een oorspronkelijk antieke bron. In de editie die verscheen bij Joannes Duikerius werd het verhaal geïllustreerd (Amsterdam 1724, 31).
    70
    Epitoma historiarum Philippicarum, V, I, 11: 'Quo se fortuna, eodem etiam favor hominum inclinat.' Ed. Seel Trogus, Epitoma, 52. Van de Historiae, oorspronkelijk in 44 boeken, is alleen dit uittreksel (Epitome) van de geschiedschrijver Marcus Iunianus Iustinus -uit de derde of vierde eeuw- bewaard gebleven.
    71
    Lucanus, De bello civili, VIII, 535. Vgl. de vertaling van Fortgens Lucanus, Bloedige broederkrijg, 43. Vgl. ook Walther, 3, 447, nr. 18919; en 'Die 't wel gaet heeft menighen vrient', Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 130-134, nr. LXXVI, met vele voorbeelden. De door Cats geciteerde sententie van Lucanus wordt aangehaald door Langius (73 A).
    72
    Of: wijst op een begrafenis.
    73
    Lucanus, De bello civili, VIII, 503b-505:
    Toto iam pulsus ab orbe,
    postquam nulla manet rerum fiducia, quaerit,
    cum qua gente cadat.
    Vert. Fortgens Lucanus, Bloedige broederkrijg, 43: 'Verdreven als hij reeds is uit de gehele wereld, zoekt hij, nu hij ieder vertrouwen op zijn vroegere machtspositie verloren heeft, naar een volk dat zijn val met hem wil delen.' Cats zal de regel ontleend hebben aan Lipsius, die hem aanhaalt op dezelfde pagina als het citaat onder B.4.b.
    74
    Aristoteles, Ethica Nicomachea, VIII, IX (1160 a). Ook geciteerd door Langius (1229 A). Vgl. de vertaling van Thuijs 1954, 228: 'Ook de staatsgemeenschap schijnt oorspronkelijk om het nut te zijn ontstaan en in stand te blijven.'
    75
    Een toespeling op Tryphaena (Thryhaina), de dochter van Ptolemaeus VII, die zo geobsedeerd was door mogelijke concurrentie in de liefde? Deze jaloerse koningin van Syrië, getrouwd met Antiochus VIII (Grypus), was er alles aan gelegen te voorkomen dat haar echtgenoot zou trouwen met haar zus Cleopatra IV. Door haar toedoen werd Cleopatra vermoord. Antiochus Cyzicenus, Cleopatra's man, nam wraak en liet Thryphaena ombrengen. Zie over haar PRE XI, 787-788; en G.H. Macurdy, Hellenistic queens. A study of woman-power in Macedonia, Seleucid, Syria and Ptolemaic Egypt. Baltimore etc 1932, 3, 101 en 165. Vgl. voor deze meisjesnaam ook embleem XLII.A.2.
    76
    In 11:3, het vers hieraan voorafgaand, worden de voortbrengselen van de kleine bij geprezen.
    77
    Langius citeert dit onder het lemma 'Ornatus', waar ook het citaat van Theophrastus dat Cats onder C.4.b. geeft, wordt aangehaald.
    78
    In: Opera. Ed. F. Wimmer. Paris 1866, 451, met als te verwaarlozen variant: 'praesertim quae eleganter ornata fuerit.' Het is mogelijk dat Cats het citaat uit Johannes Stobaeus, Sententiae ('Nuptialia praecepta'), sermo LXXII haalde (zie bijv. de ed. Orléans 1609, 441), maar het meest voor hand liggend is een ontlening aan Langius (932 A). Vgl. ook C.4.a.
    79
    Alleen de inzet 'cultu modicus, sermone facilis' volgt letterlijk Tacitus, Agricola, XL, 4; de twee overige kwalificaties komen bij hem niet voor. Wellicht gaat daarom de hele zin op een andere bron terug.
    80
    Seneca, Epistulae morales, XIV, 2. Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 44. De vertaling is met het door Cats toegevoegde sanè (volstrekt) aangevuld.
    81
    Verwijzing naar het verhaal van Postumia, opgetekend door Livius, Ab urbe condita, IV, XLIV, 11: 'Eodem anno Postumia virgo Vestalis de incestu causam dixit crimine innoxia, ab suspicione propter cultum amoeniorem ingeniumque liberius quam virginem decet parum abhorrens' (Hetzelfde jaar stond een Vestaalse maagd, genaamd Postumia, terecht vanwege verlies van haar maagdelijkheid. Zij werd onschuldig bevonden aan het ten laste gelegd feit, maar verdacht omdat ze zo uitbundig gekleed ging en een, voor een maagd, te vrije geest had). Zie ook embleem XLI.B.5.
    82
    Vgl. Cyprianus, De habitu virginum, 12: 'Ornamentorum ac vestium insignia et lenocinia formarum non nisi prostitutis et inpudicis feminis congruunt et nullarum fere pretiosior cultus est quam quarum pudor vilis est' (Opvallende versieringen, kleding en verleidelijke sieraden passen alleen bij ontuchtige en schaamteloze vrouwen; over het algemeen is van geen vrouw de opsmuk kostbaarder dan van degene van wie de kuisheid te koop is). Zie: Opera omnia, III-I. Ed. G. Hartel. Wien 1868, 195 ( CSEL ). Ook Langius doelde op deze plaats (1353 A). Cyprianus brengt het onderwerp nogmaals ter sprake in De bono pudicitiae, 11. Zie: Opera omnia, III-III. Appendix. Ed. G. Hartel. Wien 1871, 23 ( CSEL ).
    Het spreekwoord 'Goede wijn behoeft geen krans' herinnert aan de vroegere verplichting voor herbergen waar wijn getapt werd, om een krans uit te hangen. Om klanten te lokken hingen herbergen die niet goed draaiden, ook toen de verplichting inmiddels was komen te vervallen, toch nog kransen uit. Zie verder de annotatie onder C.6, evenals Jan Swelincks 'Opdracht', r. 21-22 in het voorwerk van Proteus.
    83
    Een dergelijke berceau komt voor op het schilderij dat W. Schellinks in 1659 maakte van het Munnikenhof te Grijpskerke (nabij Middelburg). Van 1603-1623 was dit het buitenverblijf van Cats. Waarschijnlijk heeft Frederik van Roubergen, die het buiten van Cats had gekocht, de berceau in 1623 laten aanleggen; in dat jaar werd de tuinaanleg namelijk uitgebreid en verfraaid. Zie: The Anglo-Dutch garden in the age of William and Mary - De gouden eeuw van de Hollandse tuinkunst. Red. J. Dixon Hunt en E. de Jong. London 1988, 108-109, cat. nr. 2 (Speciaal dubbelnummer van Journal of garden history 8 (1988)).
    84
    Vgl. Rösel van Rosenhof, II, 465-467; hij rekent de honingbij onder de hommelen. Zie voor afbeeldingen van contemporaine roossoorten: Emanuel Sweerts, Florilegium [...] tractans de variis floribus, et aliis indicis plantis. Frankfurt am Main 1612. Pars secunda, fol. 36-37.
    85
    Zie embleem I.B.5 - B.6. Over de vergankelijkheid van de rozen, gekoppeld aan de broosheid van het vrouwelijk schoon: Ripa Ripa, Iconologia, 455b en 593a. Jan Soet zal in zijn Maagden-baak Cats' advies hernemen:
    Soo langh als de purp're roosen
    Aenghenaem en geurigh blosen [...]
    Salse yders ooghen stroken [...].
    Yeder sal het roosje roemen [...]
    Maer verslenst en achtmen 't niet.
    Ed. Amsterdam 1641, 266-267. Vgl. verder Franits Franits, Vertues, 45 en 80, noot 50. Ook Andreas Gryphius zinspeelde -mogelijk geïnspireerd door juist dit embleem van Cats- op deze thematiek in zijn toneelstuk Cardenio und Celinde. Hierover Wentzlaff-Eggebert , 164, noot 50.
    86
    C. Joret, La rose dans l'Antiquité et au Moyen Age. Histoire, légendes et symbolisme. Paris 1892. Voor de bloeiende roos als symbool voor de vruchtbaarheid: Levi d'Ancona Levi, Garden of the Renaissance, 330-355; en Watson Watson, Gerden of love, 45.
    87
    Middelburg 1618, 23, nr. XI. De prent lijkt terug te gaan op Capaccio's Delle imprese trattato. Napoli 1592, III, 53v. Vaenius werkte het thema in zijn Amorum emblemata weer anders uit (Antwerpen 1608, 230-231). Bij hem toont de prent hoe Cupido in zijn ene hand een bloeiende bloem ophoudt, terwijl in zijn andere hand een verwelkt bosje slap neerhangt; het vertrekpunt is een regel uit Plutarchus: 'Amica non est utendum, ut floribus; tam diu gratis, quamdiu recentibus' (Je mag een meisje niet behandelen zoals je bloemen doet die je alleen bevallen als ze vers zijn). Het onderschrift roept op zelfs wanneer 'u liefs Ieught verslenst' is, haar geenszins te versmaden. Vgl. verder de uitdrukking 'Virgo matura nisi nubat, erit ruitura' (Als een huwbaar meisje niet trouwt, zal ze verwelken), Walther, 5, 779, nr. 33631.
    88
    Ut flos, in saeptis secretus nascitur hortis,
    ignotus pecori, nullo convulsus aratro,
    quen mulcent aurae, firmat sol, educat imber,
    multi illum pueri, multae optavere puellae:
    idem cum tenui carptus defloruit ungui,
    ulli illum pueri, nullae optavere puellae:
    sic virgo dum intacta manet, dum cara suis est;
    cum castum amisit polluto corpore florem,
    nec pueris iucunda manet nec cara puellis.
    Hymen o Hymenaee, Hymen ades o Hymaenaee!
    In een eigenhandige aantekening in zijn exemplaar van Spiegel 1632, I, 127, nr. XLII verwees Cats in de marge van het gedicht dat ook in Proteus voorkomt (XXI.A.2) naar de eerste regels van dit gedicht van Catullus (UBL 1018 B 3).
    89
    Jeruzalem verlost. Heldendicht van Torquato Tasso. Twee dln. Haarlem 1856, II, 130. Zie voor het oorspronkelijke gedicht de ed. G. Stiavelli. Milano 1931, 406 en 422; en de ed. E. Zanette. Torino etc. 1939, 461. Hier o.a. verwijzingen naar Ausonius, Ariosto en Poliziano. Vgl. ook Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 666 (XI, XVIII), nr. 180; en 672, nr. 224.
    90
    Ed. Amsterdam 1616, resp. fol. 120r en 114r [= 113r]. Over de bij zegt hij: 'De Honingh-bie beteyckent oock kuysheyt' (fol. 118r). Bloemen worden algemeen gebruikt als zinnebeeld van het zwakke en kortstondige, WNT II, II, 2894, 6.
    91
    Middelburg 1618, 65, nr. XXXII.
    92
    Zie Franits Franits, Vertues, 42-44 en 80, noot 45. (Getrouwde) vrouwen moeten geen gesloten knop, maar ook geen openbare roos zijn. Het belangrijkst is het bloeien op de juiste tijd, zowel voor rozen als voor tulpen. Deze bloemen waren onderling verwisselbaar als metaforen voor kuisheid ( Ibid., 81, noot 51). Vgl. ook het opengeslagen boek op embleemprent II en de commentaar aldaar. Voor Van Wesbusch: ed. Haarlem 1636, 86.
    Over de bij als symbool voor de kuisheid spreekt o.m. Plutarchus. Hij stelde dat bijen boos worden en steken wanneer men, na sex te hebben gehad, bij ze in de buurt komt; zie Moralia ('Coniugalia praecepta'), 144 D; en Moralia ('Quaestiones naturales'), XXXVI, overgeleverd in het Latijn: 'Cur apes citius pungunt qui stuprum dudum fecerunt? An quod animal est munditiae et elegantiae perquam studiosum' (Waarom zijn bijen sneller geneigd mensen te steken die kort daarvoor een immorele sexuele daad hebben verricht? Het komt omdat de bij zich in extreme mate toelegt op zuiverheid en netheid). Zie verder Lucius Iunius Moderatus Columella, De re rustica, IV, XIV, 3. Een bespreking van dit wijdverbreide bijgeloof in de oudheid geeft: A.F. Magerstedt, Die Bienenzucht der Völker des Altertums, insbesondere der Römer. Sonderhausen 1851. Vgl. bovendien Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 865-866.
    Vergilius verhaalde in Georgica, IV, 197-199 (in de vertaling van Vondel): 'Ghy zoudt u verwonderen over de manier van Byen, die geen vermaeck scheppen in het paren, nochte zich door traegheit tot geilheit overgeven, of jongen baren, maer die met den mont uit loof en geurige kruiden teelen' ( WB 6, 322).
    93
    Ed. Nürnberg 1595, [E7r]:
    Conservant humanae duae consortia dotes:
    Hic amor est: & certa est hic in amore fides.
    At si desit odor non est rosa vera colore:
    Talis & inconstans est amor absque fide.
    94
    Ed. Lyon 1553, 87. De roos is fris, maar op een dag verlept; haar grote schoonheid is in korte tijd verloren: zo doet ook de ouderdom, zonder lang verblijf te houden, de voorheen zo strakke huid verrimpelen. Zie ook Camerarius' embleem 'Caduca voluptas', in Symbolorum emblematum ex re herbaria ; vgl. Emblemata 1967, 290 en 305.
    95
    Nr. LII (= ADW 1712, I, 546). In H. Engelgrave, Caeleste Pantheon, sive caelum novum. Köln 1658, II, 1, staat een gravure waarop een bij boven een rozestruik vliegt; het motto luidt 'Visitat, haud vitiat' (Hij bezoekt, maar bezoedelt niet) en de uitleg verchristelijkt het motief -onder verwijzing naar Bargagli- door het te verbinden met de 'Visitationis B. Virginis'.