← Content: PreviousContent: Next →

Amor, tela penelopes. [44]


beeld044

Back to top ↑
260 ↓
DAN. HEYNS. LIB. 4. ELEG. 11.
Basia poscebam paucissima, Rossa negavit;
Nil petii, vultus iunxit amica suos.
Scilicet haec voto gens est contraria nostro,
Sit pacata magis, protenus ibit amor.

TERENT. EUN.
Ubi velis nolunt, ubi nolis, volunt ultro.

261 ↓
Maken en breken, zijn liefdes treken. 1
Comt siet hier, soete jeugt, de krachten deser beken, 2
Haer nat plach uytter aert een fackel aen te steken, 4
En so daer eenich licht ontrent het water quam,
Dat gingh in haesten uyt en treurde sonder vlam.
Dus gaet mijn lief te werck, mijn droefheyt doetse spelen, 5
Mijn water maectse vier, mijn vreugde doetse quelen; 6
Siet dus staen sy en ick geduerigh in geschil,
Omdat sy niet en doet, als dat ick niet en wil. 7

Amor, tela Penelopes.
Flumine cum Dodona tuo fax viva rigatur,
Stridet, &, a gelido victa liquore, perit:
Fer, puer, huc sine luce facem, mirabitur hospes
E medio flammas prosiliisse lacu.
Mira cano, sed amica modo me tractat eodem;
Hanc ego vim graii fontis habere putem:
Illa movens calidoque gelu, gelidoque calorem,
Me cupiente fugit, me fugiente cupit.

Alterner faict aymer.
Quant je suis esschauffé, tu refroidis mon ame,
Quant je suis refroidi, renaistre fais ma flame,
Donnant un contre-poix a l'un & l'autre humeur:
D'une immortelle mort ainsi, helas! je meurs.

By this you see, and knowe certaine:
That lovers marre, and make againe.
In auncient Authers wee doe reade, that there a fontaine was,
Whose water quencht the burninge Torche, when so it came to passe,
That in the same it dipped were: And then againe would burne,
If in the same that Torch were di'pt, his flame did then returne.
These are your Trickes sweete Rosamond, at these you still have ayemed,
My fire you soone extinguish can, when as I am inflamed,
And can my burninge heate revyve, when as I seeme key-colde
Thus lovers make and breake, and so them occupied doe holde.

262 ↓
In 's princen hof, wort gout tot stof,
En stof tot gout, wee! die'r op bout. 8
Dodona 't wonder nat, een prince van de beken,
Can blussen watter brant, dat niet en brant, ontsteken.
Vraeght yemant wat dit beelt den leser seggen wilt? 9
Weet dat het seltsaem vocht niet van het hof verschilt: 10
De groote lieden cleyn, de cleyne groot te maken,
Zijn veel-tijts in het hof niet als gemeene saken: 11 12 13 14
De knecht wort daer een heer, maer strax verloopt de cans, 15
Want die het al vermocht is weder sonder glans. 16

263 ↓
Fons Dodonae, aula.
Mira tuis (ita fama canit) Dodona scatebris
Prosiliit graio lympha sacrata Iovi.
Haec solet accensos extinguere fontibus ignes,
Nec minus extinctas igne ciere faces.
Regis habet genium, regi sacra lympha deorum,
Dodonae procerum limina fonte madent.
Clara tenebrosis, illustribus aula tenebras
Mutat, & alternas gaudet habere vices.

A la court du roy, grand desarroy.
Veus tu sçavoir, amy, que c'est l'eau de Dodone?
C'est ce que font couler les princes de leur throne.
Le roturier vilain splendide tost devient,
L'illustre cependant son lustre ne retient.
SENEC. AGAMEM.
Iura pudorque
Fugiunt aulas,
Sequitur tristis
Sanguinolenta
Bellona manu;
Quaeque semper
Urit Erynnis,
Tumidas semper
Comitata domos,
Quas in plano
Qualibet hora
Tulit ex alto.

SALUST. IUGURT.
Regum voluptates ut vehementes, sic mobiles sunt, saepe sibi ipsi adversae.

Pierr. Math. lib. 2. Nart.
Il faut a la court, comme en païs d'ennemy avoir l'?il par tout, tourner la teste a tout ce qui se remue, jamais on y est sans batement de c?ur.

FONS DODONAE AULA.
Polybius aulicos assimiles dixit calculis abacorum, qui & secundum voluntatem calculatoris modo obolum aeneum, modo talentum valent: cum plerumque, ut videmus, superiores calculi, si latius sese extendant, ilico in inferiorem locum redacti, nullo fere sint numero. Gaudent plerique principum summos imos, imos summos reddere, & solo nutu quoslibet aut miseros, aut beatos efficere. Tota sane aulica haec comitia affectus dirigit, & fato quodam, ait Tacitus, ac sorte nascendi, ut caetera, ita principum inclinatio in hos, offensio in illos est, & saepe unius causae diversi, imo contrarii eventus. Alexander pyratam, quod liberius in eum dixisset, a consiliis sibi esse voluit. Ramirus Hispaniarum rex undecim viros nobiles, eadem fere de causa, gladio percuti iussit, addito elogio; Non sabe la volpeja, con quien trobeja. Passus ergo hic lubricus, & ad lapsum pronus. quid remedii? nullum aliud nisi veterani istius, iniurias facere, gratias agere.

De hovelinghen werden van Polybio 17 vergheleken met reken?penningen, 18 die naer de wille vanden rekenaer, somtijdts ponden, somtijts penninghen, somtijdts maer myten en doen, 20 en veeltijts als de hoochste leg-penninghen by hem wat te breet uytgestreckt zijn, so kort hy die weder op, 21 en leydtse in een leegher 22 plaetse neder. 23 Voorwaer gheheel dese hoofsche verheffinge hanght gantsch en al aen den inval vande princen: Want door seker heymelijck gheluck, ofte ongheluck valt der selver gheneghentheydt op dese, en haer onwille 24 op de ghene, en menichmael uyt een en de selve oorsaecke rysen verscheyden, ja strydige werckinghen. 25 Alexander 26 maeckte een zeeroover tot sijn raedtsheer, om dat hy vry uyt, en leppich 27 ghenoech op 28 hem gesproken hadde. Ramirus 29 daer-en-teghen dede, om ghelijcke oorsake, elf edelluyden vande beste des landts, de kop af?houwen, een quinck-slach daer by voeghende,
't Vosje en weet niet met wie het speelt,
seyde hy. 't Is dan op dese padt gantsch slibberich om te gaen, gantsch sorghelijck 30 om te vallen. Wat raedt hier teghens? Gheen andere, als die vanden ouden hovelinck, 31 dewelcke ghevraecht zijnde, by wat middel hy tot een seltsaem dingh (te weten tot ouderdom) te hove ghekomen was, gaf voor antwoorde: met onghelijck te lijden, en danck hebt 32 toe te segghen.

264 ↓
2. CORINTH. 2. 7. EXOD. 7. 8.
Den duyvel quelt de gheloovighe, helpt de goddeloose. 33
Men vont wel eer een beec ontrent de griecsche stranden 34
Die bluschte fackels uyt hoe krachtig datse branden;
Die gaf in tegendeel een vier, een helle vlam, 35
Die gaf een fackel licht, die sonder luyster quam. 36
Wat leert dit seltsaem nat? de viant vander hellen 37 38
Die pooght de strenge wet den vromen voor te stellen; 39
Dies staet haer swack gheloof om uyt te zijn geblust, 40 41 42
Terwijl een werelts kint in Christi lijden rust. 43

265 ↓
Sic rerum invertitur ordo.
Fax lymphis Dodona tuis immersa necatur
Quae micat igne; nitet, quae sine luce fuit:
Fons sacer iste Deo, sic pristina credidit aetas,
At Deus hic stygii rex Acherontis erat.
Patrat idem cum fonte suo regnator averni,
Ordinis inversi gaudet & ille dolis:
Nempe pios rigidae percellit acumine legis,
Blanditurque malis sanguine, Christe, tuo.

2. CORINTH. 2. 11.
Que satan ne gaigne le dessus, car nous n'ignorons point ses machinations.
Dodone, par ton eau, la mesche tost s'enflame,
Et le flambeau bruslant pert aussi tost son ame.
Le satan met les bons en doubte, par la loi,
Blandissant les meschans par une vaine foi.
GREGOR. 14. MORAL.
Hostis noster quanto magis nos sibi rebellare conspicit, tanto amplius expugnare contendit: Eos autem pulsare neglegit, quos quiete inter se possidere sentit.

SIC RERUM INVERTITUR ORDO.
Inter plurimas diaboli fraudes ac astutias, non infimum locum ea obtinere mihi videtur, qua verum lumen, id est, fiduciam piorum in Deum rigori legis, tanquam aquae immersam, extinguere satagit; & contra facem emortuam, id est, impiorum conscientiam igne, ex aquis petito, id est, praepostera ac perversa fide, studet accendere. Sed de his emblema. In multis aliis adeo magna est vicinitas, ac similitudo veri ac falsi, ut facillime, vel naturali hominum corruptione, vel machinatione diaboli, alterum loco alterius obtrudi nobis possit. Ex multis exemplis unum habe, sed quotidianum. Tametsi malum nihil aliud sit, quam defectus boni, persuadet tamen sibi unusquisque se viri boni nomen implevisse, si malum forte vitaverit, id est, si nec sicarius, nec fur, nec foenerator, dici possit; cum sane multo altius, ut bonus quis dici possit, enitendum sit: amandum quippe est, dandum est, adiuvandum est. Virtutem enim non defectum, sed opus esse; non in otio aut quiete, sed in ipsa actione consistere, nec satis esse malo abstinuisse, at bonum insuper faciendum esse, in Christi schola indies docemur. Securis, clamat baptista, arbori apposita est, quae fructus bonos, &c.

Onder andere listighe aenslaghen des duyvels, en is gheensins de minste, dat hy het ware licht der gheloovighe ('twelck is haer vast vertrouwen op Gode, in Christo Iesu) in de strengicheyt des wets, als in een doodelijck water, soeckt te versmoren: ghelijck hy daeren teghen den dooden en uytgheblusten fackel, (dat is de afghebrande ghewisse 44 der goddeloosen) met een vyer uyt het water ghenomen, dat is, met een verkeert en averechts gheloove, poocht te ontsteken. Doch hier van werdt int sinne?beeldt ghesproken. In veel andere saken is soodanighen grooten nabuericheydt des goedts ende quaets, des waerheydts ende der leughen, 45 dat lichtelijck, ofte door den bedorven aert der menschen, ofte door de listicheydt des duyvels het eene voor het andere ons inde hant kan ghesteken werden. Van veel exempelen 46 isser dit eene. Hoe wel het quaedt niet anders en is, als ghebreck of dervinghe van goedt, nochtans laet een yeghelijck sich voorstaen, den naem van een goedt man verdient te hebben, soo hy sich maer van het quaet en onthoudt: dat is, soo hy misschien gheen moordenaer, geen dief, gheen woeckenaer bevonden en wert, daer nochtans, om een goet man te wesen, al vry vorder ghegaen moet zijn. 47 Men moet niet alleenlijck nalaten de ghebreken voren vermelt, maer in plaetse van de selve 48 lief hebben, geven, en helpen. Want de deucht gheen gebreck, maer een werck te zijn, niet in ledicheyt, maer in arbeyt ende werckinghe 49 te bestaen, werdt ons inde schole Christi daghelijcx gheleert. De byle, roept Iohannes de dooper, is aen den boom gestelt, en die geen goede vruchten en draecht sal uytgheroeyt werden. 50

Back to top ↑

Facsimile Images


260

261

262

263

264

265

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Luijten Luijten, Belachelijcke dingen, 207-208.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A woman holding two torches upside down is standing next to a fountain; one torch is not lit, the other is being extinguished in the fountain

Back to top ↑

Comments

'Hoewel de bron van Jupiter in Dodona koud is en fakkels dooft die erin ondergedompeld worden, laat deze bron ze eveneens, wanneer ze gedoofd zijn en er dichtbij gehouden worden, weer ontvlammen', aldus Plinius in zijn Naturalis historia. Solinus, die zich in Collectanea rerum memorabilium op deze vindplaats baseerde, maakt eveneens gewag van de bron, 64 en in navolging van Plinius gaat ook Lucretius, maar dan uitvoeriger, in op de merkwaardige werking van de Griekse Dodona. Hij doet bovendien een poging tot verklaring. De betreffende passage, opgenomen in De rerum natura, zet als volgt in:
'Een bron wordt er ook nog gevonden,
die, hoewel koud, toch het werk dat er op wordt geworpen, heel dikwijls
opvlammen doet daar het plotseling vuur vat. En juist zo ontbranden
fakkels en zenden hun licht over 't water waarheen zij al drijvend
worden gevoerd door de winden.'
Vervolgens gaat Lucretius in op het proces dat tot ontbranding leidt. Dat een fakkel vlam kan vatten gebeurt, zegt hij, omdat er vele vuurdeeltjes reeds in het water zitten en andere aangevoerd worden vanuit de diepte der aarde. (De hoeveelheid is echter niet zo groot dat de bron erdoor verwarmd zou kunnen worden). Verder zorgt een speciale kracht ervoor dat de deeltjes afzonderlijk uit het water komen, eraan ontsnappen, en boven het wateroppervlak samenkomen. Wanneer daar nu licht ontvlambare objecten boven worden gehouden, kunnen die ontbranden:
'Omdat zich in het water natuurlijk
talloze hitte-atomen bevinden en diep uit de aarde
vuurelementen de hele bron-door naar boven toe rijzen [...].
Ook dwingt geweld hen verstrooid door het water naar buiten te breken,
waar zij dan, boven gekomen, zich plots met elkander verzoenen [...].
En zo kunnen ook door die bron heen
wel de atomen naar buiten ontsnappen, alwaar zij zich weder
in dat werk concentreren of aan die fakkels zich hechten.
Licht ontbranden zij dan ook terstond, daar dat werk en die fakkels
in zich ook vele verborgene vuurelementen bevatten.' 65
Specifieke vermeldingen van de bron zijn verder te vinden bij Pomponius Mela, De chorographia libri tres, Isidorus van Sevilla, Etymologiarum (sive originum libri XX), en bij de romeinse grammaticus Priscianus, Periegesis. 66 Ten slotte brengt ook Augustinus in De civitate dei de bijzonderheid ter sprake en hij voegt er een interessante opmerking aan toe: 'In Epirus moet een bron zijn waarin brandende fakkels uitgaan, net als in andere bronnen, maar die van de andere bronnen verschilt doordat uitgedoofde fakkels er vuur in vatten [...]. Over de door mij niet persoonlijk waargenomen, maar mij uit lectuur bekende gevallen heb ik overigens geen betrouwbare getuigen kunnen vinden bij wie ik naar hun juistheid kon informeren, met uitzondering van die bron waarin de brandende fakkels gedoofd werden en de gedoofde weer werden aangestoken [...]. Overigens heb ik geen mensen gevonden die de bron in Epirus zeiden gezien te hebben, wel getuigen die zo'n bron in Gallië kenden, niet ver van de stad Gratianopolis.' 67
Toch zal niet één van bovenstaande klassieke bronnen Cats de stof voor zijn embleem hebben bezorgd. Een boek, niet zo lang voor de Sinne- en minnebeelden verschenen, komt hiervoor meer in aanmerking. Dit blijkt niet alleen uit het feit dat Cats, wanneer hij zich baseert op een literaire bron (waaronder enkele keren Plinius), meer dan eens expliciet verwijst naar de plaats van ontlening -en dat laat hij hier nu juist achterwege-, maar vooral uit de compostie van de pictura. De visuele inspiratie dient zich namelijk ontegenzeglijk aan in het embleem 'Ad fontem Dodonae' van Pierre Coustau, opgenomen in diens bundel Pegma uit 1555, evenals in de Franse uitgave hiervan getiteld Le pegme

Afbeelding 44.1
.
Bij Coustau is evenwel een man voorgesteld die in een klassiek gewaad voor een bassin drie toortsen hanteert; achter hem liggen er nog enkele op de grond. Cats maakt van deze figuur een vrouw, gekleed volgens de zeventiende-eeuwse mode en zij houdt nog maar twee fakkels vast. Hoewel het bassin waarvoor zij staat enkele kleine wijzingen heeft ondergaan, zijn het vierkante onderstel en de bol als bekroning gehandhaafd. Eenzelfde, zeer nauw verband werd al eerder geconstateerd tussen Cats' embleemprent van Pan (nr. V) en een overeenkomstige pictura bij Coustau.
In het bijschrift refereert Coustau vanzelfsprekend ook aan de bijzondere kracht die de bron bezit; het motto 'Contre les hautains' (Tegen de hoogmoedigen) stuurt de lezer al in een bepaalde duidending:
De Dododona cy est la font depainte,
Pour ses effects par le monde estimée,
Ayant pouvoir d'allumer torche étainte
Puis la tuer quand elle est allumée.
De Fransman past het gegeven vervolgens toe op de gerechtigheid Gods, in tegenstelling tot Cats, die de dubbele werking van het water beschouwt als beeld voor de slinkse praktijken van de duivel:
La main de Dieu contre cil est armée.
Qui met en soy son espoir & attente:
Mais esclaircit de cil la renommee,
De qui en peu la fortune est contente. 68
Voor Cats visualiseert de werking van de beek allereerst de wisselvallige verhouding tussen twee geliefden. Vaak gaan beider stemmingen, precies tegengesteld, over en weer: is de één toeschietelijk, dan houdt de ander af, en is de ander genegen, dan verlangt de één weer niet. Branden en doven wisselen elkaar om beurten af. Dit kat-en-muis-spel (de vrouw wordt vergeleken met de bron en zij krijgt op de prent ook de actieve rol toebedeeld) brengt de minnaar in wanhoop.
Daaropvolgend wordt aan wie zich afvraagt wat dit beelt den leser segghen wil als uitleg gegeven dat de embleemprent ook van toepassing kan zijn op de wisselvalligheden aan het hof, een kwestie die Cats al in ter sprake had gebracht. Binnen de kortste keren kan iemand daar zijn hoge positie verloren hebben of vanuit de laagste regionen een riante plaats verwerven, al naar gelang de luimen van een vorst. Nu is de kracht van het water dus metafoor voor de macht van een koning, die aan het hof met zijn onderdanen schuift als een rekenaar met de penningen op een rekenbord, om met de geciteerde Polybius te spreken. Grote willekeur is er aan de orde van de dag en rechtvaardigheid is ver te zoeken.
In de derde en laatste duiding is het de listige duivel die alles in het werk stelt het geweten van de goddeloze op te stoken en het ware licht van de godvruchtige te doven. De gelovigen bedriegt hij door hun zaken geheel in hun tegenovergestelde gedaante voor te spiegelen. Hij doet het voorkomen dat de voorschriften van het geloof bijzonder zwaar vallen en houdt de goddelozen voor dat Christus' lijden ons alle rust bezorgt. De mens, stelt Cats, moet door deze achterbaksheid heenprikken en ervoor zorgen dat de duivel geen vat op hem krijgt. Voorwaarde is dat men zich niet alleen onthoudt van het kwaad, maar ook het goede nastreeft én doet; een oproep tot de praxis pietatis. 69
Het is opvallend dat Cats, die vaker formuleringen uit Erasmus' Parabolae overneemt, hem hier in de derde toepassing niet volgt en de Griekse bron, in plaats van met Christus, met de duivel vergelijkt. Erasmus schrijft namelijk, na Plinius te hebben geciteerd: 'Zo is ook Christus: als hij een ziel aanraakt die brandend van verlangen is, kalmeert en verkoelt hij die; zij die moedeloos en zonder geestkracht zijn, laat hij opstaan en geeft hij nieuwe moed'. 70
In de dicht- en prentkunst kan de aangestoken fakkel of toorts staan voor de zinnelijke lust, de gebluste of omgekeerde fakkel, onder invloed van Ovidius, voor het einde van de genoegens van het leven. 71 In de Hecatongraphie van Gilles Corrozet is onder het motto 'Maulvaise nourriture' te zien hoe een fakkel, die uit overmoed wordt omgekeerd, rokend uitgaat: de was die de fakkel voedt, is er nu de oorzaak van dat het vuur uitdooft

Afbeelding 44.2
. 72

Back to top ↑

Notes

1
treken : listen, onberekenbare daden, manieren van doen (vgl. WNT XVII, I, 2284-2287)
2
deser beken : De kracht van het water uit de beek Dodona in Griekenland. 2
3
Dodona is de plaats in het centrum van het landschap Epirus ten noordwesten van Griekenland aan de kust van de Ionische zee, waar aan de voet van het Tomarusgebergte een belangrijk heiligdom, een kleine tempel, van Zeus lag. Naast Zeus vereerde men er de godin Dione. In de ed. 1618 (B.1, r. 5) nam Cats bij de woorden conincklijcke beeck de volgende noot op: 'Ick spreke also, overmits dese beeck Iupiter den Coninck der Goden (so de Poëten schrijven) toegheeyghent was.' Zie over dit heiligdom: J. Friedrich, Dodoniaca. Beitrage zur Religions- und Kultgeschichte Dodonas. Diss. Freiburg. Frankfurt am Main 1933, i.h.b. 28; E. Kirsten en W. Kraiker, Griechenlandkunde. Ein Führer zu klassischen Stätten. Fünfte [...] Auflage. Heidelberg 1967, II, 739-747; Stephanus van Byzantium, De urbis [et populis] ... Amsterdam 1628 (ongepagineerd); evenals de commentaar.
4
uytter aert : van nature
5
mijn droefheyt ... spelen : mijn droefheid maakt haar vrolijk
6
mijn vreugde ... quelen : mijn vreugde doet haar lijden
7
Omdat zij alleen maar die dingen doet die ik niet wil.
8
bout : vertrouwt
9
Typisch een vraag van de emblematicus Cats als opstapje om de toepassing te kunnen geven.
10
seltsaem : wonderlijke
11
gemeene : gewone
12
In 1618 luidden deze regels:
13
Dees conincklijcke beeck beelt aff de vreemde rancken,
14
Die veel-tijts, soomen siet, in Princen hoven wancken.
15
strax ... cans : meteen daarop zijn de kansen verkeken, of: snel wisselt het geluk
16
die het al vermocht : wie oppermachtig was, wie alles kon bereiken
17
van Polybio : door Polybius, zie noot 11
18
reken-penningen : Penningen die werden gebruikt om op een rekenbord berekeningen uit te voeren door ze in bepaalde rijen te leggen. Ze werden ook wel als jetons of legpenningen aangeduid. Het betreft hier een rekensysteem waar het gaat om de aantallen op het bord en de plaats (hoogte) die de verschillende penningen op het bord innemen. Wanneer een vak vol was, kon zo'n rij vervangen worden door #eacute;#eacute;n andere penning elders op het bord. Cats verwijst, via Polybius, naar deze rekenmethode om de vaak machteloze positie van de hoveling tot drukking te brengen. 18
19
De penningen werden zorgvuldig in bepaalde patronen neergelegd in verband met rekeningen en financi#euml;n. Dat gebeurde voordat men in de loop van de zeventiende eeuw overging van het penningrekenen naar het rekenen op papier met arabische cijfers, en wel op een van romeinse cijfers voorzien rekenbord. Dit bord stamt af van de Romeinse abacus, die weer is afgeleid van Griekse en nog oudere voorbeelden. In de antieke literatuur wordt het rekenen met de abacus herhaaldelijk vermeld. Horizontaal werden zes of zeven lijnen getrokken, van boven naar beneden voorzien van M [=1000], D [= 500] ... etcetera, tot aan I. Bewerkingen op het rekenbord voerde men uit door steentjes of penningen op het bord neer te leggen, te verschuiven of weg te nemen. Doorgaans verdeelde men voor berekeningen het bord door middel van een verticale lijn in twee delen. Bij een financi#euml;le berekening werd aldus na afloop het bedrag bepaald. Het is bekend dat kooplieden en ambtenaren aan het hof meestal beschikten over speciaal ingerichte rekentafels.
In de loop van de tijd werden de penningen voorzien van portretten of zinnebeeldige, allegorische, bijbelse en historische voorstellingen. Ze verloren hun rekenfunctie en konden dienen als verzamelobject of als politiek of religieus propagandamiddel. Vooral ten tijde van de Opstand en het Twaalfjarig Bestand kwamen er vele nieuwe bij. De laatste rekenpenning in ons land is in 1671 geslagen. Naast zilveren legpenningen zullen er ook koperen zijn geweest, zoals onderscheiden vakken in sommige buidels doen vermoeden. Zie voor de geschiedenis, het gebruik en de functie van de rekenpenning en de rekenborden: F.P. Barard, The casting-counter and the counting-board. A chapter in the history of numismatics and early arithmetic. Oxford 1916, i.h.b. 230-319 en de afb. XLVII-LX; J.M. Pullan, The history of the abacus. London 1968. Hier wordt de plaats bij Polybius eveneens genoemd (vgl. noot 11 hierboven) en het fragment als volgt vertaald: 'These men are really like the pebbles on reckoning-boards. For these, according to the pleasure of the reckoner, have the value now of 1/8 obol (the lowest denomination on a Greek abacus) and at the next moment of a talent (6000 drachma) the highest denomination' (p. 113). Vgl. ook de bij Pullan opgenomen afbeeldingen op 37, 49 en 53. Zie verder, met nadruk op de Nederlanden: B. van Beek, 'Rekenpenningen.' In: De beeldenaar. Munt- en penningkundig nieuws 5 (1981), 9-16; 43-48; 83-89; 132-136; 187-195; 215-224, i.h.b. de vroeg-zestiende-eeuwse afbeeldingen en de rekenvoorbeelden op 10-16; en over Zeeland: M.G.A. de Man, 'Over eenige Zeeuwsche legpenningen.' In: Jaarboek munt- en penningkunde 12 (1925), 41-61. Met dank aan M. Scharloo, Rijksmuseum het Koninklijk Penningenkabinet te Leiden.
20
doen : waard zijn
21
kort ... op : kort hij die rij weer in
22
leegher : lagere
23
In de Nederlanden rekende men tot in de zestiende eeuw in ponden, schellingen en penningen. Later werd overgestapt op de Carolusgulden van 20 stuivers. Inzichtelijk voor de waardeverhoudingen tussen de hier genoemde munten is een opmerking in een placcaat uit 1548: 'Men sal rekenen elck pont voor twintigh schellinghen oft twintigh stuyvers ende den schellinck oft stuyver voor twee grooten vlaems, ende den grooten voor ses penninghen, ende den penninck voor vier mijten vlaems.' Citaat in: WNT IX, 723 (cursivering van mij, HL); vgl. ook WNT XII, III, 1928 en VIII, I, 1461.
24
onwille : boosheid
25
strydige werckinghen : tegenstrijdige gevolgen
26
Alexander : Zie noot 13.
27
leppich : recht voor zijn raap
28
op : tegen
29
Ramirus : Zie noot 14.
30
sorghelijck : gevaarlijk
31
ouden hovelinck : Zie noot 15.
32
danck hebt : 'Dank u wel'
33
Waar Cats zich hier precies op baseert, is me niet duidelijk. 2 Corinthiërs 2:7 sluit in ieder geval niet aan en de Exodus-verwijzing is in deze context evenmin goed te plaatsen. 2 Corinthiërs 2:10-11 (vgl. het motto boven C.3 ) zegt dat de duivel de gedachten van de mens kent en Exodus 7:11 gaat over duivelskunsten voor de ongelovigen. Vgl. Psalm 109:6, 'Stel een goddeloze over hem, en de satan sta aan zijn rechterhand.'
34
een beec ... stranden : Nl. de Dodona.
35
in tegendeel : juist omgekeerd
36
luyster : schijnsel ( WNT VIII, II, 3269, dp)
37
de ... hellen : de duivel; vander hier te lezen als: uit de
38
vander : hier te lezen als: uit de
39
voor te stellen : voor ogen te stellen
40
Dies : Daarom
41
staet [...] om : staat op het punt
42
haer swack gheloof : hun (nl. van de vromen, r. 6) oppervlakkig geloof
43
Zij die zondigen worden door de listen van de duivel schijnbaar tot rust gebracht met de gedachte dat het bloed van Christus ze wel redt. Vgl. C.2, r. 7-8 en de beginregels van C.5.
44
afghebrande ghewisse : uitgebrand geweten
45
soodanighen ... leughen : raken goed en kwaad, waarheid en leugen zo dicht aan elkaar
46
exempelen : voorbeelden
47
al vry ... zijn : komt heel wat meer kijken
48
in ... selve : in plaats hiervan (ook)
49
werckinghe : werkzaamheid
50
De byle ... werden : Zie noot 21.
51
Vgl. Cicero, Academia, II, XXIX, 95: 'Penelope telam retexens.' Penelope, echtgenote van Odysseus, werd door een menigte vrijers (huwelijkskandidaten) belaagd, maar bleef haar man tijdens zijn twintigjarige afwezigheid trouw. Zij hield de belagers aan het lijntje door de belofte pas een nieuwe echtgenoot te kiezen wanneer zij klaar zou zijn met het weven van een lijkkleed voor Laërtes, de vader van Odysseus. Maar wat ze overdag weefde, haalde ze 's nachts weer uit.
52
In: Poematum nova editio ... Leiden 1606, 137.
53
Cats heeft volunt, Terentius 'cupiunt'. De regel eraan voorafgaand luidt: 'novi ingenium mulierum' (Ik ken de vrouwen). Vgl. de vertaling van Hemelrijk Plautus, Ezelskomedie, 158. Ook Montaigne haalt de regel aan, met eveneens de vorm volunt : Essais, III, V. Ed. Villey 1978, II, 871.
54
Meurier Meurier, Trésoir, 21; Proverbia I, 183; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 472; Littré Littré, Dictionnaire -1883, I, 851: 'A la cort le roi, chascuns y est pour soi'.
55
De inzet van het citaat geeft ook Langius (151 A). Cats heeft in r. 6 semper, Seneca 'superbos'; in r. 8 Tumidas semper, in plaats van 'nimias semper' en in r. 10 in plano en niet 'in planum'. Seneca's r. 80, die Cats overslaat, luidt: 'et coniugii sacrata fides.' Ook onder XL.B.4.a citeerde Cats uit deze koor-passage. Bellona is de godin van de oorlog; de drie wraakgodinnen uit de onderwereld worden aangeduid als de Erinyen; bij Vergilius is Erinys de oorlogsfurie ( Aeneis, II, 307).
56
Verwijzing naar: '[...] regiae voluntates ut vehementes sic mobiles, saepe ipsae sibi advorsae.' Zie voor een commentaar op deze regels: C. Sallustius Crispus Bellum Iugurthinum. Ed. E. Köstermann. Heidelberg 1971, 383. Op dezelfde wijze citeerde ook Langius (1150 B) deze plaats (met adversae en niet 'advorsae'); daar zal Cats de aanhaling dus wel vandaan hebben.
57
Waarschijnlijk ontleend aan het werk van de Franse historicus en dichter Pierre Matthieu (1563-1621). Hij schreef vele boeken over de geschiedenis van Frankrijk en het lijkt er op dat het citaat afkomstig is uit één van deze historische werken. Met name de marginalia in zijn Histoire de France soubs les regnes de Francois I, Henry II ... Twee dln. Paris 1631, komen overeen met het type citaat dat Cats hier aanhaalt. In het tweede boek treft men formuleringen aan als: 'Il faut caresser ceux que l'on veut tromper'; 'C'est une grande prudence à un Prince de ne se mesler des querelles qui peuvent estre appaisees facilement'; en 'Pour venir about de ses ennemis il les faut diviser' (resp. 39, 45 en 87). Wanneer de afkorting Nart. zou wijzen op de 'Narrations' zoals die bijvoorbeeld voorkomen in Histoire de France & des choses memorables advenues aux provinces estrangeres durant sept annees de paix, du regne du roy Henry IV ... (Tom. 1. S.l. 1620, livre second, 206-462) is het denkbaar dat Cats' verwijzing hieraan is ontleend, want wederom zijn er vele raadgevingen met betrekking tot het hofleven in de vorm van sentienties, zoals 'Il faut estonner son ennemi' (229).
Tot slot is nog gezocht in het tweede boek van Histoire des derniers troubles de France ... S.l. 1601 en in Histoire de Louys XI, Roy de France ... Paris 1628 ( ed. princ. 1610), met achterin 'Maximes politiques', maar hierin is het citaat evenmin teruggevonden. Zie over Matthieu onder andere: AGL, III, 295-296 en Biographie universelle ... Brussel 1845, X, 294-295. In Maeghden-plicht, nr. XII noemde Cats Matthieu ook, eveneens zonder bron. Voor ontleningen aan het werk van deze Fransman verder: Spiegel 1632, III, 26, 57 en 145 (= ADW 1712, I, 615, [hier niet meer], en 657). Vgl. ook Meertens Meertens, Letterkundig leven in Zeeland, 284.
58
Letterlijk: Stygische Acheron, de zijrivier van de Cocytus, nabij de Styx, evenals de Dodona gesitueerd in Epirus.
59
In Campanië, niet ver van Cumae, lag het kratermeer Avernus waaruit zulke verpestende dampen opstegen, dat de vogels er niet over konden vliegen; hier was een toegang tot de onderwereld.
60
'Hostis noster adhuc in hac vita nos positos, quanto magis nos sibi rebellare conspicit, tanto amplius expugnare contendit. Eos enim pulsare neglegit, quos quieto iure possidere se sentit.' Ed. Adriaen Gregorius, Moralia, 1207, r. 66-68 ( CC CXLIIIB). Ook aangehaald door Langius (343 B), met dezelfde bronvermelding als Cats. Langius' tweede zin stemt overeen met die van Gregorius.
61
Vgl. het slot van C.1 en van C.2. Cats bedoelt beide keren hetzelfde, namelijk het gevoel dat (vooral) calvinistische gelovigen bedreigt; ze denken: het bloed van Christus redt ons wel, en dus kunnen we doorgaan met zondigen. Cats ziet dit als een duivelse list.
62
Deze woorden uit de prediking van Johannes de Doper staan in Lucas 3:9, 'En de bijl ligt ook reeds aan de wortel der bomen; elke boom dan, die geen goede vrucht voortbrengt, wordt uitgehouwen, en in het vuur geworpen.' Vgl. ook Mattheus 3:10; en 7:19.
63
Hollstein XXXV, 57, nr. 108 geeft met de titel 'Woman extinguishing torches' een onjuiste interpretatie van de prent.
64
Plinius: boek II, CVI (228): 'In Dodone Iovis fons cum sit gelidus et immersas faces extinguat, si extinctae admoveantur accendit.' Solius: boek VII, 2-3: 'In Epiro fons est sacer, frigidus ultra omnes aquas et spectatae diversitatis, nam ardentem si in eo demergas facem, extinguit: si procul ac sine igne ammoveas, suopte ingenio inflammat. Dodone Tmaro celsa est' (In Epirus is een heilige bron, kouder dan alle waters en opvallend anders; want als je daarin een brandende fakkel dompelt, dooft deze, maar als je een uitgedoofde fakkel van een afstandje erbij houdt, laat hij ze vanzelf weer ontvlammen. Dodone ligt hoog op de berg Tmaros). Ed. Mommsen Solinus, Collectanea rerum memorabilium, 55, r. 4-7. Vgl. verder Picinelli 1694, 124 (II, XXVI), nr. 500-501; en over het heiligdom, echter niet over de bron: PRE V, 1257-1264 en WDO 895 evenals Servius' commentaar op Vergilius, Aeneis, III, 466 (Ed. G. Thilo en H. Hagen. Leipzig etc. 1923, I, 423, r. 6-25).
65
Boek VI, 879-905. Geciteerd zijn de regels 879-885, 888-889 en 895-899. De vertaling is afkomstig uit Timmerman Lucretius, Over de natuur, 236-237.
Frigidus est etiam fons, supra quem sita saepe
stuppa iacit flammam concepto protinus igni,
taedaque consimili ratione accensa per undas
conlucet, quocumque natans impellitur auris:
nimirum quia sunt in aqua permulta vaporis
semina, de terraque necessest funditus ipsa
ignis corpora per totum consurgere fontem [...].
Praeterea dispersa foras erumpere cogit
vis per aquam subito sursumque ea conciliare [...].
Sic igitur per eum possunt erumpere fontem
et scatere illa foras, in stuppam semina quae cum
conveniunt aut in taedai corpore adhaerent,
ardescunt facile extemplo, quia multa quoque in se
semina habent ignis stuppae taedaeque natantes.
Zie voor een commentaar op deze passage: De rerum natura. Ed. C. Bailly. Oxford 1986, III, 1688-1690.
66
Resp.: Chorographie, II, 3, 43. Ed. A. Silberman. Paris 1988, 46; Etymologiarum, XIII, 13, 10. In: Opera omnia, III. Paris 1878, 483 [122], ( PL LXXXII); en Periegesis, opgenomen in: Geographi graeci minores. Ed. C. Müller. Paris 1882, II, 193, r. 390-395.
67
Boek XXI, V en VII: 'In Epiro alium fontem in quo faces, ut in ceteris, extinguuntur accensae, sed, non ut in ceteris, accenduntur extinctae [...]. De his autem quae posui non experta sed lecta -praeter de fonte illo ubi faces et extinguuntur ardentes et accenduntur extinctae [...]. Et illum quidem fontem non inveni qui in Epiro vidisse se dicerent, sed qui in Gallia similem nossent non longe a Gratianopoli civitate.' Vert. Wijdeveld Augustinus, De stad van God, 1071 en 1078. De bron bij Grenoble, waarop Augustinus hier aan het slot van de passage doelt, bestaat nog steeds: het is de Fontaine-Ardente bij Saint-Barthélemy du Guâ (Isère).
68
Dodona, de bron die hier is afgebeeld,
geacht door de wereld vanwege haar werking,
bezit de kracht om een uitgedoofde fakkel te ontvlammen
en die vervolgens te doven wanneer ze ontstoken is.
De hand van God is gewapend tegenover hem
die zijn hoop en verwachting bij zichzelf legt,
maar hij zal de naam van hem die tevreden is
als het lot hem weinig schenkt, verhelderen.
Ed. Lyon 1560, 105. In de Latijnse ed.: Lyon 1555, 75. Al meteen aan het begin van de uitvoerige 'Narration philosophique' (106-109) geeft Coustau aan dat het om een aan Zeus gewijde plaats gaat: 'L'Antiquité nous a celebrée la fonteine de Dodona sacrée à Iuppiter', en hij stelt voorts nogmaals dat de bron 'allumoit les torches étaintes, & neantmoins les étaignoit quand elles étoient allumées.' Coustau verwijst evenmin als Cats; beiden spreken over 'de dichters' (vgl. ook de noot bij A.1, r. 1 en Emblemata 1967, 1244).
69
Vgl. Titus 2:11-12, 'De zaligmakende genade Gods is verschenen aan alle mensen. En onderwijst ons, dat wij, de goddeloosheid en de wereldse begeerlijkheden verzakende, matig en rechtvaardig, en godzalig leven zouden in deze tegenwoordige wereld.'
70
'Ita Christus si cupiditatibus flagrantem attigerit, sedat ac refrigerat; si deiectum et exanimatum, erigit et animosum reddit.' Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 274, r. 856-859; ed. Mynors 1978, 246, r. 13-17. Zie ook de volgende noot. Het is een extra argument dat Coustau de leverancier van het onderwerp is geweest.
71
Zie Réau Réau, Iconographie -1959, III, III, 1526; en Tervarent Tervarent, Attributs et symboles -1959, 182-183 en 381-382. Ovidius, Amores, III, IX, 8. Het christendom vermeed doorgaans de heidense fakkel om haar te onderscheiden van de kaars, hét symbool van Christus. Zie: Lexikon der christlichen Ikonographie. Allgemeine Ikonographie. Ed. E. Kirschbaum. Herder etc. 1970, II, 4; en Timmers Timmerman, Christelijke symboliek, 40, nr. 56, en 174, nr. 469. Vgl. ook .
72
Ed. Paris 1543, [Iviiverso]. De Nederlandse uitgave Princeliicke deviisen bevat een vertaling van Gabriele Simeoni, Le imprese heroiche et morali (Lyon 1559) waar dit motief eveneens voorkomt, onder de motto's 'Qui me alit, me extinguit' en 'Die mij eerst voedt, mij weder uut-doet'. Zie ed. Leiden 1615, 444-445, nr. CCVIII. Met Cupido als handelende figuur ook voorgesteld bij o.m. Vaenius ('Quod nutrit, extinguit') en Heinsius (vgl. Emblemata 1967, 1364). In Vincenzo Cartari, Imagini delli dei degli antichi staat een afbeelding waarop Cupido zijn fakkel in een stroompje blust (Ed. Venezia 1571, 505).