← Content: PreviousContent: Next →

Qui captat, capitur. [25]


beeld025

Back to top ↑
146 ↓
PLAUT. TRIN.
... Da mihi hoc, hoc mel meum, si me amas, sodes.
Ibi ille cucullus; ocelle mi, fiat, & istud: & si
Amplius vis dari, dabitur; ibi illa pendentem ferit.
Fit ipse, dum illis comis est, inops amator.

TERENT. EUNUCH.
Id vero est quod mihi puto palmarium,
Me repperisse, quo modo adolescentulus
Meretricum ingenia & mores posset noscere
Mature, & cum cognorit, perpetuo oderit: Nosse omnia haec, &c.

147 ↓
Die greep, is in de neep. 1
De meeu vlieght over al, om haren kost te rapen,
En vint ontrent de strant een oester ligghen gapen, 2 3
Dies picktse na het aes; maer, eer de voghel at,
So sluyt de mossel toe, daer is de meeu ghevat. 4
Siet daer een eyghen beelt voor dese losse gasten, 5 6
Die sonder na-ghepeys in alle schotels tasten; 7
Sy zijn te bijster graegh, maer, siet! ten lijt niet langh 8 9
De grijper is ghevat, de jager wort de vangh. 10

Qui captat, capitur.
Laeda vagis iuvenes vocat in certamen ocellis,
Vidit, & insidias, nerva paremus ait.
Dat faciles aditus, dat basia, fertque vicissim,
Qualia vel passer, vel dare concha solet:
Omnia cum servent, dextram petit illa, fidemque,
Igne furens iuvenis, quod petis, inquit, habe.
Ostrea non aliter rostro penetravit acuto,
Et quae captabat, capta remansit avis.

Chasse penible, ou le veneur est pris.
Voyant ces dous appast je me faisois accroire,
D'aller, non au combat, mais bien a la victoire:
Mais en prenant, helas! sans y penser, je suis,
Par mon butin, que je pensois avoir, surpris.

Who thinkes to catch, is often caught
As by this Embleme, wee are taught.
The hungry Sea-mew seekinge foode, her appetite to stay,
Did range the coaste, so founde where that an oyster open lay;
Shee picked at that daintie meate, shee thought to eate her fill,
But th'Oyster shut her shell, and caught the mew fast by the bill.
Let this a warninge bee to those, that wantons are by kynde,
Who used have to prick and prie, where they ought open fynde.
For many an open shell perchance, lies gapinge for a praye,
Which lustfully doth lurcke, to catch, the hunter in his haye.

148 ↓
Konst van bewaren, gaet voor't vergaren. 11
De meeu is inde klem, de meeu die is ghegrepen,
De voghel is bekayt de vogel is benepen: 12 13
Maer wat baet dit de schelp? ké siet een vreemt gheval 14 15
De vangher is bedut hoe hy het redden sal, 16
De vangh is hem een pack, de vangh die is hem teghen, 17 18
De vangh is hem verdriet hy isser me verleghen.
Wat isser menich mensch dien gelt noch goet en past, 19
Want daer beleyt ontbreeckt daer is de rijckdom last.

Fortunam citius reperias, quam retineas.
Tegminibus patulis iacet ingens littore concha,
Dum perit hanc, rostrum pressa tenetur avis;
Capto quidem premitur volucris, sed capta repugnat,
Et salit, & pennis ostrea dura quatit:
Concha, diu luctata, nequit retinere volucrem,
Dumque fugit, clamat; praeda molesta vale.
Parta per incertos numerosa pecunia casus,
Aut perit, aut onus est, ars nisi servet opes.

Un fol ou beste
Faict bien conqueste,
Mais bon mesnage
C'est faict du sage.
Bien que l'oiseau, soit pris, ce non obstant le huistre
N'en a que du travail, & n'en a nul honneur:
Bien, par cas fortuit, acquis par un belistre,
Ne faict jamais du bien a son lourd acquereur.
OVID.
Non minor est virtus, quam quaerere, parta tueri:
Casus inest illis, hic erit artis opus.

SEN. LIB. 1. EPIST. 2.
Immodicae divitiae sunt veluti ingentia & enormia gubernacula, facilius mergunt, quam regunt: cum habeant irritam copiam, & noxiam nimietatem.

149 ↓
FORTUNAM CITIUS REPERIAS, QUAM RETINEAS.
Ingentia & ramosa cornua cervis magis oneri, quam adiumento esse, cum iis uti nesciant, facile perspicimus. Parum est, opibus affluere si desit ars utendi. Francesi, inquit Guicciardin, sono piu prompti a acquistare, che prudenti a conservare. Id omnibus in universum hominibus fere accidit. Multi sunt quibus aut regna, aut opes, summo labore adquisitae, postea defectu providi regiminis e manibus elabuntur. Magnae opes non tam multa capiendo, quam haud multa perdendo quaeruntur, ait Dio. Excellentibus ingeniis, inquit Liv. citius defuerit ars qua civem regant, quam qua hostem superent. Rationem acute tangit Zonaras; tueri quaesita, inquit, difficilius est quam adquirere, quoniam in adquirendo ignavia possidentis saepe plus confert, quam propria virtus. Tueri autem, quaesita sine propria virtute, nemo potest. Bene igitur ille, qui malle se dixit virum pecunia, quam pecuniam viro indigentem filiae in maritum dare.

De hoochghetackte hoornen 20 zijn voor de herten veel eer beswaerlijck, als behulpsaem, uyt oorsaecke dat de selve gheen handelinghe 21 en hebben om die wel te konnen ghebruycken. Ten heeft niet veel om 'tlijf treffelijck gegoet 22 te zijn, indienmen geen bequaemheyt en heeft om sijn middelen wel te besteden en te bestieren. Den Fransman, seyt Guicciardijn, 23 is veel handigher en gauwer om yet te winnen, als voorsichtich om 'tghewonnen te bewaren. 't Gaet byna so met alle menschen, hooghe en leege. 24 Men vint 25 die met een sekere behendicheyt den eenen treffelijcke heerlijckheden, den anderen schoone goederen, by den anderen gheraept 26 hebben, aen de welcke nochtans, by ghebreck van goet beleyt, alles naderhandt door de vingheren is ghedropen. Uytmuytende verstanden, seydt Livius, 27 sal veel eer de wetenschap ontbreken om hare burgherije 28 wel te bestieren, als om haer vyanden haestelijck t'overwinnen. De redene hier van werdt aerdelijck 29 verklaert by Zonaras; te beschermen, seyt hy, het gene dat gewonnen is, valt beswaerlijcker als het winnen selfs, 30 overmits 31 dickwils, tot het verkrijgen van eenich dingh, meer helpt 32 de laffe 33 onachtsaemheyt vanden genen die het sijne slechtelijck 34 hem laet ontfutselen, als u eygen kloeckheyt: maer 'tghene dat eens ghewonnen is, en kan sonder eygen goet beleyt niet bewaert, of recht gebruyckt werden. Hy 35 dede dan wijsselijck die sijn dochter liever te besteden hadde 36 aen een man die goet ontbrack, als aen goet dat een man van doen hadde. 37

150 ↓
PSAL. 127. 3.
Sijne vrienden gheeft hy het al slapende. 38
De meeu die soect haer aes, en geeft haer op de sanden, 39
Sy flickert over zee, sy wandelt aende stranden; 40
De mossel roert haer niet, maer leyt alleen en gaept: 41 42
Het schijnt of datse rust, of datse leyt en slaept;
En desen onverlet soo wort de meeu gevangen 43
Van yet dat niet en doet als aen de klippen hangen.
Ey waerom dus gewoelt om staten, rijckdom, eer? 44
Ons doen en gelter niet, 'tis al uw' segen Heer. 45

151 ↓
Non labore, sed munificentia Domini.
Saxa solent volucres circumvolitare marinae,
Praedaque dum petitur, non datur ulla quies.
Concha loco non mota, sui non anxia victus,
Nunc bibit, aequoreum nunc spuit ore salem:
Hanc, dum testa patet, rigido petit improba rostro,
Dumque petit, rostro capta remansit avis.
Quos manus alma Dei beat, hos beat absque labore,
Sponte replet placidos praeda petita sinus.

ECCLESIASTIQ. 11. 14.
Les biens & les maux, la vie & la mort, la pauvreté & richesses sont du Seigneur.
L'Huystre est tout en repos, sans oncq changer de place:
L'oiseau de mer par tout, sans s'arrester tracasse,
Qui rien ne faict, il prend: l'oiseau travaille en vain,
Ce qui nous enrichit, est, Dieu, ta riche main.
SALOMON. PROVERB.
Benedictio Domini divites facit, nec sociabitur iis afflictio.

ECCLES. 9. 11.
I'ai veu sous le soleil que la course n'est point aux legers, ni aux forts la bataille, ni aux sages le pain, ni aux prudens les richesses, ni la grace aux scavans.

NON LABORE SED DOMINI MUNIFICENTIA.
Rhombum, & squatinum, & rhaiam, & pastinacam, cum tardissimi sint piscium, saepe tamen mugilem piscium velocissimum in ventre habere, piscatores observarunt. Simile in terra, & ipsis quidem hominibus contingere, quis non videt? eius rei rationem si quis inquirat, nec velocium esse cursum, nec fortium bellum, nec sapientium panem, nec doctorum divitias, nec artificum gratiam, cum sapiente hebraeo, respondebo. A Deo sane ista omnia, a Deo sunt. Dei arbitrio expenditur victoria, ait ille, neque ad insolentissimos quosque illa accedit, sed ad eos duntaxat, ad quos conditor ille rerum & moderator accedere voluerit. Ille quoties suis auxiliari statuit, externis illis plerumque se astringi non vult; imo ea aversatur potius, instrumentisque debilioribus magis, quam robustis, iuvare mavult. Loquuntur id exempla Gidionis, Ionathae, & aliorum. Cuius rei illa haud dubie est ratio, ut, bona, quae insperata nobis eveniunt, recta e manu Dei in nos delata intelligamus, eique tanto impensius grati animi victimam offeramus. Eam rationem expressit ipse Deus Iud. 7. 2.

De zee-luyden hebben menichmael voor wat vreemts aenghemerckt, dat inde roppen 46 ende buycken van traghe ende lompe 47 visschen dickwils de snelste en rapste overvlieghers 48 vander zee ghevonden werden. Yet sulcx ghebeurt oock niet selden op den aertbodem, en selfs onder de menschen: En de reden daer van is, 'tghene Salomon seydt, Eccles. 49 9. 11. Dat ten loope niet en helpt, snelle zijn; ten strijde niet en helpt sterck te zijn: ten rijckdom niet en helpt kloeck 50 te zijn, &c. Die en diergelijcke segheningen dalen alle vanden hemel. Na den raet Godes 51 (seyter een) 52 wert de overwinninge uytghemeten, 53 en den seghen volcht juyst niet die stout en vermeten 54 zijn, maer alleenlijck de ghene die het God behaecht dien toe te schicken. 55 Ten is den Heere niet swaer 56 (seyde Ionathan, 57 1. Sam. 18. 6.) door vele ofte weynighe te helpen: En veeltijdts, selfs inde meesten noot, behaghet Gode de sijne, door kleyne en gheringhe middelen, uyt het ghevaer te trecken: onder andere redenen sonderlinghe, 58 op dat den mensche gheen stoffe 59 en soude hebben sich selven in sijne verlossinghe yet wat toe te schrijven: maer alles reghel?recht uyt Godes milde hant soude bekennen ontfangen te hebben, en dies te meer verweckt soude werden met ware danckbaerheyt sich voor God te vernederen. 60 Dese reden wert selfs van Gode 61 uytghedruckt. Recht. 7. 2. 62 Israel mochte sich beroemen teghens my, en segghen: Mijne handt heeft my verlost.

Back to top ↑

Facsimile Images


146

147

148

149

150

151

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A sea-gull has tried to open an oyster, but it has closed its shell on the beak of the gull; a beach scene with a city-view in the distance

    Back to top ↑

    Comments

    De amoureuze gedichten handelen onomwonden over de omgang van losbandige jongens met lichtzinnige, verleidelijke en flirtende meisjes die erin slagen iemand te vangen. Hij die dacht te grijpen, wordt zelf gevangen en zijn buit heeft juist hem verrast. Dit wordt gesymboliseerd in de meeuw en de oester, een keuze die vanwege beider sexuele connotaties, niet toevallig is. 87 De citaten uit Plautus en Terentius dienen daarom als waarschuwing aan de domkop die zich zo gemakkelijk laat uitkleden. Mogelijk spelen hier de woorden uit Jesaja 8:1 ook mee: 'Haastende tot de roof, is hij spoedig tot de buit!'
    De tweede toepassing verschuift de aandacht van de meeuw naar het schelpdier, dat weliswaar een flinke buit heeft, maar er geen raad mee weet. In het Latijnse gedicht, dat iets van een vertelling heeft, ziet de mossel zich dan ook genoodzaakt de vogel los te laten. De strekking is dat het moeilijker is grote rijkdommen weloverwogen te beheren dan ze te verwerven. In het proza ondersteunt een reeks van sententies (afkomstig uit diverse bronnen) deze stelling, die een impliciete oproep bevat tot verstandig beleid.
    De laatste betekenis die aan de nu kalme en tevreden mossel wordt toegekend, voornamelijk gebaseerd op Psalm 127 en de uitspraken van Salomo, is die van het dier als beeld voor de rustige mens die vrij van begeerte afwacht tot Gods milde hand hem zegent. Want de goede dingen die ons onverwacht in de schoot vallen, komen rechtstreeks uit de hand van God. Dankbaarheid en nederigheid past daarom hem die dit weet.
    De oester/mossel die een vraatzuchtig dier klem zet tussen haar schalen, komt binnen de emblematiek in verschillende gedaanten en op diverse plaatsen voor, maar naar het zich laat aanzien, is het beeld van de gevangen zeemeeuw uitzonderlijk. 88 Het vroegst bekende voorbeeld geeft Alciato. Het gaat hier om een gulzige muis die in de val van een oester loopt; het motto luidt: 'Captivus ob gulam'. De ontwerper die het onderschrift verkeerd gelezen had, beeldde echter in plaats van een oester een muizeval af

    Afbeelding 12.1
    . 89 Latere edities, zoals Parijs 1534 (nr. XCI) en Lyon 1551 (nr. CII) hebben deze fout hersteld en daar is wel een oester te zien. Tevens is het catastrofale moment vanaf de 1551-uitgave duidelijk gesitueerd aan het strand. In deze versie verdwijnt het gevangen muizekopje geheel in de oester

    Afbeelding 25.1
    .
    Dat is ook het geval in Joachim Camerarius' Symbolorum emblematum ex aquatilibus et reptilibus, waar onder het motto 'Falsa ossa memordit' wordt gewezen op de gevaren van de menselijke begeerte. Een overeenkomstig embleem treft men aan in Eduard de Dene, De warachtighe fabulen der dieren, later opnieuw bewerkt door Vondel in Vorsteliicke warande der dieren. Hier is het geen muis maar een vraatzuchtige huisrat die het met zijn leven moet bekopen. De pictura, inclusief de in het rond liggende schelpen, is compositorisch sterk verwant aan de prent bij Cats

    Afbeelding 25.2
    . 90
    Niet alleen de muis, de rat en de meeuw, ook de kreeft is de confrontatie met de oester aangegaan. Hij doet zijn best de inhoud ongestoord leeg te zuigen door een steen tussen de geopende schalen te zetten. In 1604 baseerde Camerarius een embleem op dit verhaal van de listige kreeft dat in de literatuur veelvuldig wordt aangehaald, en Cats verbeeldde het moment in zijn Maechden-plicht uit 1618

    Afbeelding 25.3
    . 91 De thematische verwantschap tussen de beide emblemen van Cats zal er de oorzaak van zijn dat in een latere editie van de Sinne- en minnebeelden deze prent abusievelijk bij het meeuwembleem werd afgedrukt

    Afbeelding 25.4
    . 92
    Een navolging van Cats' embleem (kennelijk gebaseerd op het zojuist genoemde met de kreeft en de mossel uit de Maechden-plicht ) is te vinden onder het motto 'Coeur vain' in de bundel Openhertighe herten. Het onderschrift bij een mosselschelp waarnaast een hart ligt, luidt:
    Si de sa coquille pouvoit ce coeur vain sortir
    La mer, et ses poissons: il voudroit engloutir. 93

    Back to top ↑

    Notes

    1
    in de neep Belacchende werelt : in de knel. Het werkwoord 'nijpen' betekent ook lichamelijk aanpakken ( EW, 137). Vgl. voor Van de Vennes vergelijkbare uitspraak 'Grijpers worden begrepen', in de : Ed. Van Vaeck [Van Vaeck, Adriaen van de Venne], 74 en 322.
    2
    oester : de Hollandse oester is de benaming voor een soort van mosselen, en wel met de oester (vgl. r. 4) gelijkgesteld ( WNT X, 54). Het is een weekdier, en behoort tot de orde der schelpdieren. De oester ligt besloten in twee ongelijke halfrondachtige schalen, bestaande uit over elkaar liggende schilferige platen ( Ibid., 53). De mossel behoort tot de orde der schelpdieren en tot het geslacht der mosselschelpen ( Mytili ), vgl. WNT IX, 1163.
    3
    gapen : met wijdgeopende schalen
    4
    mossel : schelp (vgl. r. 2)
    5
    eyghen beelt : toepasselijk beeld (uitbeelding), zinnebeeld ( WNT III, 3986,4)
    6
    losse : loszinnige
    7
    na-ghepeys : nadenken
    8
    te bijster graegh : al te gretig
    9
    ten lijt niet : het duurt niet
    10
    vangh : vangst, buit
    11
    Behouden is een grotere kunst dan verkrijgen.
    12
    bekayt : beetgenomen ( WNT II, 1560, 2, dp)
    13
    benepen : bekneld
    14
    de schelp : het schelpdier
    15
    ké : Tussenwerpsel dat verwondering uitdrukt. Het kan een bastaardvloek zijn (ontstaan uit 'wetekré', 'wete Kerst', 'Christus moge weten'). Zie: Het Spaens heydinnetje. Ed. Vieu-Kuik [Cats, Spaens Heydinnetje 1980], 45, r. 311.
    16
    is bedut : is verbijsterd, weet zich geen raad
    17
    vangh : vangst
    18
    pack : last
    19
    dien ... past : voor wie geld en goederen niet geschikt zijn ( WNT XII, 690, III, 2, e)
    20
    hoornen : geweien
    21
    handelinghe : vaardigheid
    22
    treffelijck gegoet : rijkelijk bedeeld te zijn met goederen; zeer welgesteld, bemiddeld
    23
    Guicciardijn : Zie noot 14.
    24
    hooghe en leege : zowel die hoog als laag (op de maatschappelijke ladder) staan
    25
    vint : treft er aan
    26
    by ... gheraept : verkregen, verworven (of: zich toege#euml;igend); vgl. WNT XII, 323, I, 3 en 4
    27
    Livius : Zie noot 16.
    28
    hare burgherije : hun burgers (onderdanen?)
    29
    aerdelijck : aardig, of: geestig
    30
    selfs : zelf
    31
    overmits : aangezien
    32
    helpt : voordeel oplevert
    33
    laffe : slappe
    34
    slechtelijck : op onnozele wijze ( WNT XIV, 1625, 2, dp)
    35
    Hy : Diegene
    36
    te besteden hadde : zou uithuwelijken ( WNT II, 2119, 6)
    37
    goet ... hadde : bezittingen (vermogen) die (dat) een man nodig zou hebben; WNT III, 2076, 10 en WNT V, 329, B, 1
    38
    [Moet zijn:] Psalm 127:2, 'Het is alzo, dat Hij het Zijn beminden als in de slaap geeft'; vgl. r. 8.
    39
    geeft haer : begeeft zich
    40
    flickert : fladdert ( WNT III, 4553, A, dp (hapax)). Misschien (ook): tijdens het vliegen als een flikkerend licht te zien zijn.
    41
    roert haer : beweegt zich
    42
    leyt [...] en gaept : ligt te gapen (met zijn schalen wijd open)
    43
    desen onverlet : desalniettemin
    44
    gewoelt : zich druk gemaakt
    45
    en gelter niet : heeft niets te betekenen, vermag niets ( WNT IV, 1074, 2)
    46
    roppen : magen (ingewanden)
    47
    lompe : logge
    48
    overvlieghers : Cats gebruikt waarschijnlijk juist deze aanduiding voor de harder door wat Plinius over deze acrobatische vis opmerkt. In Naturalis historia, IX, XXI (54) schreef hij immers: 'Mugiles [...] tam praecipuae velocitatis ut transversa navigia interim superiaciant' (Harders, die zo uitzonderlijk snel zijn dat ze soms, wanneer een schip hun zwemroute blokkeert, er overheen vliegen). Vgl. verder E. Mohr, Vliegende vissen. Amsterdam etc. s.a. en de mooie houtsnede met 'poissons volans', opgenomen in: Les oeuvres d'Ambroise Par#eacute;. Paris 1585, XXV, LXXVI.
    49
    Eccles : Ecclesiastes, Prediker. Zie C.4.b.
    50
    kloeck : verstandig
    51
    Na ... Godes : Overeenkomstig het raadsbesluit van God
    52
    seyter een : Salomo, zie noot 22.
    53
    uytghemeten : bepaald, toegemeten
    54
    stout ... vermeten : dapper en onverschrokken
    55
    toe te schicken : toe te bedelen, ten deel te doen vallen
    56
    swaer : moeilijk
    57
    Ionathan : [Moet zijn:] 1 Samuel 14:6, vgl. noot 23.
    58
    sonderlinghe : in het bijzonder
    59
    stoffe : grond, reden
    60
    En ... vernederen : Volgens Cats moet de mens niet denken eigenhandig en buiten hulp van God zijn verlossing te kunnen bewerkstelligen; bij een omvangrijke legermacht hoeft Gods hand niet verondersteld te worden (vgl. ook Richteren 8:34).
    61
    selfs van Gode : door God zelf
    62
    Recht. 7.2 : Zie noot 24.
    63
    Young Young, English Tournament, 107, nr. 351 noemt een ongedateerd (mogelijk zestiende-eeuws) devies met als motto 'Qui capit capitur' en op de pictura een gevleugelde Cupido in een net. Het is opgenomen in het in 1605 verschenen Remains concerning Britain van William Camden. Zie ed. R.D. Dunn. Toronto etc. 1984, 185, r. 32-34. Vgl. verder 'Qui capit uxorem, litem capit atque dolorem' (Wie een vrouw trouwt neemt ruzie en smart op de koop toe), Werner Werner, Sprichwörter, 76, nr. 63 en Erasmus' adagium 'Captantes capti sumus' (Terwijl we vangen zijn we gevangen), Adagia, I, X, 14. In: Opera omnia. Ed. Clericus 1703, II, 372 B-D; ook gegeven door Langius (779 B).
    64
    Leda kan verwijzen naar de moeder van Clytaemnestra, Helena en de tweelingbroers Castor en Polydeuces (de Dioscuren). Helena en Pollux golden algemeen als kinderen van Zeus, die in de gedaante van een zwaan Leda verleid zou hebben (vgl. PRE XII, 1116-1125).
    65
    Beroemd zijn de kussen en de mus in Catullus' Carmina. De inzet van het tweede gedicht (II, 1-6) luidt als volgt:
    Passer, deliciae meae puellae,
    quicum ludere, quem in sinu tenere,
    cui primum digitum dare appetenti
    et acris solet incitare morsus
    cum desiderio meo nitenti
    carum nescio quid lubet iocari [...].
    Kleine vogel, speeltje van mijn lieveling,
    jij, met wie ze zich vermaakt, jij, op haar schoot,
    jij, naar wiens snavel ze haar vinger uitsteekt
    om hem tot scherpe pikjes te prikkelen,
    wanneer ze maar zin heeft, haar blik vonkend van
    verlangen naar mij, in een lief spel met jou [...].
    Uit: Catullus. Verzamelde verzen. Vert. L.M. Oostenbroek. Leiden 1986, 23. Vgl. ook Carmina, LXVI, 125-128. Zie voor de sexuele connotatie van de mossel de commentaar ; voor de mus: EW, 130-131 en De Jongh De Jongh, Erotica in vogelperspectief -1969.
    66
    Deze zin komt voor als versregel in het gedicht 'Autre adieu' van Lazare de Baïf (1496? - 1547). Diens poëzie werd opgenomen achter zijn vertaling van Euripides' Hécube (ca. 1540). Zie: Anthologie poétique française XVIe siècle. Ed. M. Allem. Paris 1965, 168.
    67
    Vgl. T. Maccius Plautus, De krijgsgevangenen ... Vert. Hemelrijk Plautus, Ezelskomedie, 73-74. Het citaat wordt ook aangehaald door Langius (95 B). Evenals Langius verdubbelt Cats hoc en schrijft hij sodes voor 'si audes'; waar zowel Plautus als Langius 'istuc' hebben, heeft Cats istud. De slotregel van het citaat (met de verspringing over een aantal regels) valt samen met de afsluitende regel bij Langius.
    68
    P. Terentius Afer, Het meisje van Andros ... Vert. Hemelrijk 1967, 163-164. Ook aangehaald door Langius (95 A). De slotregel van het citaat -met de verspringing over een aantal regels- valt samen met de afsluitende regel bij Langius. Zie ook het vorige citaat.
    69
    Publilius Syrus, Sententiae, 198. Voorheen als Seneca, zie bijvoorbeeld de ed. Basel 1515, 638, afdeling 'Proverbia'. Vgl. verder Walther, 2, 178, nr. 9892.
    70
    In de vertaling van Kat Ovid, Minnekunst, 42:
    Net zo moeilijk als het zoeken is het bewaken van je bezit:
    het is deels geluk, het ander is een zaak van kunde.
    71
    Cats zal het citaat (duidelijk zonder het te verifiëren) hebben ontleend aan Langius (965 B), die eveneens een onjuiste verwijzing (Seneca, Epistula, 10) gaf. De oorspronkelijke bron is namelijk Apuleius, Apologia, XIX: 'Igitur et immodicae divitiae velut ingentia et enormia gubernacula facilius mergunt quam regunt, quod habent irritam copiam, noxiam nimietatem' (Daarom is het zo dat mateloze rijkdommen net als gigantische en enorme roeren je eerder doen zinken dan leiden, omdat ze een nutteloze overmaat, een schadelijk teveel hebben).
    72
    Letterlijk: als de kunst van het gebruik, de ars utendi, ontbreekt.
    73
    Francesco Guicciardini, Storia d'Italia, IV, VI. Ed. Scarano 1987, II, 420: '[...] i franzesi siano più pronti ad acquisitare che prudenti a conservare.'
    74
    Het citaat is afkomstig uit Cassius Dio, Historia Romana, LII, XXXV, 4: '[...] ? κρε?ττ?ν ?στιν ?ς τ? ?ναγκα?α δαπαν?σϑαι (πλο?τος γ?ρ ?κριβ?ς ο?χ ο?τως ?κ το? πολλ? λαμβ?νειν ?ς ?κ το? μ? πολλ? ?ναλ?σκειν ?ϑρο?ζεται' (Dit geld zou beter gebruikt kunnen worden voor noodzakelijke dingen, want ware rijkdom wordt niet zozeer verkregen door veel te verwerven, maar door veel te bewaren). Ook aangehaald door Langius (915 B).
    75
    Citaat uit Ab urbe condita, II, XLIII, 10.
    76
    De bron is niet teruggevonden en de vraag is tot hoever het citaat loopt. De Byzantijn Johannes Zonaras (?-ca. 1130), schreef commentaren op het werk van de concilies. Zijn Epitome historioon, een wereldgeschiedenis die tot 1118 loopt, is een belangrijke geschiedkundige bron, vooral de gedeelten die zijn ontleend aan verloren gegane delen van Cassius Dio's Historia Romana. Vgl. de overeenkomstige woorden bij Montaigne, Essais, I, XIV: 'Al bij al kost het meer moeite geld te bewaren dan het te verwerven.' Ed. Villey Montaigne, Essais, I, 64. Vert. De Graaff Montaigne, Essays, 86. Mogelijk gaan deze woorden terug op Seneca, Epistulae morales, CXV, 16.
    77
    Ongetwijfeld een toespeling. Vgl. ook Johan de Brune: 'Besteed uw dochter veel liever aen een man, die gheld ghebreck heeft, als aen gheld, dat een man van doen heeft.' In: Bankket-werk. Middelburg 1660, II, 340, nr. DLII.
    78
    Vgl. de motto's boven C.1, C.3 en C.4.a. Vgl. voor de zinsnede 'De zegen van de heer' ook Deuteronomium 16:17.
    79
    Een ontlening aan Plinius, Naturalis historia, IX, LXVII (144), waar hiervoor meteen ook een verklaring wordt gegeven: 'Simili modo squatina et rhombus abditi pinnas exertas movent specie vermiculorum, item quae vocantur raiae. Nam pastinaca latrocinatur ex occulto transeuntes radio, quod telum est ei, figens; argumenta sollertiae huius, quod tardissimi piscium hi mugilem velocissimum habentes in ventre reperiuntur' (Op dezelfde wijze steken de haai en de tarbot als ze zich verbergen hun vinnen uit en bewegen die zodat ze op wormen lijken; hetzelfde doen de zogeheten roggen. Want de stekelrog doorsteekt vanuit een schuilhoek wat er voorbij komt door middel van zijn stekels, die hij als wapen gebruikt. Een aanwijzing voor deze slimme truc is dat deze dieren, toch de traagste onder de vissen, aangetroffen worden met de harder [slijmvis], de snelste vis, in hun maag). De 'observatie' gaat terug op het uitvoerige verslag dat Aristoteles doet in Historia animalium, VIII (IX), XXXVII (620 b), 11-31.
    Cats haalde het citaat in nagenoeg dezelfde bewoordingen aan als Erasmus in de Parabolae. Zie ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 288, r. 84-86; ed. Mynors 1978, 254, r. 26-28. Hij zal het gevonden hebben via Langius die het twee keer opnam (627 B en 127 B).
    80
    Prediker 9:11. Zie C.4.b.
    81
    Namelijk Salomo in Spreuken 21:31.
    82
    Verwijzing naar twee bijbelplaatsen: 1 Samuel 14:6, het hoofdstuk waarin Jonathan de Filistijnen verslaat: 'Jonathan nu zeide [...] want bij de Heere is geen verhindering, om te verlossen door velen of weinigen', evenals Richteren (zie de volgende noot).
    83
    Richteren 7:2, 'En de Heere zeide tot Gideon: Het volk is te veel dat met u is, dan dat ik de Midianieten in hun hand zou geven; opdat zich Israël niet tegen mij beroeme, zeggende: Mijn hand heeft mij verlost.' Pas toen het immense leger van Gideon (geroepen Israël te verlossen) was teruggebracht tot 300 man, werden de Midianieten verslagen.
    84
    C.1, r. 2. Zie voor een contemporaine beschrijving van de meeuw: C. Gesner, Historiae animalium liber III. De avium natura. Frankfurt 1617, 525-526.
    85
    De Platte oester ( Ostrea edulis ) zit altijd met zijn onderklep vastgehecht op een steen of een rots; levende oesters liggen nooit los aan het strand. Er zijn twee groepen weekdieren (of schelpdieren) afgebeeld, namelijk slakkehuizen en tweekleppigen, waarbij Van de Venne meer dan eens zijn fantasie heeft gebruikt. Van links naar rechts liggen: een tweekleppige (maar geen enkele soort heeft precies deze vorm); eronder twee niet herkenbare slakkehuisjes; daarnaast een onherkenbare klep van een tweekleppige; eronder, tegen de rand van de gravure, een Venusschelp ( Chamelea striatula ); rechts daarvan een Ruwe boormossel ( Zirfaea crispata ), links én rechts geflankeerd door Obliehorens ( Retusa obtusa ) - hoewel de weergave wel groot is en het een vrij zeldzaam slakje is aan onze kust; rechts daarvan nog een Ruwe boormossel, eronder, naast de signering, een (vertekend) slakkehuis. Onder de kop van de meeuw ook een slakkehuis, waarvan de mondrand beschadigd is. Dit moet een vrij grote slak zijn, en dan komt alleen de Wulk ( Buccinum undatum ) in aanmerking. De niet al te overtuigend weergegeven zeester ( Asteroidea ), direct onder de oester, blijft vervolgens over. Met dank aan H.E. Coomans, Instituut voor taxonomische zoölogie, afdeling Malacologie te Amsterdam. Vgl. Guillaume Rondelet, L'histoire entiere des poissons. Lyon 1558, II, 1-94; en C. Gesner, Vollkommenes Fisch-buch 1670, II, 41-81. Vele soorten schelpen brengt Philbert van Borsselen ter sprake in zijn Strande, ofte ghedichte van de schelpen, kinckhornen ende andere wonderlicke zee schepselen. Haarlem 1611 (en Amsterdam 1614).
    86
    Het was gebruikelijk om bij de ingang van een haven een stormsein aan te brengen. Aan de sporten van de mast is te zien dat men in zo'n baak kon klimmen om er nautische tekens in te hangen, bijvoorbeeld een bal die bij bepaalde weersomstandigheden kon worden gehesen. Thans noemt men een dergelijke stellage een semafoor.
    Van de Venne kan op deze prent de noordkant van Walcheren hebben uitgebeeld; wat hier het bakenhuis is, verwijst dan mogelijk naar het Fort Den Haak (ook wel het blokhuis genaamd). In dat geval zou het silhouet van het stadje Veere kunnen zijn. Vgl. C.A. van Swigchem en G. Ploos van Amstel, Zes unieke wandtapijten. Strijd op de Zeeuwse stromen 1572-1576. Zwolle 1991, 'Het tapijt Den Haak', 96-105, i.h.b. de afb. op 98. Met dank aan J.H. Kluiver te Middelburg voor deze suggestie.
    87
    Overigens was het Nederlandse gedicht in de 1618-uitgave nog iets directer (vgl. bijlage 2). Zie voor de geslachtelijke symboliek van de vogel WNT XXII, 510; De Jongh De Jongh, Erotica in vogelperspectief -1969, passim; Bax Bax, Ontcijfering, 19 en 173-174; Bax Bax, Beschrijving, o.a. 28 en 56-57; EW, 222. Martinus Koning schreef over de kokmeeuw in zijn Lexicon hieroglyphicum sacro-profanum 1722-1727, III, 309 dat het dier 'vraatagtig, altydt hongerig en gulzig is [...]' en over een jongeman die een prostituée najaagt dat die 'gelyk een Kokmeeuw, het schuim bejaagt.'
    Voor oester en mossel als aanduiding van het vrouwelijk geslachtsdeel: WNT IX, 1165, 2; Bax Bax, Ontcijfering, 97, 173-174 en 215; EW, 129 en 139. Vgl. voor parallellen in de beeldende kunst: Tot lering en vermaak 1976, 202-205, cat. nr. 51; 236-239, cat. nr. 62, n.a.v. schilderijen van van Jacob Ochtervelt en Jan Steen. Bij Ochtervelts De oestermaaltijd wordt geciteerd uit een gedichtje van Johan van Dans onder een afbeelding van een Venusbeeld; de godin van de liefde bedekt er haar schaamdeel:
    Hebje Venus moeder-naeckt
    Niet gesien van steen gemaect
    Of waer op een Bordt geschildert
    Dat haer Oester was verwildert,
    En dat aldersoetste pandt
    Had bedeckt haar lincker-handt.
    De suggestieve versregels -de prent toont bovendien twee parende hondjes onder het standbeeld- zijn afkomstig uit Scoperos satyra ofte Thyrsis minnewit ... Amsterdam 1668, 99. De arts Johan van Beverwijck had in zijn Schat der gesontheyt de oesters als afrodisiacum aangemerkt: 'Sy verwecken appetijt, en lust om te eten, en by te slapen, 't welck alle beyde de lustige en delicate luyden wel aenstaet.' In: Alle de wercken 1652, I, 141. Zie ook Plinius, Naturalis historia, XXXII, XXI (64-65); Bakker Bakker, Volksgeneeskunst, 10; M.A. van Andel, 'De geneeskunst in de werken van Jacob Cats.' In: Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde 71, II-23 (3 december 1927), 2350-2363, i.h.b. 2353; en De Girolami Cheney 1987, 157. De mossel als beeld voor de huiselijkheid bespreekt Franits Franits, Paragons of virtues, 79-80.
    88
    De onderschriften geven aan dat de meeuw gevangen zit: de uitslaande vleugels zouden er in dit opzicht op kunnen wijzen dat de meeuw zich inspant om los te komen. Zoals gezegd is van de Platte Oester bekend dat zij zich met haar onderklep vasthecht op een steen of een rots. De omschrijving 'Sea-gull opening an oister' (Hollstein XXXV, 52, nr. 89) is dan ook onjuist. Vgl. in dit verband de volgende observatie van Koos van Zomeren: 'Al even pijnlijk was het lot van de scholekster die een bijzonder forse mossel dacht te verschalken maar de sluitspier miste. De schelp bleef dichtgeklemd en daarmee de snavel, de mossel doodde de vogel.' In: Een jaar in scherven. Amsterdam 1988, 165 (Privé-domein, 150).
    89
    Ed. Augsburg 1531, [E 3b]. Het epigram is gebaseerd op Anthologia graeca, IX, 86 en is afkomstig van Antiphilos:
    Maus und Auster
    Als gefrässig und leckernd ein Mäuschen die Wohnung durchhuschte,
    sah's eine Auster, und da offen die Schale ihr stand,
    biss es hinein in das zwitt'rige Fleisch des schwammigen Bartes.
    Jäh aber, schmerzengequält, klappte ihr muschliges Haus
    knackend die Auster zusammen ... Da hatte das Mäuschen denn selber,
    fest in den Kerker gebannt, Tod sich bereitet und - Grab.
    Ed. Beckby 1957-1958, III, 59.
    90
    Resp. ed. Nürnberg 1604, nr. LX; ed. Brugge 1567, 138-139 en ed. Amsterdam 1617, 68, nr. LXVIII.
    91
    Symbolorum emblematum ex aquatilibus et reptilibus. Nürnberg 1604, nr. LII; Maechden-plicht. Middelburg 1618, 63, nr. XXXI (vgl. ADW 1712, I, 138). Zie ook Giulio Cesare Capaccio, Delle imprese trattato. Napoli 1592, III, 35v-36r; Emblemata 1967, 725-726 en De Girolami Cheney 1987, 157, noot 35.
    92
    S.l., s.a., [F7r]. MC 37.
    93
    Openhertighe herten. S.l. s.a., nr. 21. De uitgever is Cornelis Galle. Zie de emblemen XII (met meer informatie over deze bundel) en XVIII voor andere navolgingen. Van de embleemverzameling bestaat zowel een Franse als een Nederlandse versie die eraan voorafging. In de laatste staan als bijschriften (fol. C5r en [C4v]:
    Van Harten ben ick groots, hoe sal ick 't hier met maken,
    Ick waar wel geern' Visch, kond' ick uyt de schelp geraken.
    't Ghemoet dat is soo groots, tot boven inden Top,
    En als ick 't wel besie, soo sitter weynich op:
    Mijn dunckt op mijn manier, mijn dreck hoort oock te stincken
    Soo wel als andr'en, die haer staat niet eens bedincken:
    Mijn macht die is wel kleyn, 't welck 't Hart is groote pijn,
    Het schijnt het wou wel Heer, van al de Werelt zijn.