← Content: PreviousContent: Next →

Laedit ineptos. [22]


beeld022

Back to top ↑
128 ↓
OVID. 1. AMAND.
Arte citae remoque rates veloque reguntur,
Arte leves currus, arte regendus amor.

VEGET. LIB. 3. IN PRAEF.
Qui secundos optat eventus dimicet arte non casu.

APUL. EX AFRAN.
Amabit sapiens, cupient caeteri.

129 ↓
'T is quaet, voor die't mis-vaet:
'T is goet, voor die't wel doet. 1
De Pieterman is nut voor spijs te zijn gegeten 2
Van die sijn vreemden aert en loose rancken weten; 3 4
Maer die hier onbewust of onervaren zijn 5
Vervallen in geraes, door onverwachte pijn: 6
Ghy sult daerom den visch van desen hooren prijsen,
Ghy sult om desen visch een ander hooren grijsen; 7
Ey siet! uyt een gheval lacht d'een, en d'ander schreyt: 8
De min is Pieter-man, daer isset al gheseyt.

Laedit ineptos.
Extrahitur nostro mirabilis aequore piscis,
(Effuge piscator ni tibi docta manus:)
Quem si forte rudi quis tangere sustinet ausu
Ille venenata cuspide laesus, abit:
Qui caute tenet hunc doctaque eviscerat arte,
Mox impune coquo tradere monstra potest;
Hic quod edat, quod laedat habet contrarius alter,
Quid multis opus est? hoc in amore valet.

L'addroict n'a mal.
Cil qui la vive prend, & ou qu'il faut, la touche;
Appreste, quant il veut, viande pour sa bouche;
La mal addroicte main produira l'enrager,
Dy, n'est ce pas l'amour dont tu me veus parler?

In th'handlinge hereof lies the skill
To the wise, tis good, to the foolish, ill.
The quaviver is dainty fish, for those that knowe his trickes;
And knowe to grype it cunningly, to shune his dangerous prickes;
This fish you prudently must grype, beware of handlinge badd;
For by wronge handlinge of the same, some foolish are, some madd.
Therefore some folkes this fish doe praise, and much desire the same,
And others doe the same detest, and loathe the very name:
So for one and the selffesame thinge, some laugh, and others crie;
Then love is right this quaviver, in th'handling all doth lie.

130 ↓
't Is kunst te leven.
Siet hoe de werelt gaet, daer twee gesellen vissen 9
Heeft dickmael een het nut, en d'ander moetet missen:
Een lachter inde vuyst, gantsch blijde metten vangh,
En d'ander schreyter om, en jammert uren langh;
Daer is een seker greep om dit en gint te raken, 10 11
Niet yeder is bequaem tot alderhande saken;
Wat desen heeft verrijckt, heeft ghenen uytgeput,
't Was yeder even na, maer gheensins even nut.

131 ↓
Non omnibus, omnia.
Pascitur ille cibo, depascitur iste veneno;
Inque pari causa quod gemat alter habet.
Res eadem quare iuvet hunc, cur torqueat illum
Quaeritis; in causa est laeva, vel apta manus:
Apta manus festos & tristia vertit in usus,
Ipsa vel evertit gaudia laeva manus.
Artis opus vita est, non omnibus omnia quadrant
Quod nocet huic, illi commoda saepe tulit.

Deux mendians a un huis,
L'un a le blancq, & l'autre le bis.
Deux touchent un poisson, dont l'un est mis en rage,
Et l'autre estant joly, s'en rit de bon courage.
Tout n'est pas propre a tous; dont l'un faict son profit
Un autre pert ses biens, & creve de despit.
THEODORET.
Neque ensis caedium causa est, sed is qui ense male usus est, neque divitiae & paupertas, aliaeque vitae prosperitates & adversitates reprehendi & accusari merentur, sed qui unoquoque eorum praeter leges utuntur.

NON OMNIBUS, OMNIA.
Nec satis clavus, nec satis est fraenum, nisi adsit qui arte moderetur, non satis cythara, nisi qui scite moduletur. omnia non pariter rerum sunt omnibus apta. Egregie, ut caetera, Arist. tantum, inquit, ad unumquemque foelicitatis pervenit, quantum cuique virtutis ac prudentiae. priscis mortalibus ferae damno fuere, utpote identidem ab eis laesis; posteriores etiam in suum commodum vertere coeperunt, carnibus vesci, pellibus vestiri, felle mederi. Nam quemadmodum unius & eiusdem herbae apis florem sequitur, capra fruticem, sus radicem, bos folium, aves semen; ita quisque pro ingenii modo utilia aut futilia ex re quapiam colligit. Aqua maris inutilis est potui, sed alit pisces, ac servit navigantibus. Ars utentis rerum usum distinguit, & sapiens, ut ait comicus, fingit fortunam sibi. longe aliter Penelopen Ulysses, aliter Eurimachus spectabat; aliter solem Pythagoras, aliter Anaxagoras; ille ut Deum, hic ut lapidem prospectabat: virtutem denique ipsam non eodem modo Socrates atque Epicurus. Socrates quidem tanquam beatitudinis, Epicurus tanquam voluptatis amator sequebatur. Quid tandem: Peregrinemur ut apes, non ut araneae, &, quod in quaque re commodi est, id excerpamus.

Noch het roer aen het schip, noch den toom aen het peert baten yet, sooder niemant en is diese wel bestiere. Luyt ende cyther zijn vergheefs, sonder goede meester die daer op spele. Alle dingen staen alle man niet even wel ter handt, 12 maer yeder een treckt soo veel voordeels uyt eenich dinck, als hy wijsheydt heeft. 13 De wilde dieren zijn in oude tyden by de onervaren menschen schadelijck gheacht gheweest, midts 14 zy-lieden t'elcken daer van gequetst wierden. De nakomelingen daerenteghen hebben uyt de selve 15 groot voordeel weten te trecken, als der selver vleesch tot spyse ghebruyckende, de vellen tot kleedinghe, de galle tot ghesondtmaeckinge: 16 want ghelijck aen een ende het selve kruyt 17 de bie na de bloeme tracht, de geyte na de spruyte, het vercken na de wortels, den os naer het blat, den voghel na het zaet: alsoo plach 18 een yeghelijck na den inval van sijn vernuft, uyt een en de selve sake den eenen nutte dingen, den anderen niet dan beuselinghen 19 te trecken. Een purpuren kleedt sal den mensche verheugen ende tot vreuchde verwecken, ende den stier doen woeden. Het zee-water en deught niet tot dranck, is evenwel bequaem totte visscherie ende de schipvaert. De konste des gebruyckers onderscheyt de dinghen, ende een vernuftich mensche kan sijn eyghen gheluck smeden. 20 De deucht selfs en werdt niet op eene wyse 21 by Socrates en by Epicurus betracht, want den eenen volght dese om der ghelucksalicheydt, den anderen om der wellust wille. 22 Voor besluyt, laet ons handelen ende wandelen als byen; ende niet als spinnen, op dat wy uyt alle dinghen het beste verkiesen. 23

132 ↓
2. CORINTH. 2. 16.
Den desen een reuck des doots, ter doot: Ende den genen een reuck des levens ten leven. 24
Daer wort een seker visch hier uyt de zee ghetogen
Daer, by een handich mensch, wort voetsel uyt gesogen; 25
Maer die het seltsaem dier niet recht en heeft gevat 26
Die raest gelijck een hont, oock schoon hy niet en at.
Siet wat misbruycken werct. Het boeck van God geschreven 27
Doot somtijts die het leest, en siet! 'tis enckel leven: 28 29
Daer 't bietje suycker vint, juyst uyt dat eyghen kruyt 30
Daer suyght de vuyle spin vergiftich voetsel uyt.

ECCLES. 32.
Qui quaerit legem replebitur ab ea, & qui insidiose agit, scandalizabitur ab ea.
Piscis idem genus huic alimenta benigna ministrat,
Piscis idem genus huic causa doloris erit:
Cur aliquis piscem pronuntiet esse malignum?
Cum nocet, haud piscis, sed, coce, culpa tua est.
Sancta Dei lex est, fert pagina sacra salutem,
Quo pereat, tamen hinc lector iniquus habet.
Libet apis violas, & aranea libet easdem;
Haec aconita trahit floribus, illa favos.

Le fol est l'auteur, de son malheur.
Deux prenent un poisson, poisson de mesme sorte,
L'un en sent grand tourment, & l'autre bien s'en porte:
La cause est du malheur la mal adroite main:
Ta loy est juste, o Dieu, meschant le c?ur humain.
PROV. 8.
Iusti sunt omnes sermones mei, non est in iis pravum quid, neque perversum: recti sunt intelligentibus & aequi invenientibus scientiam.

1. CORINTH. 1. 18.
A ceux qui perissent la parolle de la croix leur est folie, ains a nous qui obtenons salut, elle est vertu de Dieu.

133 ↓
BONIS BONA, MALIS MALA.
Ab ipso conditore nihil malum aut turpe, ait Hermes: turpia enim sunt affectiones inhaerentes generationi, sicut aerugo aeri, sordes corpori; atqui nec aeruginem fecit faber, nec sordes auctor produxit, nec malitiam Deus. Scripturam sacram, ad stabiliendas omnium fere aetatum haereses, detorquere omnes videmus; atqui id non scripturae vitio, sed naturali hominum sive ambitione, sive pravitate fieri, ratio docet. Vultures ad male olentia corpora, praeteritis amoenis ac odoriferis, feruntur; muscae sana corpora praetervolant, ad ulcera properant. Ita isti, claris ac perspicuis scripturae locis omissis, obscuris ac dubiis adhaerescunt, aut non raro perversa interpretatione dubios facere conantur. Imo vero quemadmodum eadem purpura homines delectat, ac ad gaudium provocat, tauros offendit, ac irritat ad pugnam: sic ex eodem loco, hic doctrinae salutaris, ille schismatis ac sectae occasionem saepe arripuit. Unde hoc? verbo dicam: Deus bonus, scriptura sancta, homo perversus.

Van den schepper en komt niet quaedts, seydt Hermes, 31 want het ghene dat inden mensche quaedt is, zijn des selfs aengheboren gheneghentheden, hem aenhanghende gelijck den roest het yser, ende de vuylicheydt het lichaem doet, nochtans en is de smit geen oorsaecke van den roest, noch den ghenen die het lichaem geteelt heeft van de vuylicheyt, noch Godt van den quade. Dat de heylighe schrift tot versterckinghe van alle ketterijen werdt te berde ghebracht, ofte door verdorventheydt, ofte 32 door eergiericheydt der menschen, leert de ervarentheydt. De giervoghels, al wat wel rieckt voorby vlieghende, vallen op de stinckende en bedorven lichamen. De vlieghen ghesonde leden verlatende, gaen suyghen aen sweeren ende etter-buylen. Veel menschen effene 33 en nutte schriftuer-plaetsen van de handt slaende, nemen geneuchte vremde besluyten te smeden, 34 uyt eenighe twijfelachtighe ofte duystere redenen. Ia gelijck een ende het selve purperen kleedt de mensche vervrolickt, de stieren vergramt en doet rasen; op ghelijcke wijse sal den eenen somwylen Godsalighe leerstucken, een anderen schadelijcke ketterijen, uyt een en de selve plaetse 35 trecken. Wat is hier de reden van? int korte; Godt is goedt, de schrift is heylich, maer den mensche is verkeert.
Als quaet, uyt goedt, ons wedervaert,
Dat komt uyt ons verdorven aert.

Back to top ↑

Facsimile Images


128

129

130

131

132

133

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Van Es Van Es, Jacob Cats als moralist -2, 17-19.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man being stung by a weever, a woman grilling a fish

Back to top ↑

Comments

Cats kan het gegeven van de venijnig stekende pieterman uit eigen aanschouwing hebben gekend; ook het uitgebeelde stadsaanzicht oogt realistisch. Maar dat hij voor dit embleem (eveneens) bij Plinius, of bij iemand als Rondelet of Gesner te rade is gegaan, hoeft niet op voorhand uitgesloten te worden. Meer dan eens hebben geschreven bronnen aan de basis van een embleem gelegen of expliciet als vertrekpunt gediend.
Plinius maakt kort melding van de vis: 'een even schadelijk dier is de pieterman, die verwondt met de scherpe punt van zijn rugvin', en Conrad Gesner onderscheidt in zijn Vollkommenes Fischbuch twee soorten 'Meer-dracken' (zeedraken), zoals hij de vis noemt, de kleine en de grote, en hij beeldt beide ook af. Behalve voor de 'grosse starcke Spitzen' waarschuwt hij voor het schadelijke vergif dat het 'Petermenches' bij zich draagt. Dat doet ook Guillaume Rondelet in L'histoire entiere des poissons. 60
De beschrijving van H. Schlegel, opgenomen in de Natuurlijke historie van Nederland. De visschen, vormt een treffend onderschrift bij de prent: 'De pieterman wordt door elken visscher en kustbewoner gevreesd, uit hoofde der hoogst smartelijke en ernstige wonden, die hij toebrengt, wanneer men hem aanraakt. Daar hij een taai leven heeft, zoo blijft hem, zelfs nadat hij uit het water aan strand gebragt is, nog uren lang de kracht, om aan de hand die hem aanraakt, hetzij met den doorn van het kieuwdeksel, hetzij met dien der harde rugvin, eene steek toe te brengen, die hevige pijnen en dikwijls het stijf worden van het gewonde deel ten gevolge heeft, zoo als uit vele voorbeelden in onze kustdorpen blijkt.' De grootte van de vis maakt voor de gevolgen weinig uit. De steek van de kleine pieterman (ook wel steekvisje genoemd), wordt 'evenzeer gevreesd als die van de grote soort.' 61
In zijn amoureuze duiding stelt Cats degenen die glimlachend genieten van de smakelijke pieterman, tegenover hen die ervan gruwen; dat komt omdat sommigen niet weten hoe ze de vis dienen te hanteren. Zo is het ook met de liefde: de één bezorgt zij blijdschap, de ander pijn. Alleen wie er vaardig en verstandig mee weet om te gaan, heeft kans op succes. Vergelijk de woorden die Adriaen Van de Venne in de mond legt van Fijtje Goris: 'Leelijck-schreeuwer, Hangde-van // Asje voelt de Pieter-man. 62
Vervolgens wordt het beeld van de moeilijk aan te vatten vis verbonden met de ars vivendi, waarvoor, zoals ook Aristoteles stelt, deugd en wijsheid onontbeerlijk zijn. Dat het niet iedereen is gegeven om een zaak ten volle te benutten of er voordeel uit te halen, wordt kernachtig uitgedrukt in de regel: 'De konste des gebruyckers onderscheyt de dinghen, ende een vernuftigh mensche kan sijn eyghen gheluck smeden.' Zo'n vernuftig mens moet rondgaan als de bij, en uit alles het beste halen.
Pijnlijk is het te constateren dat wie kwaad wil, kwaad kan aanrichten. Uit het feit dat één en dezelfde bijbelplaats de een kan inspireren tot vrome richtlijnen en een ander er zijn ketterse praktijken mee legitimeert, blijkt hoe verdorven de menselijke aard is. Tot twee keer toe verduidelijkt Cats zijn bedoelingen door erop te wijzen hoe uiteenlopend er wordt gereageerd op het zien van een rode doek: stemt zo'n doek de mens vrolijk, een stier wordt er razend van.
Een pictura in Gilles Corrozets Hecatongraphie is mogelijk van invloed geweest op de prent bij Cats. Er is althans sprake van een overeenkomst in de noodlottige manier waarop een in deze bundel voorgestelde visser een giftige snotolf (de roofvis 'lièvre marin') heeft vastgepakt

Afbeelding 22.1
. 'Qui nuyt à aultruy, il nuyt à soymesmes' dient als motto en de boodschap is dat de mens ervoor moet oppassen dat hij zijn ondergang niet zelf bewerkstelligt. 63
Afbeeldingen van vissers vormen een vertrouwd beeld in de Nederlandse kunst van de zeventiende eeuw. Werd de vis wel eens sexueel geduid, de visser treedt doorgaans op als representant van de ledigheid en het flegmatische temperament. Vergeleken met de iconografie en duiding bij Cats laat een gravure van Chrispijn de Passe de Oude (naar een ontwerp van Maarten de Vos) een geheel andere combinatie van woord en beeld zien

Afbeelding 22.2
. De prent, 'Aqua', waarop een man en een vrouw temidden van uitgestalde vissen zitten, draagt als onderschrift:
Het is niet alleen zo dat het vloeiende water vies vuil afwast,
geschikt is voor zeevaart en regen schenkt:
maar het is ook rijk aan allerlei goederen die een goede keuken
nodig heeft en waarmee een tafel overvloedig opgesierd wordt.
Zie je hoe het vissenvolkje door waterpoelen
dartelt; hoe vele geweldige en afzichtelijke monsters
rond de zeilschepen zwemmen; de grote zeemonsters
hun aardige spel uitvoeren onder het doorschijnende zeeoppervlak?
Het precieze verband tussen deze tekst enerzijds en anderzijds de kinstrelende visser met de visvrouw die met haar ene hand in zijn buidel tast en haar andere op een zalmmoot legt, is niet helemaal duidelijk. Evenals als de drie paartjes op de andere prenten uit de reeks De vier elementen impliceren de gebaren en handelingen een erotische relatie tussen de figuren. 64

Back to top ↑

Notes

1
mis-vaet : op een verkeerde manier aanpakt
2
Pieterman : zeevis, behorend tot de familie der Trachini met een puntige doorn aan het kieuwdeksel en een scherpe vin op de rug, waarmee hij steekt als men hem aanraakt ( WNT XII, 1591, 2; zie ook de commentaar ). Cats waarschuwt later, in zijn Tachtig-jarige bedenckingen, nogmaals voor de stekelige vis (zie ADW 1712, II, 574).
3
Van die : door wie
4
loose rancken : bedriegelijke streken
5
onbewust : onwetend
6
geraes : geschreeuw ( WNT XII, 424, 6)
7
grijsen : gruwen, [hun] afkeer uiten (WNT V, 754). Grijzen kan overigens ook betekenen: een verkrampt gezicht trekken van pijn ( Ibid. 755, II); vgl. de gelaatsuitdrukking van de man op de prent.
8
een : een en hetzelfde
9
daer : waar
10
greep : handigheid, kunst (vgl. het motto)
11
dit ... raken : het een en ander te bereiken (vgl. WNT IV, 1500, s.v. 'gene', dp)
12
staen ... handt : gaan niet iedereen even goed af ( WNT V, 1835, dp)
13
yeder ... heeft : Uitspraak van Aristoteles, zie noot 13.
14
midts : aangezien
15
de selve : Nl. wilde dieren (r. 5)
16
galle tot ghesondtmaeckinge : Vgl. noot 14.
17
kruyt : kruid of plant
18
plach : pleegt
19
beuselinghen : nutteloze zaken
20
een ... smeden : Ontleend aan Plautus, zie noot 16.
21
eene wyse : (#eacute;#eacute;n en) dezelfde manier
22
De ... wille : Zie noot 19.
23
laet ... verkiesen : Zie noot 20.
24
2 Corinthiërs 2:16.
25
Daer : waar
26
recht [...] gevat : goed vastpakt
27
werct : teweegbrengt
28
Doot : betekent de dood, brengt ondergang mee (vgl. het motto)
29
die : wie
30
dat eyghen kruyt : diezelfde plant. Vgl. noot 20.
31
Hermes : Zie noot 24.
32
ofte [...] ofte : hetzij ... hetzij
33
effene : duidelijke
34
nemen ... smeden : scheppen er behagen in merkwaardige conclusies te trekken (vgl. WNT XXIII, 346, III, 13 s.v. 'vreemd')
35
plaetse : bijbeltekst
36
Cats heeft ten opzichte van Ovidius remo en velo omgewisseld en hij schreef reguntur waar bij Ovidius 'moventur' staat. Met deze zelfde variant overigens ook bij Langius (126 A). Vgl. de vertaling van Kat Ovid, Minnekunst, 17.
37
Ed. [Leiden] 1607, 48. In de regels die aan het citaat voorafgaan schrijft Vegetius dat wie verlangt naar de vrede zich moet voorbereiden op de oorlog en wie streeft naar de overwinning er zich op moet toeleggen zijn soldaten te trainen. Ook aangehaald door Langius (126 B).
38
In: Apologia, XII. Ed. Helm Apuleius, Apologia, 14-15. Apuleius geeft het citaat als een uitspraak van Afranius, zoals Cats ook aantekent.
39
Ofwel: Niet alles is voor iedereen. Vgl. het citaat van Propertius (aangehaald in B.5 ); en verder 'Non omnibus annis omnia conveniunt' (Niet bij elke leeftijd past alles), evenals Petronius' 'Non omnibus unum est, quod placet' (Niet iedereen vindt alles even leuk), aangehaald in Walther, 3, 339, nrs. 18148-18149.
40
Of: in plaats van 'grauwe': bruine. Meurier Meurier, Trésoir, 63. Proverbia, I, 200 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 175.
41
Theodoretus schreef, met enkele minieme verschillen: 'Sed neque ensis causa est caedium, sed qui ense male usus est: neque divitiae et paupertas, et alia vitae prosperitas vel adversitas reprehendi merentur, sed qui praeter leges horum quolibet usis sunt.' Zie: Opera omnia. Paris 1864, 485, r. 33- ( PG LXXXIII).
42
De combinatie van deze twee begrippen staan vlakbij de gedeeltelijke ontlening van Cats aan Plutarchus (vgl. noot 15 ), zoals door Erasmus geformuleerd in zijn Parabolae 'Ut freno circumagitur equus, ut clavo navis [...]' (Zoals het paard wordt geleid door het bit en het schip door het roer [...]). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 172, r. 209; ed. Mynors 1978, 183, r. 24.
43
Citaat uit Propertius, Elegiae, III, IX, 7. Ook aangehaald door Montaigne, Essais, III, I. Ed. Villey Montaigne, Essais, II, 803.
44
Aristoteles brengt dit onderwerp een aantal keren ter sprake. O.m. in zijn Ethica Nicomachea, I, VIII (1098 b) en in X, VIII (1178 a-1179 a), onder de titel 'Een meer menselijk geluk bestaat in de activiteit van de zedelijke deugden en de verstandigheid'; ook Ethica Eudemiae I, V, 14 en Rhetorica, I, IX, 13 handelt over deze stelling. Langius geeft twee verwante citaten uit het werk van Aristoteles (455 B).
45
Gebaseerd op Plutarchus, Moralia ('De capienda ex inimicis utilitate'), 86 D, via de aangepaste versie van Erasmus in zijn Parabolae 'Ut priscis satis erat si a feris non lederentur, posteriores etiam in suum commodum vertere ceperunt, pellibus vestiri, carnibus vesci, felle mederi [...] (Onze voorvaders waren al tevreden wanneer ze niet door wilde beesten werden aangevallen; later ging de mens gebruik van hen maken: hun huiden dragen, hun vlees eten en hun gal benutten voor medicijn [...]). Ed. Margolin 1975, 182, r. 343-344; ed. Mynors 1978, 189, r. 3-5. Vgl. voor de gal als geneesmiddel o.a. WNT IV, 146, 2, b, ß.
46
Evenals de vorige zin, is ook deze gebaseerd op Plutarchus, nu Moralia ('Quomodo adolescens poetas audire debeat'), 30 D, ook opgenomen in Erasmus' Parabolae 'Quemadmodum in iisdem pascuis apis florem sequitur, capra fructicem, sus radicem, quadrupedia fructum [...]' (Zoals in dezelfde wei de bijen bloemen zoeken, de geit bladeren, het zwijn wortels en grotere dieren fruit [...]). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 172, r. 200-201; ed. Mynors 1978, 183, r. 13-14. Cats breidt de passage enigszins uit.
47
Verwijzing naar Plautus, Trinummus, 363: 'Nam sapiens quidem pol ipsus fingit, fortunam sibi.' In iets andere bewoordingen ook door Langius aangehaald (491 A).
48
Twintig jaar lang wachtte Penelope, de trouwe echtgenote van Odysseus, op de terugkomst van haar man, terwijl vele voorname jongelieden, onder wie Eurymachus, naar haar hand dongen. Ondanks een aanbod tot verzoening werd hij, evenals alle andere verliefden, door Odysseus gedood (vgl. Homerus, Odyssee, o.a. I, 399 en XXII, 88).
49
Eén van de opvattingen van de Griekse wijsgeer en hervormer Pythagoras van Samos (ca. 582-na 500 v. Chr.) was dat de zon, de maan en de sterren goden zijn, omdat de warmte erin overweegt en warmte de oorzaak is van leven. De Griekse wijsgeer, astronoom en mathematicus Anaxagoras van Clazomenae (ca. 500-428 v. Chr.) werd van godslastering ( asebeia ) beschuldigd omdat hij -in strijd met de overgeleverde mythen- de opvatting huldigde dat de zon een gloeiende steen was, van iets grotere omvang dan de Peloponnesus. Zie: H. Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker. Tweede druk. Twee dln. Berlin 1906-1910, I, 293-323, nr. 46, en F.M. Cleve, The philosophy of Anaxagoras. Den Haag 1973, i.h.b. 63-75.
Waarschijnlijk put Cats, voor zowel deze als de volgende vergelijking tussen Socrates en Epicurus, uit Diogenes Laertius, De vitis philosophorum. Voor Pythagoras uit VIII, 27; voor Anaxagoras, II, 8 en 15. Zie voor andere mogelijke bronnen en literatuur: WDO, 159 en 'Addenda', 3402.
50
Voor Socrates was het goede of geslaagde leven (het 'geluk') voor de mens van betekenis, bepaald door een innerlijke gesteldheid of deugd. Vgl. WDO, 2775-2777. Volgens de wijsgeer Epicurus (341-271/270 v. Chr.) was het hoogste doel van het menselijk bestaan het genot, opgevat als welzijn. Diens ideeën zijn uitvoerig omschreven door onder andere Diogenes Laertius, De vitis philosophorum, X, 6; 11 en 136, en in de kernstellingen 139-154. Hier wordt ook vermeld dat Epicurus onder de oude filosofen het meeste aansluiting vond bij Anaxagoras; mogelijk de reden waarom Cats ze hier in één reeks opsomt.
51
Spinnen werden beschouwd als venijnzuigende en giftige dieren ( WNT XIV, 2824). Zie voor de literaire bronnen van dit motief (dat tot één van de bekendste humanistische topoi behoort), evenals verwerkingen ervan binnen de devieskunst en de emblematiek: Emblemata 1967, 302-303. Hadrianus Iunius dichtte in zijn Emblemata (Antwerpen 1575, 37, nr. XXXIII):
Op de bloeme daer de spinne uit suycht haer fenijn,
Haelt het bieken sijnen honich met voorspoeden [...].
En, kort voor Cats, volgde Cornelis Plemp in zijn Emblemata (Amsterdam 1616, 171, nr. XLVII) dezelfde Iunius op de voet:
Implet araneolos hausto flos ille veneno,
Qui delibato nectare pascit apes.
Niet alleen via het werk van Plato en Lucretius, ook via Seneca ( Epistulae morales, LXXXIV, 3-7) en Montaigne vond het motief verspreiding. Zie: J. von Stackelberg, 'Das Bienengleichnis. Ein Beitrag zur Geschichte der literarischen Imitatio.' In: Romanische Forschungen 68 (1956), 271-293; en P. Claes, Echo's echo's. De kunst van de allusie. Amsterdam 1988, 28-37 ('De bij en de spin'). Verwerkingen bij Erasmus worden vermeld in Nolde Nolde, Whitney’ A choice of emblems, 22-23 en 317-318.
52
Of: aanstoot geven. In de in 1565 te Antwerpen verschenen Biblia nog opgenomen onder 32:19.
53
De Bible 1610 heeft 'mais' in plaats van ains ; deze archaïsche vorm komt met de betekenis 'maar' ook voor bij o.m. Calvijn, Rabelais en Du Bellay ( Dictionnaire de la langue française du seizième siècle 1925, I, 140-141). Vgl. ook XXI.C.3 en XLIII.C.3.
54
'Bonis bona est, mala at malis mors corporis' (De lichamelijke dood is voor de goeden iets goeds, maar voor de slechten iets slechts); Walther, 7, 294, nr. 35251a.
55
Hermes Trismegistus, Corpus Hermeticum ('Pimander'), XIV, 7: 'Operanti autem ipsi, nihil malum, nihil aestimatur obscoenum. Haec namque, passiones sunt generationis comites, tanquam aeris aerugo, ac corporis sordes. Non tamen aeruginem faber fecit, neque sordes effector produxit, neque malitiam Deus.' In de ed. 1574, N1v. In de vertaling van Van den Broek en Quispel Broek, Corpus Hermeticum, 175: 'De maker zelf heeft niets dat voor slecht of schandelijk kan doorgaan. Dat kan men alleen zeggen van de verschijnselen die het proces van worden en vergaan begeleiden, zoals de roest het koper, en het vuil het lichaam. De kopersmid maakt de roest niet, en de ouders niet het vuil [aan het lichaam van hun kind]. En God niet het kwaad.' Zie voor Hermes: embleem XX.C.4.b.
56
Deze omschrijving op basis van A.1, r. 7. De vis is niet natuurgetrouw weergegeven (vgl. Guillaume Rondelet, L'histoire entiere des poissons. Lyon 1558, I, 238). De naam pieterman zou verband houden met het gebruik van zeelieden om, wanneer zij gestoken waren door de vis, hem overboord te gooien onder het aanroepen van de Heilige Petrus (Bakker Bakker, Volksgeneeskunst, 543).
57
Hoogstwaarschijnlijk moeten de aanzetten in de gravure opgevat worden als pluimen rook, zoals ook het ingekleurde Leidse exemplaar veronderstelt. Vgl. voor het ijzeren visrooster: Weyns 1974, 467.
58
Voor de typische vismand, bekend onder de benaming 'benne': Royalton-Kisch 1988, 316-317, nr. 88; en Weyns Weyns, Volkshuisraad, 430.
59
Misschien heeft Van de Venne de walmuur van Vlissingen willen suggereren, maar dan is de ruimte buiten de muur wel erg breed. De molenstenen zouden kunnen wijzen op de nabijheid van een (water)molen en in Vlissingen stond een getijmolen. De toren vertoont echter weinig gelijkenis met die van de Jacobskerk. Ten onrechte wordt het bestaan van een voortekening van deze prent verondersteld (Hollstein XXXV, 52, nr. 86); de vermelding zal betrekking hebben op die van embleemprent XXIX.
60
Plinius, Naturalis historia, IX, LXX, 155: 'aeque pestiferum animal araneus spinae in dorso aculeo noxius.' Zie voor Gesner de ed. Frankfurt am Main 1670, 60-61 ( ed. princ. 1563). Voor Rondelet: ed. Lyon 1558, I, 238-241, X, X en 376-378, XVII, XI.
61
Amsterdam 1870, 37-41 (en plaat V, fig. 5-6). De citaten op 39 en 41. Dodonaeus raadt aan basilicum te gebruiken 'om de wonden die van het steken van de Zee Draeck ghecomen zijn, te ghenesen.' Een ander deugdelijk kruid is salie: 'Savie [sic] is oock seer goet tegen de steken van de vergiftige visschien, als Pietermannekens.' Zie Cruydt-boeck. Ed. Leiden 1608, IX, XI, 482 en IX, XXII, 503. Andere middelen die men tegen de wonden gebruikte waren menselijke ontlasting, een opengesneden pieterman, gedrukt op de wond, en een ook een smeerseltje verkregen uit de gebakken lever van de pieterman (Bakker Bakker, Volksgeneeskunst, 543-544). Over de gifstekels verder De wereld van de vissen, amfibieën en reptielen. Red. P. Whitfield. Utrecht etc. 1986, 90.
62
Belacchende werelt. Ed. Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne, 100 en 370.
63
Ed. Paris 1543 [Fviverso-Fviirecto]. Met als onderschrift:
Gardons nous donc de nuyre à nostre proche
Que le peril pres de nous de s'approche:
Et ne faisons à aultruy le mesfaict,
Que ne vouldrions que contre nous fust faict.
Vgl. ed. Oulmont 1905, 78-79. Zie over deze vis eveneens Plinius, Naturalis historia, IX, LXX, 155.
64
Non putres tantum sordes liquida abluit unda,
Aptaque navigiis eadem est, pluviasque ministrat:
Sed variis foecunda bonis, queis uncta culina
Indiget, ac mensae quibus exornantur abunde.
Squamigerae viden' ut per stagna liquentia gentes
Exultent; tot monstra ingentia et horridia visu
Veliferas circum nent puppes; grandia cete
Effingant molles vitreo sub marmore lusus.
Hollstein XV, 193, nr. 525. Ook afgebeeld in: Beuckelaer 1986, 194-195, cat. nr. 78 en in Sterren in beelden. Astrologie in de eeuw van Mercator. Tent. cat. Sint-Niklaas 1994, 73-74 (met afwijkende vertaling). Voor de symboliek: De Jongh De Jongh, Erotica in vogelperspectief -1969; S. Koslow, 'Frans Hals' Fisherboys : examples of Idleness.' In: The art bulletin 57 (1957), 418-432; EW, 218; Porteman Sandrart, Maanden van het jaar, 84-89; Royalton Kisch Royalton-Kisch, Adriaen van de Venne, 139, noot 262.
Vgl. voor overeenkomstige, latere, voorstellingen o.m. Quirijn van Brekelenkam, Visschrapper, 1653 (Verblijfplaats onbekend; in 1956 in bezit van kunsthandel Loevenich, New York, afgebeeld in Leidse fijnschilders 1988, 35, afb. 15). Op Pieter Pietersz., Visverkoopster, ca. 1568 (Moskou, Poesjkin Museum) en Adriaen van Ostade, De visvrouw, 1672 (Amsterdam, Rijksmuseum), kijkt een vrouw, evenals op de prent bij Cats, de beschouwer direct aan (zie: Kunst voor de beeldenstorm. Noordnederlandse kunst 1525-1580. Red. J.P. Filedt Kok e.a. Tent. cat. Amsterdam. 's-Gravenhage 1986, 410, cat. nr. 300 en Masters 1984, 287-288, cat. nr 92).