← Content: PreviousContent: Next →

Fumo pascuntur amantes. [13]


beeld013

Back to top ↑
74 ↓
CIC. PRO M. COEL.
Amores & delitiae mature, & celeriter deflorescunt.

DAN. HEYN.
Omnia speramus, promissaque vana fovemus
Molliter: & faciles ad nova vota sumus.
Interea totum paupertas possidet aevum,
Caecaque volvendo somnia, vita perit.

75 ↓
Van roock werd' ick ghevoet. 1
Men hout dat Venus kint meynt handel aen te grijpen, 2
Het veylt taback te coop, en menigh hondert pijpen. 3
Roock is sijn kramery, roock is sijn beste vont, 4 5
Roock schiet hem uyten neus, roock berst hem uyten mont;
Roock sweeft hem om het oogh, soo datse beyde weenen,
En noch ist al vermaeck, ghelijc de vrijers meenen;
Roock is sijn gantsche rijck, roock is sijn beste goet 6
Tis roock, tis enckel roock, al wat den minnaer voet. 7 9

Fumos vendit Amor.
Aerio de rore trahunt alimenta cicadae,
Futilis aura tibi dat, salamandra, cibum.
Nautica plebs avido tabaci bibit ore vaporem,
Nostra, levi fumo, pectora nutrit amor.
Mira puer Veneris vasto promittit hiatu:
At si perspicias singula, fumus erit:
Fumus amans, & fumus amor, mens fumus amicae est,
Et speciem fumi, quidquid amamus, habet.

Amant ton heur, n'est que vapeur.
A l'amoureux esprit la grace de sa dame
Rapporte sa vigeur, faict revenir son ame;
Des dames la faveur n'est que fumée & vent,
De rien, que des vapeurs, se doncq nourrit l'amant.

Venus dooth feede her broode with smoke,
When as the same even dogs would choke.
Wee see that Venus broode is forc'de themselves a trade to make,
Whose dealinge is with pypes, wherewith, Tobacco they doe take.
The substance of theire ware is smoke, smoke is theire whole desire
Who puffe it out at nose and mouth, like to th'infernall fire.
A vaporouse smoke is all theire wealth, theire giddie heades to feede,
Whose lovesick Dampes bereaves them of theire sences at theire neede.
They give us smoke for drinck, and smoke to eate they give also:
For why: theire whole societie about with smoke doe goe.

76 ↓
Fy! die roock eet, en beter weet. 10
De salamander leeft alleen uyt schrale winden, 11
De krekel weet haer aes ontrent den dauw te vinden. 12 13 14 15 16
Maetroos ghebruyct taback, die licht daer henen schiet, 17
Maer die in hoven leeft eet roock en anders niet.
Wat is doch hoofsche gunst? een wasem haest verdweenen,
Sy rijst ghelijck een damp, en gaet dan weder henen
Als yet dat noyt en was. Ghesellen zijtje wijs,
Laet princen haren roock en eet ghemeene spijs. 18

Aula vapor levis est, fumi venduntur in aula.
Stellio semper hians ventis nutritur, & aura;
Colligit e liquido rore cicada cibum.
Ore trahit fumum tabaci, quem naribus efflat,
Nauta, procellosum dum mare linter secat.
Aula vapore suis alimenta clientibus affert:
O miseros! procerum futilis umbra, favor.
Aula vale, mihi caula placet, nemorumque recessus;
Cultor ego hic sanctae rusticitatis ero.

Mieux mestier, qu'Esprevier.
Le matelot est gay, quand du tabacq peut prendre;
Et le fumeux broillard attire jusqu'au c?ur:
De l'air se resiouit, & paist la salamandre,
Pour tous le courtisan ne vit que de vapeur.
SENECA THYEST.
Stet quicunque volet,
Aulae culmine lubrico,
Me dulcis saturet quies,
Obscuro positus loco
Leni perfruar otio,
Nullis nota quiritibus
Aetas per tacitum fluat.

LIP. LIB. 3. CIVIL. DOCT. ex Tacit. 3. Annal.
Ancipitem omnem potentiam in aula esse, multi ibi speciem magis in amicitia principis, quam vim retinent.

77 ↓
AULA VAPOR.
Fumus, quem exitant ii qui hyoscyamo peruviano (tabacum vocant) utuntur, gyris tortuosis in aerem emissus, spectanti ut magnum ac delectabile aliquid primo quidem in oculos incurrit, mox tamen propius astanti foedum odorem incutit, lachrimas excutit. Hoc aulicae vitae artibus non inepte fortasse aliquis per similitudinem applicet; in qua multa specie amica & magnifica, re non futilia modo, sed noxia interveniunt. Saepe ibi aliquis palam laudatus (quo incautior decipiatur) secretis criminationibus infamis, licet omnia caveat, tamen per ornamenta ferietur, inquit Tacitus, artium aulicarum minime ignarus. Enixe leporem a vulpecula coram leone laudatum, referunt fabulae, sed a teneris ac lautis ipsius carnibus, quae praeconia trepido animali mox in pernitiem cessere. Talis
Fraus sublimi
Regnat in aula.
Bene ergo.

Den damp, die de meester-tabackblasers met door den anderen spelende swieren 19 inde lucht weten uyt te wasemen, schijnt aende omstanders voor't eerste vry yet sonderlings ende vermaekkelijck te wesen, maer kort daer nae drijft deselve 20 een stanck in de neus, en tranen uyt den ooghen. Dit soude misschien niet qualijcken passen op soodanige hoofsche streken, die nu en dan in den schijn wel soo wat aensienlijck, ende oock vriendelick haer laten aensien, maer eyndelick in der daet niet alleenlijck ydel ende beuselachtich, 21 maer oock gantsch schadelijck werden bevonden. In de Hoven (seyter een gheslepen Hoveling) 22 wertmen dickwils (om te beter op den thuyn gheleyt te werden) in't openbaer ten hooghsten ghepresen, ende middelertijdt 24 op het vinnichste 25 in't heymelijck bedragen, 26 ende vermaeckt: 27 in voeghen datmen, 28 hoe nauwe men ooc op sijn stuck 29 letten mach, eyntelijck evenwel selfs met schijn van vereeringhe, deerlijck werd mishandelt. 30 Den Vos placht den Haes in't bywesen van de Leeuw wel somwylen seer te prijsen, maer dien lof wiert daerop alleenlijck ghenomen, 31 dat den Haes kort 32 ende smaeckelijck van vleesch was. Hoe den armen Haes soodanich prijsen bekomen kan, is by yder een lichtelijc te dencken.
Dat zijn streken, dat zijn rancken, 33
Die in Princen hoven wancken. 34 35
1. TIMOTH. 6. 8.
Kost en kleederen hebbende, wij sullen ons daermede laten ghenoeghen. 36

78 ↓
Al heeft maetroos alleen een pijp taback gedroncken, 38
Hy krijght een vrolijck hert al waer hem wijn gheschoncken;
De krekel eet den dau; de salamander wint,
Tis vreemt waer menigh dier sijn dranck en eten vint.
Wil yemant met bescheyt de reden plaetse gheven, 39
Men houft gheen groote kost, om wel te moghen leven, 40 41 42
Ghy daerom wieje zijt, die wenst te zijn gherust,
En eyst gheen meerder goet, maer bid om minder lust.

Sapientis facilis victus.
Nautica plebs titubat, credas mera vina bibisse;
Quodque bibit, tabaci nil nisi fumus erat.
Stellio se ventis, se rore cicada saginat;
Nec minus in silvis hic salit, illa canit.
Quam modico contenta cibo mens aequa quiescit!
Rapa triumphales pavit adusta viros.
Non augenda tibi res, sed minuenda cupido est:
Delitiis animum si saturare velis.

C?ur content, grand talent.
Le Matelot est gay beuvant de la fumée,
La sauterelle au bois se paist de la rosée,
Ton cœur, ton foible corps sera tost assouvi.
Les desreglés desirs si tu mets en oubli.
BERN. DE CONS.
Si, quod naturae satis est, replere indigentiam velis, nihil est quod fortunae affluentiam petas: paucis minimisque natura contenta est, cuius satietatem, si superfluis velis urgere, aut iniucundum quod infuderis, fiet, aut noxium.

PROVERB. 27. 7.
A l'ame qui a faim, toute chose amere est douce.

79 ↓
NATURA, PAUCIS CONTENTA.
Saepe, ut stupendum divinae providentiae opus, tacitus mecum miratus sum diversam alimentorum rationem, quam Deus, pro re nata, mortalibus dispensat. Non raro operi rustico aut mechanico intentum aliquem, non minori delectatione quam stupore, intuitus sum atrum panem cum additamento vilis alicuius obsonii vorantem, tantamque, imo longe maiorem, non dico voluptatem inde percipere, verum etiam multo validiorem a frugali isto prandio consurgere, atque inflatus aliquis, & se vix capiens venter ab innumeris gulae irritamentis redire solet. Nonne indies videmus tenuiorum liberos contra iniuriam aeris satis male instructos, parco insuper victu nutritos, pingues esse ac nitidos? Lautiorum contra filios molliter, & cum cura, habitos, dubiae plerumque valetudinis, cum medicorum pharmacis indies conflictari? Haec contemplatus, quis non exclamet, non pane, sed Dei potentia vivere hominem? & propterea superfluum esse, tanto apparatu corpusculum hoc saginare, cui enim id bono, nisi ut mox vermes pinguiori esca pascamus?

Ick hebbe menichmael, als een sonderlinge werck van Godes goedicheyt, in mijn selfs overleydt de bysondere maniere van voetsel, die des selfs 43 milde handt, yder na sijn ghelegentheyt, 44 bescheydenlick 45 uytdeelt. Wie en sieter niet met een verwonderende vermakelickheyt hier een landtman van sijn ploegh, daer een ambachtsman van sijn handtwerck aflaten, 46 ende een stuck kasen?broot, 47 ofte andere slechte 48 spijse inde handt nemen, ende daer van, niet alleenlijck so meughlijck 49 eten, als of den smaeck van alle leckernyen daer in verborghen laghe, maer selfs veel beter ghehart 50 daer van opstaen, als dese, die van alle kostelijcke spijse de volheyt 51 voor hun hebbende gehadt, door het opspannen van haren buyck, beyde kelder en spinde 52 haer ampt 53 schijnen ontnomen te hebben. Wie en sieter niet, met gelijcke bedenckinge, 54 der schameler luyden kinderkens dunnekens gekleet, met harde 55 kost gespijst, rondom een kouden heert genoechelicken spelen, ofte vet en welgedaen daer henen springen, daer middeler-tijt 56 de kinderen vande rijcke luyden, met groote kost 57 en sorghe sachtjens en wermkens opgetogen, 58 als ondergeblevene 59 quele-balcxkens 60 deerlijck 61 op den hals werden heen gedragen? 62 Moeten wy, dit siende, met vollen monde 63 niet segghen, dat den mensche alleene uyt den broode niet en leeft, maer uyt, ende vande rijcke handt Godes? 64 En tselve alsoo zijnde, waerom soo seer op den mont gepast, 65 anders dan om de wormen 66 een vetter aes voor te legghen? De bedenckinghe des doots, gelijckse andere gebreken inbindt, 67 soo kanse oock stichtelijck ghebruyckt werden tot betoominghe vande gulsicheydt. 68

Back to top ↑

Facsimile Images


74

75

76

77

78

79

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. G.A. Brongers, Nicotiana tabacum. The history of tobacco and tobacco smoking in the Netherlands. Groningen 1964 (In dit embleem afgekort als Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -1).
  2. G.A. Brongers, Pijpen en tabak. Bussum 1964 (Afgekort als Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -2).
  3. Praz Praz, Seventeenth-Century Imagery, 126-127.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man on a stool smoking a pipe; Cupid bringing more pipes and tobacco

Back to top ↑

Comments

Op het roken van tabak, aan het begin van de zeventiende eeuw een nog tamelijk nieuw verschijnsel, werd ook destijds al zeer uiteenlopend gereageerd. Sommigen schreven er medicinale krachten aan toe en maakten gedichten waarin het heilzame karakter ervan werd geprezen, terwijl anderen het roken verwierpen als een schadelijk bedwelmend middel en het gelijkstelden met overmatig drankgebruik. Volgens de arts Johan van Beverwijck kon het ook de honger verdrijven. Dat Cats speciaal spreekt over rokende zeelui, zal samenhangen met het feit dat de matrozen op hun reizen naar Amerika voor het eerst in contact waren gekomen met tabak. 87
Allereerst stelt Cats in het embleem de minnegod als handelaar in rookwaren voor. Het roken lijkt aangenaam maar wie goed kijkt ziet dat rokers dikwijls zitten te huilen vanwege de prikkelende rook. Zo is het, stelt de amoureuze uitleg, ook met de liefde: zij oogt zo aardig maar het kan zijn dat je uiteindelijk niets bestendigs overhoudt.
De tweede interpretatie verplaatst de aandacht naar het hofleven. Hier zijn de gunsten die men krijgt ook even vluchtig als rook, reden waarom men het hof maar beter kan mijden. Cats kan bij zijn omschrijving gedacht hebben aan het spreekwoord 'Fumos vendere' (Rook verkopen) dat Erasmus in zijn Adagia geeft, of aan de in dat verband genoemde zegswijze van Martialis: 'Vendere nec vanos circum Palatia fumos' (Rondom het hof ijdele rook verkopen). 88 In zijn algemeenheid werd het verband tussen roken en ijdelheid in de zeventiende eeuw wel vaker gelegd. 89 De moraal die aan de roker wordt gekoppeld, is dat schijn bedriegt en de uitleg in proza verhaalt nogmaals over de vermakelijke aanblik die een figuurblazende roker biedt. Iemand die er ooit heeft bij gestaan weet echter dat de rook binnen de kortste keren blijkt te stinken en de ogen erdoor geïrriteerd raken.
In de derde, religieuze uitleg ligt de nadruk op de matigheid. De mens moet geen stoffelijke zaken najagen, hij kan maar beter bidden ter beteugeling van zijn begeerten en tevreden zijn met weinig, zoals de roker tevreden is met zijn pijp. Hier krijgt de pijproker dus een positieve betekenis omdat hij functioneert als beeld voor de mens die leeft met wat God hem aanreikt. Een aantal bijbelverwijzingen ondersteunt deze pleidooi voor de soberheid en het afzien van één van de hoofdzonden, de 'Gula' (gulzigheid). 90
Cats doet observaties waarbij hij ervan uitgaat dat meerdere mensen die doen; tot twee keer toe zegt hij: 'Wie en sieter niet met een verwonderende vermakelickheyt', en: 'Wie en sieter niet, met gelijcke bedenckinge, der schameler luyden kinderkens dunnekens gekleet.' Door zich zo direct tot de lezer te richten en te stellen dat wat beweerd wordt voor iedereen herkenbaar is, vergroot de dichter de betrokkenheid van de lezer en haalt hij hem over zijn zienswijze te delen.
In het proza redeneert Cats als een ware emblematicus: 'Dit soude misschien niet qualijcken passen op soodanige hoofsche streken, die nu en dan in den schijn wel soo wat aensienlijck, ende oock vriendelick haer laten aensien, maer eyndelick in der daet niet alleenlijck ydel ende beuselachtich, maer oock gantsch schadelijck werden bevonden.' Hij zegt hier dus dat men, als men wil, de voorstelling van zo'n tafereel, zo'n alledaags moment als dit, op kan vatten als symbool voor het hof waar alles mooi en leuk lijkt, maar bedrogen is voor men het weet. Aan de hand van dit klassiek spreekwoordelijke bedrog aan de hoven (dat en passant ook nog eens in verband wordt gebracht met het dierenbedrog uit de fabel), verruimt Cats de interpretatie. Het spreekwoord 'Iong hovelingh, out schoveling' dat zowel Roemer Visscher als Johan de Brune emblematisch hebben verwerkt, staat in direct verband met deze toepassing; als variant bedacht De Brune: 'Huyden hovelingh, morgen verschovelingh'. 91
Een indringende roker, aan zijn muts te zien een matroos of schipper, had Roemer Visscher reeds in 1614 onder het motto 'Veeltijdts wat nieuws, selden wat goets' opgenomen in zijn bundel Sinnepoppen

Afbeelding 13.1
. De inzet van Cats' tweede uitleg sluit bij Visschers bijschrift aan. Ook hij spreekt immers zijn twijfel uit over het genot van het roken en zegt dat de mens zich door zijn nieuwsgierigheid van alles wijs laat maken: 'Nu zy soo volkomen houden, dat de roock van Toeback een lecker dingh is: datse segghen dat zy goet ende medicinael is, om veelderley kranckheden te ghenesen, dat mochte wesen: maer dat het smaeckelijck is, geloof ick ende Paep nimmermeer.' 92
Amor is vaker in de weer met rokertjes, zoals een anonieme kopergravure laat zien. Cupido, heimelijk met een vinger op de lippen, ontbrandt met behulp van zijn liefdesfakkel de lange pijp van een dromerige dame

Afbeelding 13.2
. 93 Een afbeelding van een rook- en drinkgelag met aan de muur voorstellingen met betrekking tot het roken komt voor in Dirck Pietersz Pers' Bacchus wonder-werken

Afbeelding 13.3
. Op deze prent zijn allerlei (lichamelijke) gevolgen van het roken (en drinken) onverbloemd uitgebeeld. 94
Een bewerking van Cats' embleem is onder het gelijkluidende motto 'Fumos vendit Amor' terug te vinden in de bundel Amoris divini et humani antipathia, gedrukt te Antwerpen in 1629

Afbeelding 13.4
. Nu is het Cupido zelf die met zijn liefdestoorts in de hand rookt, terwijl hij gekluisterd op de wereldbol zit; hij dient dan ook meteen als beeld voor de dwaze minnaar die zich voedt met rook en zich verbindt aan aardse, ijdele goederen. Een andere figuur heeft intussen de rol van handelaar op zich genomen. Een nieuwe verschuiving toont de embleemprent in het door Johannes van Vloten uitgegeven Verzameld werk van Cats uit 1862. Op deze staalgravure is Cupido nu als decoratie voorgesteld, gezeten op een wijnvat midden in een café

Afbeelding 13.5
.
Er lijkt een overeenkomst te bestaan met de aanprijzende rol die Cupido op de dertiende embleemprent bij Cats speelt, en een overgeleverd zeventiende-eeuwse toonbankbeeldje van een negertje met tabaksbladen en drie Goudse pijpen. 95 Tijdens een recente restauratie is gebleken dat het oorspronkelijke indiaantje -dat later, toen de import van tabak zich had verplaatst, is overgeschilderd tot moriaan- alleen tabaksbladeren droeg. Wanneer de pijpen aan het ventje zijn toegevoegd, is niet bekend. Daarnaast zijn er voorbeelden van zeventiende-eeuwse tegeltjes waarop Cupido met rookwaar in de weer is. Hoogstwaarschijnlijk gaat de iconografie ervan terug op Cats' embleemprent

Afbeelding 13.6
. 96
In de achthonderd stadsgezichten tellende verzameling prenten, opgenomen in de Thesaurus philo-politicus (later Sciographia cosmica ) van Daniel Meisner, zijn verrassende verwerkingen van embleemprenten terechtgekomen. De serie, eerst in Frankfurt tussen 1625-1626 en 1627-1631, daarna in Nürnberg tussen 1638-1642 uitgegeven, bevat onder meer vele bewerkingen van Roemer Visschers Sinnepoppen. De enige navolging van een pictura uit Cats in is de roker (inclusief het eerste Latijnse motto), voorgesteld op het voorplan van het gezicht op slot Starckenberg

Afbeelding 13.7
. Het slot ligt in de buurt van de stad Heppenheim aan de Bergstrasse (ook wel 'Strada Montana' genoemd; de smalle strook land tussen Heidelberg en Darmstadt). Het Latijnse onderschrift luidt: 'Fumo vivit amans, est fumus forma puellae, Et fumus iuvenum corda dolore premit' (De verliefde leeft van rook, de schoonheid van een meisje is rook, en rook maakt de jongensharten verdrietig); en het Duitse:
Gleich wie ein grosser Rauch vergeht
Vom starcken Wind, und nicht besteht,
Also die Venus lieb thut schwebn,
Im Rauch und Windt, in diesem lebn. 97
Cats' dertiende embleem is meer dan eens gebruikt om voorstellingen van rokers in de beeldende kunst van de zeventiende eeuw mee te duiden. Zo is de uitdrukking op het gezicht van de jonge man op het schilderij van Pieter Codde (gedateerd rond 1628) omschreven als 'tevreden met weinig', gekoppeld aan het bescheiden huisraad. De stoel, de tafel en de aangename tabak zouden dan tot uitdrukking brengen dat weinig al voldoening schenkt in een sober, contemplatief leven. Wat telkens weer opvalt, is dat men bij de interpretatie van schilderijen met overeenkomstige motieven één van de drie toepassingen van Cats isoleert, in dit geval de derde uitleg met de goedkeurende reactie. 98

Back to top ↑

Notes

1
Van : Door. De ick is de afgebeelde man (de minnaer, vgl. r. 8) die voor zich uit staart. Vgl. ook de motto's 'Amantes spes alit' en 'Hoop voedt de minnaers' in Thronus Cupidinis. Ed. Amsterdam 1620, 4.
2
Men meent dat Cupido er op uit is een handeltje op te zetten
3
Vgl. voor Cupido als uitvoerder van verschillende ambachten, echter niet als verkoper: Daniel Heinsius, 'Ambacht van Cupido' (opgenomen in diens Emblemata amatoria ).
4
kramery : koopwaar
5
vont : vondst
6
is ... goet : is het beste wat hij aan te bieden heeft
7
voet : voedt, doet leven ( WNT XIII, 1261, dp; WNT XXII, 72 en het motto); ook mogelijk is: koestert ( Ibid., 81, 16). Deze slotregel wordt met een minieme afwijking geciteerd door Samuel Columbus (1642-1679) in zijn Orde-Skötsel. E.C. Homburg maakte in 1638 een (vrije) vertaling van het gehele gedicht. 7
8
Resp. Den Hoed [Hoed, Cultuuraanraking], 17; en Van Gemert [Van Gemert, Niederländische Einflüsse], 118-121. Het gedicht luidt in de tweede druk van Schimpff- und Ernsthaffte Clio. Hamburg 1642, II, nr. XXII (= V3r-V3v):
Cupido Taback-Krämer.
Der abgeführte Schalck, Cupido, so nur dichtet
Unsäumbar auff Betrug, itzt Krämerery anrichtet
Mit Pfeiffen, und Taback; Fürwar ein braver Fund!
Er bläset Rauch, und Dampff, durch Ohren, Nas, und Mund.
Sein gantzes Reich ist Rauch; Rauch ist all sein Beginnen:
Mit lauter Rauch, und Dampff verdüstert er die Sinnen:
Er dämpffet, und beschmocht die Hertzen, wie sein Brauch,
Ja alles, was er gibt, ist blosser Dampff, und Rauch.
Geciteerd naar Van Gemert.
9
Aan het eind van het eerste deel van de editio princeps ( Silenus. Middelburg 1618, 118-119) laat Cats nogmaals drie gedichten volgen die hij op deze embleemprent van de roker betrekt (zie Bijlage 2, onder VI).
10
Fy! : Foei!
11
uyt : van
12
aes : voedsel
13
ontrent ... vinden : uit de dauw te halen. Vgl. A.2, r. 2 en Daniel Heinsius in het aan Cats bekende gedicht 'Aen de ionckvrouwen van Hollandt':
14
Gelijck de krekels doen, die in de bloemkens sweven
15
En by den soeten dau, en 't nat des hemels leven.
16
In: Nederduytsche poemata 1616, 56. Vgl. bovendien de afleiding dauwkrekel, of stapel ( WNT VIII, I, 149) en de verwijzingen in noot 5.
17
licht ... schiet : in slierten optrekt. De matroos die 'tabak gebruikt' staat tegenover de hoveling die 'rook eet'.
18
ghemeene : gewone
19
met ... swieren : in door elkaar heen kringelende slierten
20
deselve : Nl. de damp, r. 1.
21
beuselachtich : leugenachtig, onbeduidend
22
een gheslepen Hoveling : een scherpzinnig persoon aan het hof. Vgl. in verband hiermee onder meer Baldassar Castiglione, Het boek van de hoveling, II, 1-3. 22
23
'Ik denk dat oude mensen om dezelfde reden het verleden prijzen en het heden laken. Daarom spreken zij, net als over al het andere, kwaad over de hoven [...] en herinneren eraan dat moord in die tijd niet of hoogst zelden voorkwam, dat er geen sprake was van duels, komplotten of bedrog [...]. Aan de hoven zou nu slechts haat en nijd heersen, en slechte manieren.' Vert. Haakman [Castiglione, Hoveling], 92-93. Over de wispelturigheid en onvoorspelbaarheid van de gunsten van de vorst spreekt Castiglione onder andere in II, 19-21; over hoe er verkeerd mee wordt omgesprongen in III, 46.
24
middelertijdt : ondertussen
25
op 't vinnichste : uiterst boosaardig, fel (vgl. WNT XXI, 881, 4)
26
bedragen : beschuldigd
27
vermaeckt : belasterd
28
in voeghen dat : zodat
29
stuck : zaak
30
deerlijck werd mishandelt : zeer slecht wordt behandeld
31
dien ... ghenomen : met die lof werd alleen maar bedoeld (vgl. WNT IX, 1834, F)
32
kort : mals
33
rancken : listen
34
wancken : boven het hoofd hangen, voorvallen ( WNT XXIV, 1009, 5-6, dp)
35
Verwerking van het Seneca-citaat. Zie noot 16.
36
1 Timotheus 6:8, Maar als wij voedsel en onderdak hebben, dan moet ons dat genoeg zijn. Calvijn schrijft in zijn commentaar op deze zendbrief onder andere: 'De natuur is immers met weinig tevreden' (vgl. het motto boven C.5 ). 36
37
Vert. Schroten 1966, 136.
38
gedroncken : De verbinding 'tabak drinken' voor roken is niet ongewoon en komt in veel talen voor.
39
bescheyt : oordeel
40
groote : rijke
41
wel : goed
42
moghen : kunnen
43
des selfs : Zijn
44
ghelegentheyt : omstandigheden, of: (maatschappelijke) gesteldheid
45
bescheydenlick : onderscheidelijk
46
van [...] aflaten : even in de steek laten, laten rusten
47
kasen-broot : brood met kaas
48
slechte : eenvoudige
49
meughlijck : gretig
50
ghehart : gesterkt
51
volheyt : overvloed
52
spinde : provisiekast
53
ampt : taak (ironisch)
54
bedenckinge : overwegingen
55
harde : weinig verfijnde, moeilijk verteerbare (vgl. WNT V, 2153, 3)
56
middeler-tijt : op hetzelfde moment
57
groote kost : welvoorziene maaltijden
58
opgetogen : grootgebracht (niet in WNT ); of: sachtjens ... opgetogen : absolute participium constructie: terwijl ze zacht en warm zijn aangekleed (vgl. WNT XI, 1313, 3)
59
ondergeblevene : ondermaatse, niet goed uitgegroeide. Dit in tegenstelling tot de genoemde levenslustige kinderen; vgl. ook 'ondergebleven brood' voor halfbakken brood ( WNT X, 1248).
60
quele-balcxkens : zeurpieten, sukkelaars (niet in WNT, vgl. kwijlebal). In zijn Spiegel uit 1632 dicht Cats: 'Ionge kinders moeten spelen // Of van pijn en sieckte quelen'; 'Quelen' hier in de zin van: ziek zijn, sukkelen (einde deel 1, aparte nummering), 5 (= ADW 1712, I, 550). Vgl. onze huilebalkjes.
61
deerlijck : op jammerlijke wijze
62
op ... gedragen : op de schouders
63
met vollen monde : volmondig
64
Moeten ... Godes : Dit beeld komt op talrijke plaatsen in de bijbel terug.
65
waerom ... gepast : waartoe dient zoveel aandacht en zorg, besteed aan wat je eet en drinkt
66
wormen : Vgl. noot 26.
67
gelijckse ... inbindt : net zoals ze andere ondeugden bedwingt
68
De ... gulsicheydt : Vgl. Spreuken 23.
69
Vgl. het motto 'Fumo pereat qui fumos vendit' (Laat wie rook verkoopt, er in stikken), opgenomen in Juan de Horozco y Covarrubias, Emblemas morales. Segovia 1589, II, 19.
70
De bijzonderheid over de wijze van voeden van de krekel -die overigens op een misverstand berust- kan Cats aan Aristoteles of Plinius hebben ontleend. De eerste zegt in Historia animalium, V, XXX (556b): 'τρεφομ?νων τ? δρ?σ?' (Zij voeden zich met dauw); en Plinius merkt op in Naturalis historia, XI, XXXII (93-94): 'Unum hoc ex iis quae vivunt et sine ore est; pro eo quiddam aculeatorum linguis simile, et hoc in pectore, quo rorem lambunt' (Dit is het enige levende wezen zonder mond; in plaats daarvan hebben zij een soort angels die op tongen lijken, ook op hun borst, waarmee zij de dauw oplikken).
Het specifieke gedrag van de salamander (in B.2 is sprake van de hagedis, maar de Antieken rekenden de salamander tot de hagedisachtigen; Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 319) heb ik niet teruggevonden. Waarschijnlijk is er sprake van een vermenging van dieren en wordt wat aan de kameleon werd toegeschreven hier toegepast op de hagedis; Aristoteles ( Historia animalium, II, XI (503) vergelijkt het dier meer dan eens met de hagedis. Vgl. verder PRE III, 2105: '[De kameleon] soll nur vom Luft leben, eine Annahme die darin ihre Erklärung findet, dass beinahe der ganze Leib des Tieres von der Lunge angefühlt ist'; zie Plinius, Naturalis historia, XI, LXXII (188), die bovendien in boek VIII, LI (122) meldt: 'Solus animalium nec cibo nec potu alitur nec alio quam aeris alimento' (Het is het enige dier dat leeft zonder eten, drinken of iets anders, maar alleen van het voedsel dat het onttrekt aan de lucht). Zie verder Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 284.
Ook van de krekel werd wel gezegd dat die van de wind leefde. Zo staat in het manuscript van P.C. Hoofts Schijnheilgh 'De musicien en de krekel dat's al eenderleij // hutspot, windt sijnse, sij leven bij de windt, // en windt sullense werden.' In: G.A. Bredero, Schyn-heyligh. Ed. E.K. Grootes. 's-Gravenhage 1979, 110-112, r. 285-287.
71
Meurier Meurier, Dictionaire heeft 'Heurté: 'Geluc, voorspoet'. Vgl. voor het gedichtje ook Heinsius, die in zijn Nederduytsche poemata 1616, 79, nr. 21 bij een zeepbel blazende Cupido opmerkte:
Gelijck de lichte bel seer haestich wordt geboren,
En dickwils weder breeckt soo haest als zy op staet:
Soo gaet het met de jonst van die ghy hebt verkoren.
Zy gaet gelijck zy quam, en kompt gelijck zy gaet [...].
Het is maer eenen windt [...].
72
In: Poematum nova editio. Leiden 1606, 93.
73
Deze hexameter is niet teruggevonden als citaat; vgl. evenwel de verwijzingen naar Martialis en Erasmus in de commentaar.
74
De procellosum asperum mare ook in Pomponius Mela, De chorographia, III, VIII, 72.
75
In Meurier Meurier, Trésoir, 117 en Proverbia I, 225 de vorm 'espervier' (sperwer). Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 348 geeft het vijftiende-eeuwse spreekwoord: 'Mieux vaut mestier que chévrier' (een 'chévrier' is een geitenhoeder). De oplossing voor het cryptische motto kan gevonden worden in Cats' Spiegel 1632, I, 92, nr. XXX, gekoppeld aan het Italiaanse 'Più val mestier, che sparavier', en de in dezelfde bundel opgenomen vertaling van Cats zelf:
'tIs voor u huys een vaster balck
Een ambacht, als een grage valck.
Het einde van deel 1 (aparte nummering), 21 [=31]; resp. ADW 1712, I, 520 en 558). Hier staat de zegswijze in de afdeling 'Iacht-spreuken' en moet zij wel betekenen: je kunt niet leven van toevallige vangsten; belangrijk zijn de dingen die nuttig zijn in het dagelijks leven (vgl. ook WNT II en III, 923).
Cats bewerkte dit Franse gezegde nogmaals, maar nu in de afdeling 'Rakende de onderlinge plichten tusschen man en wijf', met als uitbreiding:
Beter een schaep, als een aep,
Een balck, als een valck.
In: Spiegel 1632 (einde deel 2, aparte nummering), 9 (= ADW 1712, I, 602). De vorm paist (r. 3) komt van het werkwoord 'paistre' en betekent (analoog aan het Nederlands en Latijn): voeden.
76
Bij Seneca luidt de eerste regel: 'Stet quicumque volet potens'; ook aangehaald door Langius (66 B). Lipsius Lipsius, Politicorum sive civilis doctrinae libri sex, 99 (zie B.4.b) citeert de eerste vijf regels. Al eerder verscheen in Dirck Pietersz Pers, geheel aan het eind van zijn Bellerophon ofte lust tot wysheyd, een bewerking van dit koor, op de melodie van psalm 24 (zie ed. Amsterdam 1614, [I4r], couplet 8 en 9. De vertaling is van de hand van Spiegel. Zie: S.F. Witstein, 'Portret van een dichter bij Cats.' In: De nieuwe taalgids 61 (1968), 32-42, i.h.b. 38-39 (W.A.P. Smit-nummer). Ook opgenomen in Een Wett-steen vande Ieught. Verzamelde artikelen van S.F. Witstein [...]. Red. T. Harmsen en E. Knol. Groningen 1980, 61-74, i.h.b. 68 (De nieuwe taalgids cahiers, 7).
77
Citaat ed. Leiden 1589, 96 en 99; in de ed. Antwerpen 1610, 73 en 75. Cats koppelt hier een zin uit de hoofdstukaanduiding 'Ancipitem omnem potentiam esse in Aula', aan een gedeelte van een citaat iets verderop: 'speciem magis in amicitia Principis, quam vim retinent' met in de kantlijn: 'Tac. III. Annal.', dat verwijst naar Annales, III, XXX waar Tacitus het heeft over Sallustius Crispus: 'et interficiendi Postumi Agrippae conscius, aetate provecta speciem magis in amicitia principis quam vim tenuit.' In de vertaling van Meijer Tacitus, Jaarboeken, 171: '[...] en zo was hij op de hoogte van het plan Postumus Agrippa te vermoorden; maar op gevorderde leeftijd genoot hij de vriendschap van de keizer meer naar de schijn dan in werkelijkheid.' Vgl. B.5 en XXXV.B.5, met wederom een ontlening aan dit hoofdstuk. Cats had, gelet op de overige ontleningen, het citaat ook bij Langius (150 B) kunnen vinden; zie noot 11, 14, 16 en 21.
78
Dodonaeus heeft in zijn Cruydt-boeck, XIV, XXII veel plaats ingeruimd voor de aard en werking van tabak en het lijkt erop dat Cats hier deze term vandaan heeft: 'Dit gewas is nu onlancx eerst wt het landschap van West Indien oft America, datmen Peru noemt, in Europa ghebrocht gheweest [...]. Wy noemen 't Hyoscyamus Peruvianus, dat is Bilsencruyt van Peru'. Ed. Leiden 1608, 804-808; citaat op 805. De historicus Emanuel van Meteren schreef al in 1598: 'Door dese verscheyden Voyagien van diversche Natien isser uyt West-Indien van Brasilien ende Custen van Peru ghebrocht een ghedroocht kruyt datmen by ons Nicotiana noemt [...].' Geciteerd uit Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -1, 17-20.
79
Waarschijnlijk ontleent Cats deze aanhaling aan Langius (150 B). Die geeft: 'Secretis criminationibus infamant, ignarum, & (quo incautior decipiatur) palam laudatum. Tacit. I hist.', waarmee hij verwijst naar Historiae, I, LXIV. De uitspraak heeft bij Tacitus betrekking op Fabius Valens. Langius heeft dezelfde parenthetische opmerking, geeft eveneens het onder B.4.b. geciteerde én bezorgt Cats het Seneca-citaat aan het eind van dit prozadeel. Ook Lipsius 1589, 99 citeerde, in iets andere bewoordingen, deze uitspraak van Tacitus. Verder zij voor het bedrog aan het hof en de aldaar verkregen ijdele eer verwezen naar Machiavelli, Il principe, XXIII; Ripa (1644, 103b en 201-203) en A-M. Lohmeier, Beatus ille. Studien zum 'Lob des Landlebens' in der Literatur des absolutistischen Zeitalter. Tübingen 1981, 282-298 (Hermaea, 44).
80
Een fabel met nagenoeg dezelfde strekking is te vinden in Eduard de Dene, De warachtighe fabulen der dieren, Brugge 1567, 128-129 en Vondels Vorsteliicke warande der dieren, nr. LXXVIII. Het betreft hier echter een ander trio, namelijk een vos, een hond en een haas.
81
Seneca, Hippolytus ( Phaedra ), 982. Ook aangehaald door Langius (151 A) evenals door Lipsius Lipsius, Politicorum sive civilis doctrinae libri sex, 99. Vgl. ook Lucanus, Pharsalia, VIII, 493: 'Exceat aula qui vult esse pius' (Wie deugdzaam wil zijn, moet het hof mijden).
82
Vgl. het verhaal over de Romeinse consul Marcus Curius Dentatus. Wanneer de Samnieten bij hem komen om hem met goud om te kopen, verkiest hij een middagmaal van rapen boven hun goud. O.a. overgeleverd in Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, IV, 3, 5; en Cicero, De republica, III, 40.
83
Meurier Meurier, Trésoir, 35; Proverbia I, 196 [= 195]; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 275.
84
Vert. Brouwer Boethius, De vertroosting, 96. Waarschijnlijk noemt Cats Bernardus in plaats van Boethius, omdat hij via Langius op het citaat is gekomen. Eén regel onder een verwijzing naar 'Bern. in Cant. ser. 83' vermeldt Langius (877 B, overigens nogmaals op 878 B) namelijk: 'Paucis minisque natura contenta est', met als toevoeging 'Boet. de cons. l. 2.' Doordat de namen van beide schrijvers cursief en schuin onder elkaar staan, zal Cats de overschrijffout hebben gemaakt. De vraag blijft wel hoe hij dan toch aan aan de goede context is gekomen, want Langius citeert alleen de hierboven aangehaalde sententie.
85
Over de populariteit van de tabak en deze pijpen, die tussen 1605 en 1615 ingeburgerd raakten: Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -1, 31-48, i.h.b. 45; 1964-2, 38, 52-74, i.h.b. 54; Friedrich 1975; WNT XII, I, 1708, III en WNT XVI, 706. Met name veel Engelse protestanten vestigden zich als pijpmakers in de Nederlandse steden. Zie voor de driepotige kruk, die wel wordt beschouwd als de voorloper van de latere rookstoel, embleem IX, noot 1.
86
Deze attributen zijn uiteraard niet toevallig. Met het kerfmes sneed men de tabak klein op een houten of tinnen bord en met deze gekorven tabak werd de pijp gestopt; de versneden tabak die overbleef, bewaarde men in de tabaksdoos. Vaak werd in combinatie met het pijproken gedronken, vandaar de kan en de beker. Zie hiervoor: Brongers 1978, 57-76; voor het tabaksdoosje: 49-70 en Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -1, de afb. op 50; voor het kerfmes: Ibid., 143; voor eenzelfde combinatie van objecten, zoals opgenomen in Een korte beschrijvinge van het wonderlijcke kruijt tobacco. Rotterdam 1623: Ibid., 80; voor de in de vorm van een cylinder opgerolde tabaksbladeren: Ibid., 129-130 en 237. Over 'gesponnen' tabak ook WNT (XVI, 697; XIV, 2835, 5 (s.v. 'spinnen') en XIII, 923, I, 4, b, e (s.v. 'rollen')). Op Cats' embleemprent ligt schuin voor de tabaksdoos mogelijk een stukje versneden tabak, een pijpereiniger, een tondeldoosje of strootje om de pijp mee aan te steken. Een zeventiende-eeuws 'Rokersstilleven' met soortgelijke attributen is afgebeeld in Tupan 1983, 24. Over de kist, ook wel koffer genoemd: Sluyterman Sluyter, Huisraad en binnenhuis, 67, afb. 73; 147, afb. 200; Weyns Weyns, Volkshuisraad, afb. 57-61, evenals Cats' embleemprent XXI. Zie ten slotte voor het weergeven van een teruggeslagen gordijn de embleemprenten IX, XLIII en XLIX.
87
Over dit onderwerp o.a. W. Barclay, Nepenthes or the virtues of tobacco. Edinburgh 1614; Corti 1930; R. Luttervelt, 'Tobacco in art.' In: World tobacco congress. Tent. cat. Amsterdam 1951; Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -1; Renger Sprache der Bilder, 323; Tot lering en vermaak 1976; Tupan 1983; Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne, 753. Voor Van Beverwijck: Schat der gesontheyt ('Van den taback'). In: Alle de wercken 1652, I, 149-151.
Een vroege afbeelding van een tabakswinkel annex herberg in de Nederlanden staat in Schat der gesontheyt. Amsterdam 1640 (zie: Corti 1930, afb. 32 en Brongers 1978, 29). Over het destijds gelegde verband tussen de de maand maart, de visserij, de flegmaticus en de heilzame werking van de tabak: Porteman Sandrart, Maanden van het jaar, 84-89. Adriaen van de Venne achtte in zijn Hollandsche sinne-droom op het nieuw wys-mal van den ouden Italiaensche smit, ende des selfs gevonden tabacks-wonder-smoock ... Tot by-voeginge aen de Sinne-voncken op den Hollandsche turff. 's-Gravenhage 1634, het roken maar een kwalijk modieus iets. Zie hierover: M. van Vaeck, 'Adriaen van de Venne: "Sinne-vonck op den Hollanschen turf" (1634).' In: De zeventiende eeuw 2 (1986), 1-25, i.h.b. 7-8. Josuah Sylvester, die beschouwd wordt als de vertaler van de Sinne- en minnebeelden in het Engels, maakte de smaakvolle uitgave Tobacco battered and the pipes shattered by a volley of holy shot, thundered from mount Helicon. London 1615.
88
Adagia, I, III, XLI. Zie Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, II, 128-130. Zeer uitgebreid over dit gezegde en het verwante 'Thus aulicum', vertaald met het wijwater ofwel wierook van het hof: Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 145-147, nr. LXXXII. Citaat uit Martialis, Epigrammata, IV, V, 7, met in de Loeb-editie als annotatie: 'To make baseless promises of favour by the Emperor.' Vgl. voor deze duiding ook en Emblemata 1967, 1047-1048. Over de traditonele, kritische houding tegenover het hofleven: Lohmeier 1981 ( op. cit., noot 14) en Smits-Veldt Smits-Veldt, Samuel Coster, 182-188.
89
Vgl. o.a. Tot lering en vermaak 1976 over de vergelijking van de vluchtigheid van tabaksrook met de vergankelijke wereld en het broze leven; zie verder Royalton-Kisch 1988, 105. Voor rook als beeld voor de vergankelijkheid en onbestendigheid: K. van Mander, Uitbeeldinge der figueren 1616, 119v; en WNT XIII, 1260, 3; tevens: Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 78 (II, VI), nr. 130-137.
90
Al in 1625 citeerde Zacharias Heyns in zijn Emblemata moralia de laatste vier regels van C.1, maar dan uit Silenus (en dus uit ). Ed. Rotterdam 1625, 6v-8r. Cats wees in een van de gedichten die hij voor Van Beverwijcks Schat der gesontheyt maakte, nogmaals op de tevreden roker: 'Het is een rustigh man // Die met de minste kost hem vrolick maken kan' (Van Beverwijck 1652, I, 149).
91
Sinnepoppen 1614, II, LIX; Emblemata 1624, 213 (over de 'vrouwe-zucht') en Bankket-werk van goede gedachten. Middelburg 1660, I, 26, nr. LXXXII. Vgl. verder WNT VI, 1203 en WNT XIV, 968, I.
92
Ed. Amsterdam 1614, III, X. Vgl. eveneens de prent 'Young dandy and a lady' van Salomon Saverij, met het onderschrift 'om tytverdryft'. Hollstein XXIV, 39, nr. 95.
93
Hollands, ca. 1700. Opgenomen in E. Fuchs, Geschichte der erotischen Kunst. München s.a., 48.
94
Ed. Amsterdam 1628, 69-70. Pers wijdt een kort gedeelte aan het roken van tabak, dat volgens hem ooit door apen is ontdekt (vandaar de aap die in het gezelschap rokend is voorgesteld). Groot en klein, rijk en arm rookt, en velen zien de heilzame werking ervan in. Plastisch schetst Pers de zuiverende werking:
Dan rocheltmen en spuwt de oesters aen de wand
Waer 't smooken is een deugd, is 't quylen geene schand.
Indien de wijn alleen de sinnen kan beroeren,
Sal 't dol-kruyd dan den mensch niet al te licht vervoeren?
Elx on-maet baert de dood, of kranckheyd, of de pijn
Maer in het recht gebruyck daer schuylt de Medicijn.
Vgl. ook Corti 1930, o.m. afb. 27, 29 en 33. Zie verder: Judith Leyster. Schilderes in een mannenwereld. Tent. cat. Amsterdam. Zwolle 1993, 246-251, cat.nr. 21.
95
Brongers 1978, 38. Een mooi voorbeeld ook op de titelprent van R. Brathwait, The smoking age or the life and death of tobacco. London 1617 (In: Corti 1930, afb. 18).
96
Niemeyer Tabaks Museum (Groningen), inv. nr. V-103. Het museum bezit vier tegeltjes met Cupido's die pijpen dragen. Met dank aan J.W. van Veen te Groningen. Zie voor een vrolijk rokende Cupido op een zeventiende-eeuws tegeltje: Brongers Brongers, Nicotiana tabacum -1, 11.
Er zijn ook andere voorbeelden gevonden van dergelijke emblematische ontleningen verwerkt op aardewerk, zoals te zien is op twee facience-borden die voorstellingen uit de Sinnepoppen van Roemer Visscher dragen. In: A. Carmiggelt, Een beeld van een vondst. Haagse archeologische vondsten in particulier bezit. 's-Gravenhage 1991, 62-63, afb. 9.6-9.7 (VOM-reeks 1991, nr. 4. Red. V.L.C. Kersing). Vgl. verder het figuurtje -ook een verkoper?- dat op een tekening uit de tijd der Stuarts met drie pijpen een rookgelegenheid binnenloopt (British Museum); in: Corti 1930, afb. 16.
97
Zie: Daniel Meisner, Thesauri philo-politici, oder Politischen Schatzkästleins. Zweyten Buchs, dritter Theil. Frankfurt am Main 1629, nr. 41. Facs. ed. K. Eymann. Unterschneidheim 1972, II, III, 14-15. Het slot Starckenberg met zijn uitgestrekte tuinen, lag op een bosrijke heuvel en was in het bezit van de keurvorst van Mainz (Zedler, III, 1293-1294 en XXXIX, 1247-1249).
Deze uitgave bevat tevens een 'Kurze Erklärung' van de 'Emblematischen Figuren'. Meisners commentaar is negatiever dan dat van Cats: 'Der Jüngling, so hie sitzt und Taback trincket, wie in gleichem Cupido, so jm Pfeiffen zutregt, geben zu verstehen, daß die Lieb nichts anders als ein Rauch unnd Dampff sey, welcher dem ansehen nach groß scheinet, Kopff unnd Gemach erfüllt, Doch endlich von sich selbst zergehet, daß man nicht wissen möge, was daran gewesen sey. Also die unordentliche Lieb, den Menschen, so derselben anhengt, ins Verderben stürtzet, daß er mit Leib unnd Seel, als wann er in der Welt gewesen were, zu grundt gehet.'
De prent werd later afgedrukt in Politica politica ... oder Statistisches Städtebuch ... Nürnberg 1700 (Vijfde serie, nr. E 72). Is het toeval dat in deze laatste uitgave juist vóór de Cats-annexatie een reeksje Zeeuwse steden, waaronder Middelburg, Brouwershaven, Veere en Vlissingen voorkomen (E 65-67, 69)?
H. Feller herkende de bewerkingen van Visscher en Cats niet maar noemt alleen Rollenhagen en Zincgref als voorgangers, in: 'Meisners Schatzkästlein.' In: Sinnbild - Bildsinn. Emblembücher der Stadbibliothek Trier. Tent. cat. Trier 1991, 59-68, i.h.b. 67, noot 7. Zie voor een mogelijke ontlening van Cats aan Meisner, het commentaar bij en afb. 1.3.
98
Jonge man met een pijp. Lille, Musée des Beaux-Arts (inv. nr. 240). K. Bauch, Der frühe Rembrandt und seine Zeit. Berlin 1960, 246 en afb. 216 (met foutieve bronvermelding). Bauch veronderstelt dat de prent op een tekening van Buytewech terug zou kunnen gaan (zonder verwijzing). Zie voor latere interpretaties: Masters 1984, 174, cat. nr. 27.