← Content: PreviousContent: Next →

Nemo dolens patet libidini. [51]


beeld051

Back to top ↑
302 ↓
OVID.
Non habet unde suum paupertas pascat amorem.

SEN. OCT.
Vis magna mentis, blandus atque animi calor
Amor est, iuventa gignitur, luxu, otio,
Nutritur inter laeta fortunae bona,
Quem si fovere atque alere desistas, cadit;
Brevique vires perdit extinctus suas.

303 ↓
't Beswaert ghemoet gheen min en voet.
Wanneer het huys vervalt dan ruymen al de muysen, 1
Wanneer het lichaem sterft dan vluchten al de luysen,
Wanneer de swacke muer daer heen begint te slaen, 2
De spinne scheyter af en kiest de ruyme baen. 3 4
Siet waerder yemant treurt, en dat sijn krachten vallen,
Strax heeft de banghe ziel geen lusten om te mallen, 5 6
Het minnen heeft gedaen. Het dertel Venus kint
En vlieght maer daer het vet voor sijnen fackel vint. 7

Cedit amor miseris.
Non petit exanimi de carne pediculus escam,
Morsibus haud vexat corpus inane pulex.
Et fugiunt mures, & aranea contrahit orbem,
Si qua ruinoso culmine tecta labant.
Flebilibus lasciva casis Cytherea recedit,
Effugit e maesto lubrica flamma thoro.
Stulte Cupido iaces, ubi cor dolor anxius urit:
Ni valeant homines, stulte Cupido iaces.

Ou n'est liesse, amour n'y presse.
L'aragne va fuiant de maison ruineuse,
Les pous de l'homme mort. Lors quant l'ame est piteuse,
Venus n'a nul pouvoir: au corps desfaict & las
Le feu & jeu d'amour ne s'y addressent pas.

Some say't aloude, and some doe whisper,
That, its not all Golde that doth glister.
How that my love is faire (good Sir) your praises are not scantinge,
Slender, and tale, I knowe it well: But within her is wantinge,
For, to be faire indeede, requires more then a shewe externall;
I onely aime at Godly life, and Virtues hid internal.
Unto this piramede, youre love, I fitly may compare,
Which shewes well to the eye, but, of discretion is bare.
In choosinge of my love (forsoth) I'le sett al that aparte,
For Shee that's onely faire without, shall never gett my harte.
Meughje niet gheven, wech zijn de neven. 8 9 10

304 ↓
Als ons van enckel vet de bolle leden swellen,
Dan voelen wy de vloo met hare met-gesellen: 11
Maer alsser yemant sterft, of in benautheyt sucht,
Soo tijdt van stonden aen het onkruit opte vlucht. 12
Geluck en groot gevolg die hangen aen malcander, 13
Doch waer geen cooren is, daer vintmen geen calander: 14
Hy, wien in sijn bedrijf de kanse niet en dient, 15 16
Is dickmael sonder gelt, en dickmael sonder vrient.

305 ↓
Viri infortunati procul amici.
Dum distenta cutis pinguedine, sanguine vena,
Sunt comites homini vermis, & atra pulex:
At simulac lentum mors congelat aegra cruorem,
Neuter adest; nec enim, quo foveatur, habet.
Blandus adulator nitido comes haeret amico.
Lenis honoratam dum vehit aura ratem:
Hunc videas, piceis cum sors tonat atra procellis,
In medio socium deseruisse mari.

Aux pauvres gens, amys ny parents.
Les pous s'en vont de nous, prevoyants la ruine
De nostre corps; helas! noz gens font pauvre mine,
Quant le malheur nous prend, & laissent nostre huys:
Les malheureux par tout ont guere des amys.
LUCAN.
Nulla fides unquam miseros elegit amicos.

PLUTARCH.
Muscae in popinis non manent si desit nidor: Et vulgares divitum amici non perseverant si non sit utilitas.

VIRI INFORTUNATI, PROCUL AMICI.
Mures ruinam domus naturali quodam instinctu praenoscere, moxque solum vertere re ipsa Melampum comperisse, &, ipsorum beneficio, salvum abiisse, memoriae proditum est. Cuius rei fides sit penes auctores.
Nobis satis est, similitudine a muribus desumpta, vulgarium amicitias lectori hic depictas exhibuisse, quas haud dubie, cum spe quaestus ac emolumenti factae sint, utilitas commutata dissolvit, ut ait Arist.
Facile, ait idem, amicitia ob utilitatem comparata dirimitur, nam utile non idem permanet, sed aliud alias efficitur: At ea ne nomine amicitiae quidem digna est, detrahit enim amicitiae maiestatem suam, qui illam parat ad bonos casus, ait Seneca: nam sincerae fidei amici praecipue in adversis rebus dignoscuntur, in quibus quidquid praestatur, totum a constanti benevolentia proficiscitur, ait Val. Max.
Divitiae, inquit Salomon proverb. cap. 19. 4. addunt amicos plurimos, a paupere autem & hi, quos habet, separantur.

Dat de muysen, door seker heymelijck ingheven vande nature, den val vande huysen, daer sy in zijn, konnen gewaer werden, verhalen de schryvers eenen Melampum 17 metter daet bevonden te hebben: want sieck te bedde liggende, en siende de muysen met groote hoopen verhuysen, wiert daer door beweegt 18 mede pack en sack te maken, 19 ende van daer te vertrecken, ontgaende also den val, die hem andersins, so 'tscheen, soude ghetroffen hebben. Watter van zy, des gedragen wy ons totte waerheyt, 20 genoech zijnde dat wy by de gelijckenisse vande muysen, die wanckelbare en vervallige huysen 21 myden, afbeelden de vrientschappen van den gemeenen hoop 22 des werelts, dewelcke op hope van voordeel begonnen wesende, terstondt alst anders gaet, ghewoon zijn op te houwen. 23
Goedt 24 maeckt veel vrienden, seydt Salomon, 25 Proverb. 19. vers. 4. Maer den armen wordt van sijne vrienden verlaten. Doch de sulcke en zijn den naem van vrienden niet weerdich: want (ghelijck Seneca 26 seght) hy doet de weerdicheyt 27 van de vrientschap te kort, die de selve maer in voorspoet en ghebruyckt.
1. TIMOTH. 6. 7.
Wy en hebben niet inde werelt ghebracht, 'tis openbaer dat wy daer niet en konnen uyt draghen. 28 29

306 ↓
De spin tijdt opten loop wanneer de mueren vallen, 30
Geen muys en houter huys ontrent de swacke wallen; 31 32
Soo haest als yemant sterft, of naerdert totte baer, 33
De luys soect ander vleysch, en laet den siecken daer.
Wanneer ons huerhuys valt, of dat de gronden beven, 34
Al wat ons liefde boot dat gaet ons dan begeven; 35
Ach! 'tvleesch is sonder troost en laet den geest bedroeft,
Wanneer de banghe ziel den meesten troost behoeft. 36

307 ↓
Mortalibus morientes destituimur.
Fila ruinosis abrumpit aranea tignis,
Omnis ab exanimi corpore vermis abit.
Nos miseros! homini quidquid, dum vivit, adhaeret,
Hoc hominem, simulac mors venit atra, fugit.
Cessat honos, abeunt, qui te coluere, sodales;
Cumque tuo finem funere munus habet:
Omnia morte ruunt: cum res opis indiga nostra est,
Hei mihi! tum vastus nil opis orbis habet.

ECCLESI. 5. 15.
Comme il est sorty du ventre de sa mere il s'en retournera nud, s'en allant comme il est venu, & n'emportera rien de son travail, auquel il a employé ses mains.
Tous les souris s'en vont, quand l'edifice tombe,
Les pous nous vont quiter, quand on nous met en tombe,
He! monde ton soulas s'envole, & n'est que vent;
Quant nous, plus que jamais, faut du soulagement.
August. de natur. & grat.
Ubi sunt qui ambiebant currum potestatis? Ubi insuperabiles imperatores? Ubi sunt qui conventus disponebant & festa? Ubi equorum splendidi nutritores? Ubi nunc vestes & ornamenta peregrina? Ubi iocus & laetitiae? Ubi exercituum duces? Ubi satrapae & tyranni? Nonne omnes pulvis & favilla? Nonne in paucis versibus eorum vitae patet memoria? Memento itaque naturae ne extollaris.

MORTALIBUS MORIENTES DESTITUIMUR.
Distinguit amicos extremitas. Saeculi gaudia, ac terrena foelicitas, eodem quo medici modo, aegrum quum extrema patitur, ac media morte iam natat, deserunt; quum tamen maiori, quam unquam, solatii subsidio, in isto temporis articulo, misero sit opus.
Ecquid igitur futilibus istis adhaeremus, aut inhaeremus? ad Christum nobis perfugium sit, ille & cum dolor uret in lectulo, & cum mors saeviet in agone, & cum putredo ingruet in sepulchro, & cum iustitia Dei exercebitur in iudicio, suis haud dubie affuturus est.
Exclamemus igitur confidenter cum regio Vate, Psalm. 73. 25. Te cum habeam nil equidem moror coelum, & terram; tametsi enim corpus ac animus deficiat mihi, ac liquescat; tu nihilominus semper solatium ac portio mea, mi Deus.

Des menschens uyterste, onderscheydt des selfs vrienden. 37 Tydelijcke vreuchden ende 'tgheluck deses wereldts handelen met ons, ghelijck de medecijnen 38 met de siecken doen, die de selve, alsse beginnen te ziel-braecken, 39 daer laten, ende gaen haers weechs: daer nochtans de arme mensche, in die ghestaltenisse, 40 de meeste hulpe ende troost van noode heeft.
Het welcke alsoo zijnde, wat gaet ons dan aen, om in dese nietighe dinghen soo gantsch besichlijcken te woelen? Laet ons tot den Heere Christum ons toevlucht nemen, en aen hem onsen tijdt besteden: hy, en als de pyne ons treffen sal op ons bedde, en als de doodt over ons woeden sal in onse verscheydinghe, 41 en als de verrottinghe ons overvallen sal in het graf, en als Godes gramschap opbranden 42 sal in het oordeel, hy (seggh' ick) sal de syne over al, en t'aller stont, by wesen, 43 ende de ghewisse handt bieden.
Laet ons dan vrymoedelijck uytroepen, met David inden Psalm. 73. 25. Wanneer ick slechts u hebbe, so en vraghe ick niet naer hemel en aerde: wanneer my oock lijf en ziele versmachtede, 44 so zijt ghy doch, God, alle tijdt mijns herten troost, ende mijn deel. 45

Back to top ↑

Facsimile Images


302

303

304

305

306

307

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    Lice are running away from the corpse of an old man lying on a mattress beside a road; opposite the road spiders and mice are running from a house in disrepair

    Back to top ↑

    Comments

    Cats zet in dit embleem het verval van gebouwen naast het lichamelijk en geestelijk verval van de mens. Dit wordt versterkt doordat in de tekst het lichaam wordt vergeleken met een huurhuis en de prent een structurele parallellie op het voor- en achterplan laat zien. Cats verwoordt in zijn amoureuze toepassing hoe het vuur van de liefde voorbijgaat wanneer uitgelatenheid ontbreekt en neerslachtigheid heerst; de liefde wordt nu eenmaal niet aangetrokken door ellende. Zoals dieren als hun omgeving in verval raakt, op de vlucht slaan, zal de liefdesgod vertrekken als hij niet gevoed wordt. 62
    Daarna snijdt Cats het al eerder ter sprake gebrachte thema van de intensiteit van vriendschap bij voor- en tegenspoed aan. Bij ongeluk blijkt de ware vriendschap: valt er bij iemand wat te halen dan is men geliefd en bloeit de vriendschap, maar slaat het noodlot toe dan staat de mens prompt alleen. Zelden, zo leert de ervaring, komen vrienden af op lieden die in armoede leven of tot armoede vervallen zijn. 63
    Het lichaam dat het aan het eind van het leven laat afweten, maakt de geest (in eerste instantie) bedroefd. Alles zal de mens bij zijn dood achter moeten laten, zijn eer, zijn vrienden en zijn verworvenheden. In het stervensuur hoeft men van de wereld niets te verwachten, zij brengt namelijk geen enkele verlichting. Christus daarentegen zal de ziel troost bieden. Aldus Cats in zijn derde en laatste duiding. De hoop op het eeuwige, hemelse, leven wordt zo gesteld tegenover de troosteloze vergankelijkheid van het aardse bestaan. 64
    De insecten die op Cats' prent zijn afgebeeld, zijn ontegenzeglijk luizen, een soort van mijten met een oranje-gele kleur en acht poten. De luis is een ongevleugeld insect dat als parasiet leeft op mensen en zoogdieren. Als het lichaam sterft, vluchten de luizen, omdat zij zich niet graag met het bloed van een dode voeden. 65 Het motief van de vluchtende dieren dat Cats hier verwerkt, is ook te vinden in de klassieke literatuur. Plinius vermeldt in zijn Naturalis historia 'Wanneer een gebouw dreigt in te storten, verhuizen de muizen vroegtijdig en zijn de spinnen met hun webben de eerste die zich laten vallen', en Aelianus zegt over de muizen, in De natura animalium 'Wanneer een huis op de rand van instorten staat, voorvoelen de muizen en de marters die erin zitten de ineenstorting en verhuizen zij tijdig.' 66 Aftakeling wordt vaker in verband gebracht met een vervallen huis. Zo stelt Ripa voor om de Tijd uit te beelden als een oude man 'staende tusschen een vervallen huys' om aan te geven dat 'de Tijd bouwt, verwoest, verteert, en alle dingen sonder kosten en moeyten te gronde werpt.' 67
    De uitbeelding van het op stro gelegde lichaam van de dode man vraagt om enige toelichting. Het was al in de Indogermaanse cultuur en zelfs tot in onze eeuw gebruikelijk om de dode, nadat men hem had afgelegd, van het bed op zogeheten lijkstro te leggen. (Dit stro werd ook wel reeuw- of schoofstro genoemd). Lange tijd is het op stro leggen van een stervende of gestorvene ruim verspreid geweest en voor dit gebruik zijn verschillende verklaringen gegeven. Sommigen zien er reminiscenties aan de brandstapel in, anderen spreken over een afweermiddel tegen boze geesten of tegen de ziel van de gestorvene. 68 De zesde-eeuwse geschiedschrijver Procopius van Caesarea verhaalt over een volk van vissers en landbouwers dat woonde op de zeekust tegenover Engeland, 'Sueven' genaamd. Hiermee doelde hij waarschijnlijk op de Zeeuwen. Dit volk legde hun doden in lichte, met stro gevulde bootjes, roeide ze de zee op en stak ze vervolgens in brand.
    Er zijn van dit op het stro leggen ook voorbeelden te vinden in de beeldhouwkunst -bijvoorbeeld op grafmonumenten- en in de schilder- en prentkunst. 69 Op hun graf in de O.L.V.-Kerk te Breda liggen Graaf Engelbert II van Nassau en zijn vrouw op een van stro gevlochten mat. In het Louvre bevindt zich een 'Memento mori'-paneel van een anonieme zestiende-eeuwse Franse schilder bestemd voor een kapel, met daarop een lijk dat rust op stro

    Afbeelding 51.1
    . Erboven staan drie doodskoppen met eromheen de tekst 'Respice finem' (Overdenk het einde) en 'Sic transit gloria mundi' (Zo vergaat de heerlijkheid der wereld). Bartholomeus van der Helst maakte in 1645 een portret van een kindje op een doodsbed waarbij het laken is gelegd op een bed van stro en een vergelijkbare uitbeelding is te zien op het doodsportret van een kind van de familie Honigh, gemaakt door een Nederlandse schilder omstreeks 1650 (Mauritshuis, 's-Gravenhage). 70 Enige tijd daarvoor had Pieter Nolpe een gravure gemaakt van de dode monnik Jacobus Tiras, gestorven op 3 september 1638. Tiras is eveneens gelegen op een mat en een bundel stro

    Afbeelding 51.2
    . 71
    De betekenis van het stro kan mogelijk ook in verband worden gebracht met het laatste embleem in de verzameling Devises héroïques (1557; ed. princ. 1551) van Claude Paradin. Het heeft als motto 'Spes altera vitae' (Hoop op een ander leven) en de prent toont hoe graan uit volle aren tussen doodsbeenderen op de grond valt. De combinatie korenaren en beenderen wordt hier gezien als symbool voor de herrijzenis. In de Nederlandse editie van 1615 luidt het proza-onderschrift: 'Het Coren, als oock het saet van ander cruyden, gesaeyt oft in d'aerde geworpen, ende aldaer verstorven zijnde, wort werderom groen, ende crijght eenen verschen oft nieuwen wasdom: Alsoo oock, de lichaemen der menschen, vervallen zijnde door de Doot, zullen wederom opgheheven worden tot glorie ende eeuwighe blijschap, door de algemeyne Verrijsenis.' Het beeld zal teruggaan op de bekende woorden uit Johannes 12:24-25, 'Indien het tarwegraan in de aarde niet valt, en sterft, zo blijft het alleen; maar indien het sterft, zo brengt het veel vrucht voort. Die zijn leven lief heeft, zal het verliezen; en die zijn leven haat in deze wereld, zal het bewaren tot het eeuwige leven.' 72
    Onder hetzelfde motto en een analoge prent bewerkte Joachim Camerarius het embleem in zijn Symbolorum et emblematum ex re herbaria, met als onderschrift:
    Zonder zorgen sterft hij die weet dat hij door de dood wedergeboren wordt: dit kan dus geen dood genoemd worden, maar een nieuw leven. 73
    De houding tegenover de dood in deze beide emblemen vinden we bij Cats terug en zij sluit eveneens aan bij de visie van Calvijn. Als de stervensnood het hoogst is, schiet de werelse hulp tekort. De ijdele, aardse, zaken worden verlaten en alleen degenen die hun toevlucht nemen tot Christus wordt de nodige troost geboden. De ware bestemming van de mens ligt dan ook niet op aarde, maar in de hemel. 74
    Het ziet ernaar uit dat Cats zijn embleem heeft geïnspireerd op twee zinnebeelden bij Guillaume de la Perrière. Op één van de prenten in La morosophie uit 1553 is te zien hoe een aantal ratten (muizen) en een man wegvluchten voor een instortend gebouw -de spits brokkelt al af

    Afbeelding 51.3
    . Uit het bijbehorend kwatrijn valt op te maken dat de man een vleier is en dat zowel hij als de ratten een toonbeeld zijn van hoe bij verlies van macht vleiers ontrouw worden. 75
    Het andere embleem, opgenomen in Le theatre des bons engins uit 1539, staat het dichtst bij Cats' uitwerking: hier vluchten vlooien en luizen weg van een lijk

    Afbeelding 51.4
    . De la Perrière had de zojuist genoemde toepassing al op vergelijkbare wijze in deze bundel gegeven. Vleiers, zo zegt hij immers in het bijschrift, zullen een huis verlaten zodra de zaken er minder goed voorstaan. De parallellen tussen de maatschappelijke uitleg van Cats en het onderschrift van De la Perrière zijn zodanig dat men hier behalve van een visuele bewerking, ook van een navolging in interpretatieve zin kan spreken. In de uitgave Tpalays der gheleerder ingienen. Antwerpen 1556:
    Vloyen, en luysen, verlaten een lichaem dat doot// is
    Dit een exempel bloot// is, en autentijckelijck
    Haer voetsel haer benomen int conroot// is
    Sghelijcx vleyaerts, flatteerders sijn wijckelijck
    Die in teghenspoede sijn verswijckelijck
    Niet sijnde dan daer haren buyck by gaudeert
    So langhe alst een wel gaet, en is rijckelijck
    So sijnse daer by gheerne, daermen triumpheert
    Maer worden si door ongheluck verturbeert
    Sy sullen hem verlaten met tempeeste
    De tafelvrienden sullen van hem sijn gheabsenteert
    Alleen hem latende ghelijck een beeste. 76
    De vergelijking is bij mijn weten het eerst gemaakt door Plutarchus in zijn Moralia ('Quomodo adulator ab amico internoscatur'), 49 C-D. Gelet op de woordkeuze van Cats in het tweede Latijnse gedicht, kan hij deze plaats via de formulering in Erasmus' Parabolae hebben benut, 77 hoewel ook De la Perrière dicht bij de beide bronnen aansluit.
    Cats' embleemprent brengt bovendien één van de picturae in de bundel Picta poesis van Barthélemy Aneau in herinnering. Aneau -in zijn bijschrift spreekt hij zowel van 'vermisans' (wormen) als 'poux' (vlooien)- heeft het echter over lichamen die opgevreten worden door de insecten. Hij verbindt het gegeven aan twee historische figuren, namelijk Herodes en Sulla Felix, die zich schuldig hebben gemaakt aan bloedvergieting. Het embleem legt uit dat deze bruten terecht een pijnlijke dood hebben moeten sterven. Toen ze eenmaal gestorven waren kropen de wormen, die zich nu op hun beurt verlustigden in het bloed, overal uit hun lichaam

    Afbeelding 51.5
    . 78 Voor de uitbeelding van de dode man kunnen Cats en/of Van de Venne ten slotte ook te rade zijn gegaan bij Daniel Heinsius: de figuur in Quaeris quid sit amor vertoont in ieder geval veel gelijkenis met de weergave bij Cats

    Afbeelding 51.6
    . 79
    In dit één na laatste embleem raakt Cats aan de vanitas. Daarmee vormt het een opmaat voor het slotembleem dat geheel in het teken staat van de (noodzakelijke) dood en het eeuwige leven.

    Back to top ↑

    Notes

    1
    ruymen : gaan ervandoor
    2
    daer ... slaen : op instorten staat
    3
    scheyter af : maakt zich los
    4
    Zie de commentaar voor de plaats bij Plinius waarop deze gedachte teruggaat. Ook zeevarenden schijnen te verhalen dat muizen het schip verlaten wanneer het zal vergaan, aldus Sloet [Sloet, Dieren in het Germaansche volksgeloof], 93 (zonder bronopgave).
    5
    Strax : meteen (ook)
    6
    banghe : neerslachtige
    7
    Cupido, traditioneel gevleugeld voorgesteld, draagt vaak een fakkel. In de regel voorafgaand aan het geciteerde fragment uit Seneca (zie A.4.b ) is de liefdesgod ook uitgerust met een 'saeva face', een fel brandende fakkel. Vgl. eveneens de commentaar bij embleem II. Op een van de prenten in Trou-ringh gaat Cupido met een brandende toorts de strijd aan met de Dood die een schedel ophoudt; in de achtergond liggen lijken op rolmatjes ( ADW 1712, II, 200).
    8
    Meughje : Kun je
    9
    niet : niets
    10
    neven : vrienden. Bewerking van het motto boven B.2.
    11
    De vlo wordt als ongedierte vaak samen genoemd met de luis ( WNT XXI, 2346 en 2350).
    12
    Soo ... vlucht : dan verdwijnt het ongedierte onmiddellijk
    13
    groot gevolg : hier: vele vrienden
    14
    calander : insect (van de orde der schildvleugeligen en van de familie der snuitkevers). De larve van de calander ( calandra granaria ) ontwikkelt zich in een graankorrel en vreet deze leeg. Vgl. de uitdrukking: 'Op lege graanzolders komen geen kalanders' (Harrebomée, I, 374 en WNT VII, I, 915). Suringar [Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden], 437-439, CCXXXII citeerde deze versregels van Cats in verband met Erasmus' 'Ubi amici, ibi opes' (Waar vrienden zijn, daar is geld).
    15
    bedrijf : omstandigheden
    16
    kanse : Fortuin (voorspoed), Lot
    17
    eenen Melampum : een zekere Melampus, zie noot 9
    18
    wiert [...] beweegt : werd bewogen, gaf hem aanleiding
    19
    mede ... maken : eveneens de boel in te pakken
    20
    Watter ... waerheyt : Of dit werkelijk zo heeft plaatsgevonden, laat ik aan het oordeel van de waarheid over (vgl. voor deze zegswijze, WNT IV, 622, III, b, )
    21
    wanckelbare en vervallige huysen : bouwvallige huizen die op instorten staan
    22
    gemeenen hoop : grootste gedeelte
    23
    afbeelden ... houwen : Omschrijving van de Aristoteles-aanhaling, zie noot 10.
    24
    Goedt : Rijkdom
    25
    Salomon : Zie noot 13.
    26
    Seneca : Zie noot 11.
    27
    weerdicheyt : eerbiedwaardigheid
    28
    1 Timotheus 6:7.
    29
    openbaer : duidelijk
    30
    tijdt : gaat
    31
    houter huys : blijft wonen
    32
    swacke wallen : bouwvallige muren (bouwwerken)
    33
    baer : draagbaar waarop de doodskist wordt gezet
    34
    huerhuys : te weten: lichaam
    35
    begeven : verlaten
    36
    banghe : benauwde
    37
    Des ... vrienden : Het sterven van de mens brengt het onderscheid aan het licht hoe het gesteld is met zijn vrienden.
    38
    medecijnen : doktoren
    39
    ziel-braecken : zieltogen, in doodsstrijd liggen
    40
    ghestaltenisse : toestand
    41
    in onse verscheydinghe : bij ons sterven
    42
    opbranden : ontbranden
    43
    by wesen : nabij zijn
    44
    versmachtede : zouden doen bezwijken, ten onder zouden doen gaan
    45
    David ... deel : Zie noot 16.
    46
    Vgl. voor de constructie Ovidius, Remedia amoris, 144: 'Cedit amor rebus' (Liefde wijkt voor zaken); verder ook Walther, 1, 299, nrs. 2587-2589.
    47
    Op het eiland Cythera, aan de zuidoostkust van Laconië, was de tempel van Aphrodite. Daarom noemt men Venus vaak Cytherea.
    48
    Ook aangehaald door Langius (964 B).
    49
    Aangehaald door Langius (95 B). Men zou verwachten dat Cats de, in deze amoureuze afdeling toepasselijke en bekende, spreuk: 'Sine Cerere et Baccho friget Venus' (Zonder Ceres [brood] en Bacchus [wijn] verkilt Venus), hier ergens zou hebben gebruikt.
    50
    Variatie op Erasmus' 'Viri infelicis procul amici', opgenomen in Adagia, II, VIII, LXXXI. Zie Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, II, 658-659; en Opera omnia II-4. Ed. Heinimann en Kienzle Heinimann, Adagiorum chilias secunda, 202. Vgl. verder Walther, 5, 781, nr. 33637e; Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 275. Ook aangehaald door Langius (82 A), o.v.n. Aristides. Vgl. eveneens Cats' Spiegel 1632, II, 101 (= ADW 1712, I, 599): 'Neef soo langh ick geeff', naast 'Schade scheydt vrientschap'.
    51
    Meurier Meurier, Trésoir, 149; Proverbia I, 233. Vgl. 'Pauvre homme n'a pas d'amis' (Dournon Dournon, Dictionnaire, 232) en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, II, 369: 'Pauvres gens n'ont guerre d'amys (Adages françois, XVIe siècle)'.
    52
    Vgl. de vertaling van Fortgens Lucanus, Bloedige broederkrijg, 43; verder embleem XXXIII.B.5; en Walther, 3, 447, nr. 18919. Het citaat tevens in Langius (73 A). Ook het omgekeerde komt als gezegde voor: 'Die 't wel gaet heeft menighen vrient', Suringar Suringar, Erasmus over Nederlandsche spreekwoorden, 130-134, nr. LXXVI (met vele voorbeelden).
    53
    Het Latijn, dat precies zo wordt aangehaald door Langius (80 A) in de formulering van Erasmus in zijn Parabolae (ed. Margolin 1975, 186, r. 415-416; ed. Mynors 1978, 191, r. 29-30), is een vrije weergave van het Grieks: '?ν δ? τα?ς τ?ν πλουσ?ων κα? ?γεμονικ?ν ο?κ?αις πολ?ν ?χλον κα? ϑ?ρυβον ?σπαζομ?νων κα? δεξιουμ?νων κα? δορυφορο?ντων ?ρ?ντες ε?δαιμον?ζουσι το?ς πολυφ?λους. Κα?τοι πλε?ον?ς γε μυ?ας ?ν το?ς ?πταν?οις α?τ?ν ?ρ?σιν. ?λλ' ο?ϑ' α?ται τ?ς λιχνε?ας ο?τ' ?κε?νοι τ?ς χρε?ας ?πιλιπο?σης παραμ?νουσιν' (In de huizen van rijken en heersers zien de mensen een luidruchtig gedrang van bezoekers die hen begroeten, handen schudden en de rol spelen van lijfwachten, en ze denken dat zij die zoveel vrienden hebben wel gelukkig moeten zijn. Toch kunnen ze een nog veel groter aantal vliegen in de keukens van die lui zien. Maar de vliegen blijven niet wanneer het lekkere eten op is, evenmin de volgelingen wanneer ze hun meester niet meer kunnen uitbuiten). Margolin verwijst voor de beeldspraak naar Aristophanes.
    54
    Melampus was de legendarische zoon van Amythaon en Idomene. Hij dankte zijn profetische gaven aan slangen die in zijn jeugd zijn oren wasten en hij werd door de Grieken beschouwd als de eerste ziener en wonderarts. Het epos dat over zijn wederwaardigheden verscheen, staat bekend onder de titel Melampodie. Waarschijnlijk combineert Cats, of de tussenbron die hij heeft gebruikt, hier twee verhalen: een episode uit het leven van Melampus, én dat wat in de oudheid over het voorspellende gedrag van muizen wordt vermeld. Muizen spelen voor zover mij bekend in ieder geval geen rol in het leven van Melampus, hoewel van zijn levensverhaal verschillende varianten in omloop moeten zijn geweest ( PRE XV, 392-399, i.h.b. 395).
    In één van de vertellingen gebeurt het volgende. De gevangengenomen Melampus, die de taal der dieren verstaat, hoort van twee houtwormen dat de zolderbalken van de gevangenis nagenoeg zijn opgevreten. Hij verzoekt daarop zijn twee bewakers, een slechte vrouw en een goede man, hem uit het huis te dragen, want hij ligt op een baar (vgl. Cats die in het Nederlandse proza zegt dat Melampus ziek te bed ligt), en hij regelt het zo dat de vrouw het voeteinde en de man het hoofdeinde draagt. Juist op het moment dat de balken het begeven bevindt de vrouw zich nog in het huis. Zij komt om onder het instortende dak. Cats gebruikt het verhaal om er de waarde van vriendschappen aan te verbinden en gelet op de context functioneert deze vertelling ook als zodanig in de Melampodie. Zie I. Löffler, Die Melampodie. Versuch einer Rekonstruktion des Inhalts. Meisenheim am Glan 1963, i.h.b. 34 (Beiträge zur klassischen Philologie, 7).
    55
    Aristoteles, Ethica Nicomachea, VIII, III, 1-3 (1156 a): 'Ο? μ?ν ο?ν δι? τ? χρ?σιμον φιλο?ντες ?λλ?λους ο? καϑ' α?το?ς φιλο?σιν, ?λλ' ? γ?γνετα? τι α?το?ς παρ' ?λλ?λων ?γαϑ?ν [...]. ε?δι?λυτοι δ? α? τοια?τα? ε?σι, μ? διαμεν?ντων α?τ?ν ?μο?ων ??ν γ?ρ μηκ?τι ?δε?ς ? χρ?σιμοι ?σι, πα?ονται φιλο?ντες. Τ? δ? χρ?σιμον ο? διαμ?νει, ?λλ' ?λλοτε ?λλο γ?γνεται. ?πολυϑ?ντος ο?ν δι' ? φ?λοι ?σαν, διαλ?εται κα? ? φιλ?α, ?ς ο?σης τ?ς φιλ?ας πρ?ς ?κε?νο.'
    In de vertaling van Thuijs Aristotle, Ethica Nicomachea, 215: 'Zij nu die elkander om het nut beminnen, beminnen elkaar niet om hen zelf, maar inzover zij van elkaar een of ander goed verkrijgen [...]. Zulke vriendschappen worden gemakkelijk ontbonden, wanneer de personen zich niet gelijk blijven; want als zij niet meer aangenaam of nuttig zijn, houdt de liefde op. Het nuttige echter is niet altijd hetzelfde, maar wisselt voortdurend. Vervalt derhalve het motief der vriendschap, dan wordt ook de vriendschap ontbonden, daar zij slechts met het oog daarop bestond.' Cats lijkt hier een bewerking te geven van enkele citaten die Langius geeft (in kolom 75 A). Vgl. bijv.: 'Amicitiae propter voluptatem ac propter utilitatem [...]. Haec tales amicitiae dirimuntur' (Vriendschappen die om het genot of om het nut bestaan [...]. Dergelijke vriendschappen worden ontbonden).
    56
    Seneca, Epistulae morales, IX, 12. Vert. Verhoeven 1980, 32. Ook aangehaald door Langius (75 B).
    57
    Valerius Maximus Facta et dicta memorabilia ('De amicitia'), IV, VII. Ed. Kempf Valerius MAximus, Factorum et dictorum, 361, r. 3-5. Cats heeft fidei en dignoscuntur, Valerius 'vero fidei' en 'cognoscuntur'.
    58
    De aanzet van de spreuk ook bij Langius (72 A).
    59
    Precies zo aangehaald, maar in een ruimer citaat, door Langius (846 A). Het citaat zou of een toespeling kunnen zijn, of afkomstig uit een inmiddels niet meer op naam van Augustinus bekend staand werk. Bij Langius ligt de aanhaling als volgt ingebed: 'Si de divitiis & honoribus, & morum nobilitate te iactas, de patria & pulchritudine corporis & honoribus, qui tibi ab hominibus exhibentur, respice teipsum, qui mortalis terra es, & in terram ibis. Circumspice, qui similibus fluxere splendoribus. Ubi sunt ... memoria. Respice eorum sepulchra, & vide qui servus, & qui dominus, qui dives, qui pauper. Discere si potes, victum a rege, fortem a debili, pulchrum a deformi. Vide si est aliquod in eo signum iactantiae suae. Memorare utique naturae, ne extollaris.' De natura et gratia is opgenomen in Opera omnia, X. Paris 1865, 247-290 ( PL XLIV) en Opera. Ed. C.F. Urba en I. Zycha. Wien etc. 1913, 233-299 ( CSEL LX).
    60
    Vgl. voor de inzet 'Ubi sunt' (het motief 'Waar zijn allen gebleven'), J. Huizinga, Herfsttij der middeleeuwen. Studies over levens- en gedachtenvormen der veertiende en vijftiende eeuw in Frankrijk en de Nederlanden. Zestiende druk. Groningen 1984, 134 en 347 (evenals de literatuur in noot 1 aldaar); evenals B. de Ligt, 'Fumus Gloria Mundi'. In: De nieuwe taalgids 63 (1970), 249-260, i.h.b. 252.
    61
    Davids Psalm 73:25-26 luidt: 'Wie heb ik nevens U in de hemel? Nevens U lust mij ook niets op de aarde! Bezwijkt mijn vlees en mijn hart, zo is God de Rotssteen mijns harten, en mijn Deel in eeuwigheid.'
    62
    Een gedoofde of omgekeerde fakkel wijst vaak op de vergankelijkheid van het menselijk leven en op een sluimerende of voorbije liefde. Vgl. de commentaar bij embleem XLIV.
    63
    Zie ook ; en vgl. de woorden van Kackerlack in Bredero's Moortje (1617):
    Och! (sprack hy) al myn goedt is gants verongheluckt:
    De vleyers die wel eer myn ware vrienden schenen,
    Syn als myn mid'len nu verdreven en verdwenen,
    Of isser yewers een, die scheert met my de gek.
    Ed. Minderaa en Zaalberg Bredero, Moortje, 165, r. 600-603.
    64
    Vgl. in dit verband ook Montaigne, Essais, I, XX: 'Ik ben op dit moment God zij dank in een zodanige toestand dat ik kan verhuizen wanneer het Hem behaagt, zonder om iets te treuren behalve om het leven zelf, als het verlies daarvan me al mocht bezwaren. Ik maak me los van al mijn bindingen [...].' Ed. Villey 1978, I, 88. Vert. De Graaff Montaigne, Essays, 113.
    65
    Met de monddelen zuigen de Pediculina (echte luizen) bloed, terwijl de Mallophaga zich met huidafval voeden. Lange tijd beschouwde men het ontstaan van luizen op het lichaam van oude mensen (naast kinderen en vrouwen) bij wie het flegma domineert, als een natuurlijke zaak. Luizen bij iemand die doodziek is, zag men niet graag, omdat veel luizen wezen op een grote hoeveelheid overtollige vochten waar zo iemand wel aan ten onder moest gaan. Zie voor de luis o.a. Rösel van Rosenhof, IV, 15-16, afb. I, fig. 10 en 11; WNT VIII, II, 3255; en Bakker Bakker, Volksgeneeskunst, 453-454. Vgl. ook het gezegde: 'Hij wordt van de luizen opgevreten'; talrijk zijn de toespelingen van het voorkomen van luizen bij armen.
    66
    Plinius, Naturalis historia, VIII, XLII (103): 'Ruinis inminentibus musculi praemigrant, aranei cum telis primi cadunt.' Aelinaus, De natura animalium, XI, 19: 'Domum ruituram, qui in ea sunt, mures et mustelae etiam praesentiunt, et mature excedunt.' Plinius bedoelt dus niet dat de spinnen de eerste slachtoffers zijn, maar dat zij -evenals de muizen- het op handen zijnde onheil aankondingen, en dit kenbaar maken door hun webben te laten vallen; zie ook PRE III A, 1796; en E. Kullmann en H. Stern, Leven aan een zijden draad. De fascinerende wereld van de spinnen. Baarn 1975, 295.
    67
    Ed. Amsterdam 1644, 504a. Een vervallen huis kan op allegorische voorstellingen ook wijzen op het verlopen karakter van de ingezetenen. Vgl. D.T. Enklaar, Uit Uilenspiegel's kring. Assen 1940, 80, n.a.v. Jeroen Bosch, De verloren zoon.
    68
    H.L. Kok somt nog enkele andere praktische en symbolische verklaringen op: elk lijk scheidt vocht af en door stro te gebruiken, kan men beddegoed sparen; het lijk wordt aldus reeds in aanraking gebracht met Moeder Aarde; eens was het voor een man een schande op bed te sterven en daarom liet men zich op stro op de grond leggen; en: de ziel zou zich aan het doodsbed kunnen hechten, waardoor het voor anderen niet bruikbaar meer is. Zie: De geschiedenis van de laatste eer in Nederland. Lochem 1970, 165-166.
    69
    Hirsch 1921, 84-88 en de afb. op 33; H.C.A. Grolman, 'Volksgebruiken bij sterven en begraven in Nederland.' In: Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch aardrijkskundig genootschap 40 (1923), 359-396, i.h.b. 366-367; Schrijnen Schrijvers, Nederlandsche volkskunde -1933, I, 332-333; en Kok 1970 ( op. cit., noot 23), 165-167.
    70
    Zie voor het paneel 'Gisant surmontée de crânes': Catalogue sommaire illustré des peintures du Musée du Louvre et du Musée d'Orsay. V. Ecole française. Annexes et index. Ed. I. Compin en A. Roquebert. Paris 1986, 361, inv. nr. R.F. 1950-1 (vgl. voor het eerste motto Erasmus' adagium 'Finem vitae specta', toegeschreven aan de wijze Solon ( Adagia, I, III, 37). Zie ook K. Cohen, Metamorphosis of a death symbol. The Transi Tomb in the late Middle Ages and the Renaissance. Berkeley etc. 1973, 174-176 en afb. 115. A. Pigler beeldt in zijn artikel 'Portraying the dead. Painting - Graphic art' zowel dit Franse paneel als de beide genoemde Nederlandse schilderijen af. Zie: Acta historiae artium 4 (1956), 1-74, i.h.b. 28-30, 43 en 46, en afb. 32, 53-54. Het schilderij van Van der Helst is in privé-bezit; vgl. J.J. de Gelder, Bartholomeus van der Helst. Rotterdam 1921, 228, nr. 811. Zie verder ook de twee lijken op de voortekening en de prent 'Allegorie van de vanitas' van Jacob de Gheyn II: Dawn of the Golden Age 1993, 94, afb. 165; en Hollstein VII, 122, nr. 98; de tekening is 1599 gedateerd).
    71
    De gravure is naar een schilderij van R. Deyer. Zie Hirsch 1921, 33; C.M. Dozy, 'Pieter Nolpe 1613/14-1652/53.' In: Oud Holland 15 (1897), 37-38, nr. 14; Hollstein XIV, 171, nr. 45; en Kok 1970 ( op. cit., noot 23), 166. Vgl. ook het paneel The Judd marriage (1560), opgenomen zowel in: Pigler 1956 ( op. cit., noot 25), 57, afb. 62; als in N. Llewellyn, The art of Death. London 1991, 9-12 en afb. 2. Vgl. verder de doodskop-prent van Jan Saenredam naar Abraham Bloemaert, afgebeeld in Haak Haak, Hollandse schilders, 127, afb. 247.
    72
    Ed. Lyon 1557, 258. In de Nederlandse uitgave Princeliicke deviisen. Leiden 1615, 395-396, nr. CLXXX, met als motto 'Een ander vaster hoop van leven nae dit sterven, // Maeckt ons min ongereet om swerelts vreucht te derven.' Vgl. Segal Segal, Prosperous Past, 112-113; en verder 1 Corinthiërs 15:36-44.
    73
    Securus moritur, qui scit se morte renasci:
    Non ea mors dici, des nova vita potest.
    Ed. Nürnberg 1590, nr. C. Vgl. Emblemata 1967, 324-325, met bovendien een verwijzing naar het embleem 'Mors vitae initium' van Gabriel Rollenhagen, Nucleus emblematum selectissimorum. Arnhem 1611, 21.
    74
    Vgl. o.m. L. Knappert, Van sterven en begraven. Baarn 1909; Exalto Exalto, De dood ontmaskerd, i.h.b. 54-57; P. de Boer, 'Naar een geschiedenis van de dood. Mogelijkheden tot onderzoek naar de houding ten opzichte van de dode en de dood ten tijde van de Republiek.' In: Tijdschrift voor geschiedenis 89 (1976), 161-201, i.h.b. 173-175 en 194-195: 'Hemelse bemiddeling [is] alléén van Christus te verwachten' (173). De troostgronden die in alle vertroostingen gehanteerd worden, zijn terug te vinden in de eerste zondag van de Heidelbergse catechismus.
    75
    Ed. Lyon 1553, nr. 95:
    Le Rat cognoit des maysons la ruyne,
    Avant que vienne, & promptement s'enfuyt:
    Quand le flateur voit que le Roy decline,
    La chance tourne, & plus il ne le fuyt.
    Vgl. Emblemata 1967, 599. Het Latijn heeft muribus, wat zowel ratten als muizen kan betekenen. Zie hiervoor de annotatie bij embleem XII.C.1, r. 1.
    76
    De Franse parallel in de ed. Paris 1539, Niiij, nr. 94:
    Puces, & poulz, les corps mortz abandonnent,
    Comme privez de vivre et de substance.
    Semblablement les Flateurs ne s'adonnent,
    Fors qu'a ceulx la qui remplissent leur pance,
    Tandis qu'auras biens, honneurs ou chevance,
    Mille Flateurs auras en ta maison:
    Mais s'il advient que change la saison,
    Ou par malheur pauvreté te tempeste,
    Ilz s'en fuyront de toy comme poyson,
    En te laissent tout seul comme une beste.
    Vgl. ook Emblemata 1967, 946.
    77
    'Pediculi corpora exanima deserunt, utpote defecta sanguine quo alebantur: sic adulatores rebus prosperis ac feracibus adsunt, aridas et sterilas non attingunt' (Zoals luizen dode lichamen verlaten, als ze het bloed niet meer krijgen waarmee ze zich voedden, zo wachten vleiers op winst en profijt en gaan zij ervandoor als iets weinig nut oplevert of geen belofte meer inhoudt). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 110, r. 206-208; ed. Mynors 1978, 143, r. 7-9.
    78
    Ed. Lyon 1552, nr. 98. Zie Emblemata 1967, 1857 voor enkele bronnen, waaronder Plutarchus, Vitae ('Sulla'), XXXVI en Plinius, Naturalis historia, XI, XXXIX (114).
    79
    Ed. Nederduytsche poemata. Amsterdam 1616, 92, nr. 48. Heinsius en Cats kunnen zich evenwel (ook) hebben gebaseerd op Alciato's embleemprent bij 'Senex puellam amans'. Zie de ed. Lyon 1551, 127. In de uitgave van de Sinne- en minnebeelden uit 1629 is aan de pictura een sterk walmende kaars toegevoegd.