← Content: PreviousContent: Next →

Tibi mors, mihi vita. [31]


beeld031

Back to top ↑
182 ↓
AUSON.
Hanc volo, quae non vult, illam, quae vult, ego nolo:
Hanc amo, qui me odit: contra hanc, quae me amat, odi.

OVID. AMO. ELEG. 19.
Quod licet ingratum est, quod non licet acrius urit:
Quod sequitur fugio, quod fugit, ipse sequor.

183 ↓
Dat hier verstickt, daer verquickt.
Hoe vreemt speelt Venus wicht by-na in alle menschen! 1
Al wat my niet en wil dat plach ick eer te wenschen; 2 3 4
Els loopt het puytjen na, dat veerdich henen vliet, 5 6 7
En die haer altijt volgt en wil de kleuter niet: 8
Sy grijpt het beesjen op, en siet! het moeter sterven,
En ick, die hierom bidt, en kan het niet verwerven. 9
Ey geeft ons, soete min, dat yeder een behaeght,
Geeft daer een vuyle poel, en hier een schoone maegt. 10

Tibi mors, mihi vita.
Ludis in humanis, lascive Cupido, medullis;
Arbitrium proprii nullus amoris habet.
Nos quod amat, fugimus; quod nos fugit, istud amamus:
Dura proco, ranam sponte puella fovet.
Triste gelu dominae mihi mors, tibi, rana, calores:
Mors tua, vita mihi: mors mea, vita tibi.
Te iuvat ora lacu, me virginis ore rigari;
Ergo tibi cedant stagna, puella mihi.

A l'un support a l'autre la mort.
Ce que n'est que douleur au corps de la grenouille,
Gentile Margotton, me doucement chatouille:
Prens moy pour ton mignon: c'est caresser en vain
Un tel qui n'a plaisir en ta courtoise main.

That same which taketh life from thee,
Reviveth life againe in mee.
How strangely Cupid dallieth with mens fancies, in his ire?
Our wills they goe another course contraryinge our desire;
For loe, where Kate runns for a frogg, which in her hand shee keepes:
And castes him of, for whose sake hee, on knees to her still creepes.
Wherefore I pray thee tell mee frogg, Why may not I obtaine
That which to thee is losse of life? and myne revyves againe.
Why are wee crost thus in our wills, which each so faine would have?
Th'foule poole to thee, th'faire mayde to mee, which both our lyves might save.

184 ↓
Onder vrientschaps schijn, het quaetste fenijn. 11
Van waer, o teere maeght, van waer soo loose treken? 12
Waer is u goede trou, u soeten aert geweken?
Ghy biet dit cleyne dier u vrientschap so het schijnt, 13
Maer 'ksie hoe dat het beest door uwe jonst verdwijnt. 14
Geen hont bijt eer hy bast; gheen huys valt sonder kraken; 15
Waer druypte sonder wolc oyt regen op de daken?
'T is anders metten mensch. Hoe seer hy yemant groet,
'T is dicmael enckel moort al wat sijn herte broet.

185 ↓
Inimicus amicum simulans, inimicissimus.
Una fovetque necatque manus, num virginis hoc est?
Perfida sit, fidei quae modo pignus erat?
Praevia sunt flammae, sunt praevia signa ruinae,
Ante nec offendit, quam latret, ore canis.
At perimit, dum mulcet homo, ridendo minatur;
Blanda salutantis dextera, virus habet.
Quis vigil, aut sapiens humana pericula vitet,
Cum nullam hic faciant praevia signa fidem?

Le pire tour, soubz pretext d'amour.
Cruelle doucement tu couves la grenoüille,
Mais ceste traistre main d'un meurtre, las! te foüille.
O l'homme malrusé! en tout qu'il faict il ment,
Menace quand il rit, & tue en caressant.
PLIN. LIB. 31. CAP. 2.
Periculosiores sunt fontes, qui lympidis aquis blandientes, oculis tamen pernitiem afferunt: minus formidandi qui ipsa specie testantur aquas esse fugiendas: ita difficilius vitantur mala, quae boni praetextu fallunt.

DIOG. LAËRT.
Nullae sunt occultiores insidiae, quam hae quae latent in simulatione officii, aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam est adversarius, facile cavendo vitare potes. Troianus equus ideo fefellit, quia formam Minervae mentitus est.

INIMICUS AMICUM SIMULANS, INIMICISSIMUS.
Fraus illa longe acerrima & maxime nocua, quae bonae fidei aut amicitiae specie sese insinuat: Multos ea perdidit olim & nunc, exemplorumque plena omnia. Illud insigne, apud Guicciardinum, Petri Medicaei, inquam, simulatione & actu Alexandri sexti misere circumscripti, de quo hoc tantum dicam, cum eodem auctore, & ipsis verbis; era nato commune proverbio, nella corte di roma, ch'il papa non faceva mai quello che diceva, & il Valentino non diceva mai che faceva. Periculosum me hercule! genus hominum, natum exitio generis humani. Audacter Machiavellus, in saeculi dedecus, si vede per experientia (inquit) ne nostri tempi, principi haver fatto grand cose, chi della fede hanno tenuto poco conto, & chi hanno saputo con astutia aggirare i cervelli de gli homini, & a quello, chi ha saputo meglio usare la volpe, è meglio successo. Falleris Machiavelle. Platonem audiamus qui fidem fundamentum societatis humanae, perfidiam vero eiusdem pestem esse dixit; & Ciceronem, maiores eum qui socium fefellisset, inquit ille, in virorum bonorum numero, habendum non putarunt.

T'is 't alderschadelijckste bedroch dat onder het decksel 16 van vrientschap weet in te sluypen. 'Tvergif is aen niemandt beter in te gheven, als aen die ghene die het selve 17 voor een genees-dranc aennemen. Van openbare vyanden is te wachten, 18 maer wat raet tegens dese, die met een gedaente van vriendtschap vermomt, ons aencomen? 19 'twas licht 20 voor Alexander de seste 21 paus wesende, en vrientschap veynsende, Pieter de Medicis te bedrieghen, sonderlinghe dewyle van hem 22 geschreven wert, dat hy noyt en dede, 'tgene dat hy seyde, en van den Valentiner, 23 dat hy noyt en seyde, 'tghene hy dede. Dit is een sorchelijcken hoop, 24 gheboren tot verderf van't menschelijck gheslachte: en evenwel derf Machiavel 25 wel seggen, dat de princen van synen tijdt, die door veynsen aen andere het hooft hebben weten te verbinden, 26 best gevaren zijn. 'Tis raes 27 Machiavel. Hoe veel beter spreeckt Plato! 28 Trouwe (seydt hy) is 'tgrontstuck 29 van't borgherlijck leven: maer het bedroch loont eyndelijck sijnen meester. 30

186 ↓
IACOB. 1. 9.
Een broeder die vernedert is, roeme in sijn hoocheyt; En die rijcke is, roeme in syne vernederinghe; want hy sal als een bloeme des gras vergaen. 31
Een kicker in het werm sal inder haest versticken,
Een kiecken in het werm sal inder haest verquicken;
Siet! als de gulde son doet haren ommeganck,
Een bloem geeft soeter reuck, een krenghe vuyler stanck.
Soo God den boosen plaeght, hy sal den hemel trotsen,
En stijgen inde lucht, gelijck de steyle rotsen;
Als God den vromen straft, hy leyt hem in het stof:
Siet! dat den eenen doot, daer leeft een ander of. 32

187 ↓
Bonis, nil nisi bona.
Si foveas, tepido crescet tibi pullus in ovo,
Squallida, si foveas, rana calore perit:
Mors ranae calor est; pulloque, fovere, favere est;
Quod iuvat hunc, illi tristia fata tulit.
Exitium peperit res prospera saepe nefandis,
Fausta Deum clamant fata favere piis:
Dum punis, Deus alme, malos, perit impia plebes;
Adiuvat, affligit dum tua dextra, bonos.

ECCLESIASTE. 8. 5.
Le c?ur du sage cognoist le temps, & le moyen qu'on doit tenir. Car en tout affaire il y a temps & moyen pour s'y conduire, autrement mal sur mal tombe sur l'homme.
Qui couve le poussin le sauve, la grenoüille
Iamais se trouve bien, si non, quant on la moüille:
Icy est bonne & la mortelle la chaleur.
Ce, dont le juste vit, mourir faict le pecheur.
August. de Civit. Dei. Lib. 41. Cap. 8.
Sicut in uno igne aurum rutilat & palea fumat, sub eadem tribula stipulae comminuuntur, frumenta purgantur; nec ideo cum oleo amurca confunditur, quia eodem praeli pondere exprimitur: ita una eademque vis irruens bonos probat, purificat, eliquat: malos damnat, vastat & exterminat; unde in eadem afflictione mali Deum detestantur & blasphemant: boni autem precantur & laudant: tantum interest ne qualia, sed qualis quisque patiatur. Non pari modo exagitatum, & exhalat horribiliter coenum, & suaviter fragrat unguentum.

BONIS, NIL NISI BONA.
Sanis, aiunt medici, omnia sana. Bonis, aiunt Christiani, omnia bona. Si, ut nihil mali tibi eveniat cupis, ut nihil mali in te resideat, cura. Si ut omnia bona tibi contingant optes, ut ipse bonus sis, operam da. Non eo tamen haec referri velim, quasi Deus nihil nisi laeta ac secunda piis immittere soleat: Sed potius quod Deum amantibus ac a Deo amatis omnia in bonum adiumento sint, ex sententia Paul. Rom. 8. 28. Leur maux (inquit Molinaeus) leur devienent biens, leur pauvreté corporelle leur est une Deité spirituelle; leur bannissements leur sont fuites de monde; leurs esloignements des honneurs, leur est un aprochement de Dieu; leur ennemis sont leur medecins, & les obligent a craindre Dieu; les maladies corporelles, leur sont cures spirituelles; leur mort en fin leur est une entrée en la vie. Finiamus ergo cum

Den ghesonden, seydt den medecijn, 33 is alle dinck ghesont: 34 den goeden, seyt den Christen, is alles goet. Die wil dat hem niet quaets over en kome, die maecke datter niet quaedts in sijnen boesem en woone. Die wenscht dat hem niet als goedt en soude bejeghenen, die draghe sorghe dat hy selfs al voren 35 goedt zy: Niet datmen hier door verstaen moet, dat den Godsaligen niet als voorspoet ende vermakelijckheyt 36 van Gode toe wert gheschickt: maer veel eer dat alles, beyde goedt en quaedt, bitter en soet, den Godsalighen ten goede 37 behulpich is, ende eyndtlijck t'synen goede uytvalt, naer de troostelijcke leere Pauli 38 Rom. 8. 28. Het quaet (seyt Molinaeus) 39 dat hun overkomt, ghewert hun tot goedt, haer lichamelijcke armoede ghedijt haer tot gheestelijcken rijckdom: hun ballinckschappen tot afsonderinghe des werelts, 't afsetten van haer staten, 40 brenghtse naerder tot Godt, hun vyanden zijn haer gheneesmeesters, en dryvense tot meerder vreese Gods. De lichamelijcke sieckten zijn hun geestelijcke ghenesinghen. Eyntlijck, de doot selfs is hun een inganck tot het leven: Een en het selve vyer, seyt Augustinus, 41 doet het gout blincken, en de stoppelen roocken: eenen vleghel morselt het stroo, en suyvert het kooren. Een en de selve straffe beproeft, en reynicht de Godsalighe: Verwoest daerenteghens en verstroyt de goddeloose, &c.

Back to top ↑

Facsimile Images


182

183

184

185

186

187

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Van Es Van Es, Jacob Cats als moralist -2, 14-16.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A man and a woman sitting in front of a rose-bush; the woman withdraws her right hand from the hand of the man while holding a (dying?) frog in her left; roses, a frof and a dog at their feet

Back to top ↑

Comments

De gunst van de vrouw die tot leven brengt én doodt, staat centraal in de eerste uitleg. De minnaar kan de keuze van haar die hij bemint maar niet begrijpen. Waarom, zo vraagt hij Cupido, koestert ze een kikker voor wie die gunst de dood betekent, terwijl ze hem, voor wie dit juist van levensbelang is, volstrekt negeert.
De inzet van het Latijnse bijschrift over de partnerkeuze herinnert aan het embleem 'Amor caecus', opgenomen in Het ambacht van Cupido van Daniel Heinsius. Daar zit de geblinddoekte Cupido enkele vrouwen achterna die hij willekeurig probeert te pakken. En Hooft had in zijn Emblemata amatoria onder het motto 'Waerom ghy meer als ick' de irrationele keuze van de vrouw tot embleem verwerkt. De pictura laat zien hoe Cupido slechts één van de twee bloeiende rozen plukt; op de achtergrond kiest een meisje een minnaar en wijst ze een andere, die zijn handen in vertwijfeling omhoog houdt, af. 60 Door de eeuwen heen is er herhaaldelijk een verband gelegd tussen de liefde en de roos waarbij de zoete rozen en de stekelige doornen niet alleen als tegenstelling maar ook als eenheid worden opgevat. Het verklaart wellicht de betekenis van de roos op Cats' prent. 61
Het beeld van de 'gekoesterde' kikker wordt vervolgens in algemene zin geïnterpreteerd. Nu wordt de voorstelling betrokken op vriendschappen die gewantrouwd moeten worden. In een gemeenschap kan men niet leven zonder vertrouwen, maar de ervaring en de geschiedenis hebben duidelijk gemaakt dat men nu eenmaal op zijn hoede dient te zijn voor trouweloosheid en bedrog.
Voor de derde uitleg wordt aan de vergelijking een kuiken toegevoegd: wanneer dat dier gekoesterd wordt, geniet het van de weldadige warmte; diezelfde handeling luidt echter voor de kikker zijn ondergang in. Cats verbindt dit, gebruikmakend van een passage uit Augustinus' Stad van God, met de tegelijk heilzame en fatale uitwerking die Gods straf op respectievelijk de godvruchtigen en goddelozen heeft. Het embleem besluit met een oproep het goede na te streven, want alleen dan zal de mens het goede ook ten deel vallen.
Het stilleven met de kikker, de afgebroken rozetak en de hond (op de voorgrond van de prent) verwijst mogelijk naar de hardvochtige liefde, die niet geeft waarom gevraagd wordt. Kikker noch bloem overleven het immers zonder water; daarnaast kan de hond, bij uitstek symbool van de trouw, zijn toegevoegd als uitbeelding van de kwijnende minnaar. Ook hij mist (en wacht op) de gunst van zijn geliefde. 62
Cats heeft het over de groene kikker ( Rana esculenta ), die zich erg thuisvoelt in het water en er enkel uitkomt om zich te warmen in de zon. In het oude Egypte, bij de Antieken én binnen het christendom werden aan de kikker uiteenlopende betekenissen toegekend. Het dier komt bijvoorbeeld voor als symbool voor de vruchtbaarheid of de wederopstanding -zowel in toepassing op de mens als op Christus- en soms wordt het in verband gebracht met de duivel. Deze en andere bekende symboliek blijft in dit embleem geheel achterwege. 63
De door Cats geschetste, benarde positie van de kikker lijkt in de prentkunst of emblematiek geen parallellen te hebben en een mogelijke voorloper is niet gevonden. Het beestje komt wel voor op emblemen maar dan om andere redenen. Zo vergelijkt Roemer Visscher onder het motto 'Nerghens beter' de borrekikkende kikvors in een sloot met de dronkaard die zingt dat hij is voorbeschikt om in de herberg te sterven, en gebruikt Mathias Holtzwart het dier wel als beeld voor de wederopstanding van het vlees. In zijn Emblematum Tyrocinia geeft hij de kikker in close up weer aan de rand van een poel. 64
Cats' embleemprent is ooit in verband gebracht met het schilderij Portret van Abraham del Court en Maria Keerssegieter (1654) van Bartholomeus van der Helst. Het paar zit hier in een tuin op een bank en de man kijkt in aanbidding naar zijn vrouw, terwijl zij de beschouwer aankijkt. De roos die zij vasthoudt (of plukt) zou een verwijzing kunnen zijn naar de liefde die zowel zijn zoete als doornige kanten kent. Maar veel verder reikt de overeenkomst tussen het schilderij en de prent niet. 65
Het vasthouden van elkaars handen ten teken van trouw komt vaak voor in de literatuur en de beeldende kunst. Cats geeft met het ostentatieve terugtrekken van de hand duidelijk aan dat van trouw beslist geen sprake is. De situering van het paar in de buitenlucht, is -ondanks relevante verschillen- vergelijkbaar met wat Johan de Brune enkele jaren later in zijn Emblemata laat zien. Ook dit ontwerp, gegraveerd door Willem de Passe, is van Adriaen van de Venne

Afbeelding 31.1
. 66

Back to top ↑

Notes

1
Venus wicht : Cupido, vgl. soete min, r. 7
2
niet en wil : ontloopt
3
plach : pleeg
4
eer : liever
5
Els : Deze meisjesnaam komt in Proteus nog drie keer voor. Zie XXI.A.1; XXVIII.B.1; en XLI.B.1.
6
puytjen : kikvorsje
7
veerdich henen vliet : snel wegspringt
8
de kleuter : het (huwbare) meisje (vgl. WNT VII, II, 3991, 3)
9
het : Nl. vastgepakt te worden, zoals het diertje.
10
daer : Nl. aan de kikvors.
11
Een vrije vertaling van het Latijnse motto boven B.2. Vgl. ook het motto van XXXIV.B.2.
12
loose treken : bedrieglijke streken
13
dit cleyne dier : Nl. de kikker.
14
door ... verdwijnt : door uw genegenheid wegkwijnt
15
bast : blaft
16
decksel : voorwendsel
17
het selve : dat, nl. 'Tvergif, r. 2
18
Van [...] is te wachten : Voor [...] kan men zich hoeden
19
aencomen : tegemoet treden
20
licht : gemakkelijk
21
Alexander de seste ... dede : Verwijzing naar Guicciardini, zie noot 10.
22
van hem : Nl. over Alexander.
23
den Valentiner : Cesare Borgia, zoon van Alexander
24
Dit ... hoop : op te vatten als: Zulk volk is gevaarlijk (vgl. WNT VI, 1068, 2, )
25
Machiavel : Zie noot 11.
26
aen ... verbinden : anderen hebben weten te misleiden ( WNT XIX, 572, I, 1, a, )
27
'Tis raes : Wat je zegt is nonsens. R. Bireley bespreekt in zijn The Counter-Reformation Prince. Anti-Machiavellianism or Catholic Statecraft in Early Modern Europe. North Carolina 1990 een aantal reacties op het werk van Machiavelli. Ook hierin staat de roep om moreel verantwoord handelen centraal en wordt betoogd dat het beter is een goed christen te zijn dan een succesvol politicus. Deugd zelf leidt immers tot succes. Voor een dergelijke verontwaardiging bij Hooft: Grootes [Grootes, Goede raad voor Frederik Hendrik], 150.
28
Plato : Zie noot 12.
29
'tgrontstuck : het fundament, de basis
30
maer ... meester : maar het bedrog beloont, tot vergelding, zijn meester (zet het hem betaalt). Ook elders gebruikt Cats deze zegswijze ( ADW 1712, I, 221; vgl. WNT VIII, II, 2802-2803): Een kostelyk juweel in 't openbaer te toonen,
Sal veel-tijts met verdriet sijn dwasen meester loonen.
31
Jacobus 1:9-10, 'Maar de broeder, die nederig is, roeme in zijn hoogheid. En de rijke in zijn vernedering; want hij zal als een bloem van het gras voorbijgaan.'
32
Jacobus 1:9-10, 'Maar de broeder, die nederig is, roeme in zijn hoogheid. En de rijke in zijn vernedering; want hij zal als een bloem van het gras voorbijgaan.'
33
medecijn : dokter
34
Den ... ghesont : Zie voor dit spreekwoord: Harrebom#eacute;e, I, 237, en WNT IV, 2243, 3. Vgl. ook: 'Die gezond zijn, behoeven geen medicijnmeester', gebaseerd op Mattheus 9:12 en Romeinen 8:28, dat hier geciteerd wordt.
35
al voren : eerst
36
vermakelijckheyt : vreugde, aangename dingen
37
goede : voordeel
38
Pauli : van Paulus, zie noot 17
39
Molinaeus : Zie noot 18.
40
't afsetten ... staten : ontheffen van hun functies, ontnemen van hun maatschappelijke posities
41
Augustinus : Zie C.4.
42
Ofwel: Wat voor jou de dood betekent, is voor mij het leven. Vgl. het overeenkomstige Franse motto in Vaenius' Amorum emblemata 1608, 228 : 'Mort à autruy, à moi vie', bij een prent van een salamander in het vuur en Cupido met fakkels.
43
In 1618 stond hier: 'Celui qui ne voudrait caresses de ta main.'
44
De eerste regel is afkomstig uit 'De puella quam amabat' (Over het meisje dat hij liefhad); de tweede ontleend aan 'Ad Marcum amicum de discordia quam habet cum puellis' (Aan Marcus, een vriend, over de onenigheid die hij heeft met meisjes). Ed. White 1961, 188-189 en 164-165. Cats heeft ongetwijfeld, toen hij voor XLIII.A.4.b. een gedeelte uit Cypraeus' De sponsalibus citeerde, de twee regels van Ausonius aan dit tractaat uit 1605 ontleend, want precies deze combinatie van beide versregels tot distichon komt daar op dezelfde pagina voor.
45
Evenals bij A.4.a zijn twee tekstplaatsen tot één citaat gecombineerd. Vgl. de vertaling van Nagelkerken , 80-81.
46
Vgl. Langius (634 A): 'Quid homini inimicissimum? alter homo: inimicitias tarde suscipe, amicitias moderate excerce' (Wat is het ergste voor een mens? Een ander: maak jezelf niet zo snel vijanden en koester je vriendschappen met mate). De regels komen voor in het aan Seneca toegeschreven werk De moribus, opgenomen in de ed. Basel 1515, 632-633.
47
Vgl. Plutarchus, Moralia ('De liberis educandis'), 12 E-13 A: 'Μ? παντ? ?μβ?λλειν δεξι?ν [...] προχε?ρως ο? δε? συναλλ?ττειν [...]. Γ?νος ο?δ?ν ?στιν ?ξωλ?στερον ο?δ? μ?λλον κα? ϑ?ττον ?κτραχηλ?ζον νε?τητα τ?ν κολ?κων. (Geef je hand niet aan iedereen. Maak niet te snel vrienden [...]. Geen groep mensen is kwaadaardiger en verderfelijker voor de jeugd dan vleiers).
48
Het citaat komt niet als zodanig voor in boek XXXI van Plinius' Naturalis historia. Cats citeert hier, inclusief de verwijzing, letterlijk uit Langius (993 B), die het fragment mét de morele toevoeging uit Erasmus' Parabolae heeft overgenomen, want in de uitgave bezorgd door Lycosthenes (Frankfurt am Main 1568, 198) staat precies hetzelfde citaat met deze verwijzing naar hoofdstuk II. Vgl. ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 248, r. 445; ed. Mynors 1978, 224, r. 34-35.
In dit eenendertigste boek komen verschillende bronnen en (dodelijke) waters ter sprake. Waarschijnlijk doelde Erasmus op de volgende passage: 'Namque et haec insidiosa conditio est quod quaedam etiam blandiuntur aspectu, ut ad Nonacrim Arcadiae, omnino enim nulla deterrent qualitate. Hanc putant nimio frigore esse noxiam, utpote cum profluens ipsa lapidescat. Alter circa Thessalica Tempe, quoniam virus omnibus terrori est, traduntque aena etiam ac ferrum erodi illa aqua' (Want sommige waters hebben deze verraderlijke eigenschap, dat slechts hun aanzien aanlokkelijk is; zoals in Nonacris in Arcadië, waarvan geen enkele waarschuwing uitgaat. Men veronderstelt dat dit water schadelijk is omdat het zo uitzonderlijk koud is, en ziet hoe het zich al stromend verandert in steen. Anders is het rond Tempe in Thessalië, want het gif in het water aldaar is de schrik van iedereen: men verhaalt dat het daar zelfs inbijt in brons en ijzer), Naturalis historia XXXI, XIX (27-28).
49
Het citaat is niet gevonden bij Diogenes Laertius. Het komt, met enkele afwijkingen, wél voor in Langius (634 A). Waar Cats necessitudinis, ideo en Minerva heeft, staat bij Langius 'celsitudinis' (verhevenheid), 'idcirco' en 'misericordiae' (medelijden). Het ziet ernaar uit dat Cats zijn bron hier heeft willen verbeteren. Langius verwijst bij het citaat naar: 'Seneca Prov. '. In De providentia komt het beslist niet voor, en het is evenmin teruggevonden in de Proverbia.
50
Dit zegt Francesco Guicciardini in zijn Storia d'Italia, VI, III. Zie ed. Scarano Scarano, Opere di Guicciardini, 578. Over Roderigo Borgia (1431-1503), van 1492-1503 paus Alexander VI, zijn vele ongunstige en vaak lasterlijke verhalen in omloop gebracht. Met Valentino wordt Cesare Borgia, hertog van Valentinois en kardinaal van Valenza bedoeld. 'Like so many of his predecessors, he [= Alexander VI] was determined to use his office for the benefit of his family, in particular for the advancement of his six sons of whom the sinisterly beguiling Cesare Borgia was the most talented and the most ambitious', aldus C. Hibbert in The rise and fall of the house of Medici. Aylesbury 1981, 193.
Machiavelli schrijft uitgebreid over Valentino's listen en bedrog in Il principe, VIII. Piero de Medici, il Sfortunato (1471-1503), de zoon van Lorenzo de Medici, werd in 1494 na een vernederend accoord met de Franse koning Karel VIII weggejaagd door de inwoners van Florence. Ook Hooft brengt Piero, Cesare en Alexander ter sprake in zijn Rampzaeligheden der verheffinge van den huize Medicis. Zie ed. J. de Lange. 's-Gravenhage 1981, 167-171.
Baudartius verwees reeds vóór Cats naar deze plaats in zijn Apophthegmata I, VII (Ed. 1605, 200; ed. 1616, 195): 'Van den Paus Alexandro VI. ende syne sone Borgia getuyghen de Historien aldus, Alexander openbaarde nemmermeer eenighe menschen wat hy in den sin hadde te doen: Ende synen sone caesar Borgia en heeft noyt ghedaen t'gene hy seyde ofte beloofde dat hy doen woude.'
51
Niccolò Machiavelli, Il principe ('Quomodo fides a principibus sit servanda'), XVIII (1 en 3). Ed. M. Bonfantini. Milano etc. 1954, 56-57. Vert. F. van Dooren 1982, 136-137. Vgl. ook de annotatie bij B.6, r. 13. Cats combineert twee tekstplaatsen, en heeft volpe en successo ; Machiavelli 'golpe' en 'capitato'.
Juist op deze bladzijde, in het hoofdstuk 'In hoeverre personen die macht uitoefenen hun woord moeten houden', verwijst Machiavelli als typisch voorbeeld van bedrog naar Alexander VI. Die was 'zowel in zijn gedachten als in zijn daden nooit met iets anders bezig dan met het bedriegen van mensen.' Mogelijk heeft Cats door het lezen van deze regel bij Machiavelli teruggegrepen op de spreekwoordelijke uitdrukking die Guicciardini geeft.
52
Wellicht een toespeling op een passage in de Staat of Alcibiades I, 126c-127d over de eensgezindheid (echter zonder overeenkomsten in de formulering). Het citaat doet ook denken aan Protagoras, 322 C: 'Ζε?ς ο?ν δε?σας περ? τ? γ?νει ?μ?ν, μ? ?π?λοιτο π?ν, ?ρμ?ν π?μπει ?γοντα ε?ς ?νϑρ?πους α?δ? τε κα? δ?κην, ?ν' ε?εν π?λεων κ?σμοι τε κα? δεσμο? φιλ?ας συναγωγο?.' Plato zegt hier dat Zeus Hermes zond om aan het mensdom eergevoel en recht te brengen die 'de sieraden der staten en de samenhechtende banden van vriendschap zouden zijn.' Franciscus Heerman citeerde in zijn Guldene annotatiën, waarvoor Cats een drempeldicht schreef, de uitspraak in nagenoeg dezelfde bewoordingen (1642, 487). Ook Arnold Houbraken vermeldde in Stichtelyke zinnebeelden gepast op deugden en ondeugden, in 57 tafereelen als citaat van Plato: 'De Getrouheid is de grontstut, of Fondament van het borgerlyke leven.' Ed. Amsterdam 1732, 200.
53
Cicero, Pro Sexto Roscio Amerino, XL, 116. Ook aangehaald door Langius (1229 A).
54
Vgl. 'Bonis omnia bona!': Walther, 7, 295, nr. 35253.
55
Ed. Dombart en Kalb Augustinus, De civitate dei, 8, r. 38-47 ( CC XLVII), met enkele te verwaarlozen spellingsvarianten. Vert. Wijdeveld Augustinus, De stad van God, 52.
56
Erasmus wees in zijn voorwoord bij de Adagia onder meer op het woord aiunt als signaal voor een spreekwoord. Zie: Opera omnia. Ed. Clericus Erasmus, Opera omnia, II, 13 F. Vgl. ook Koning Koning, Spreekwoorden als bouwstenen, 105.
57
'En wij weten, dat hun, die God liefhebben, alle dingen medewerken ten goede, namelijk hun, die naar Zijn voornemen geroepen zijn.'
58
In het citaat moet devienent (r. 7) misschien 'deviennent' zijn; verder zou het moderne Frans in plaats van leur als bijvoeglijk naamwoord (r. 6 en 10): 'leurs' hebben.
De Franse calvinist Pierre du Moulin (1568-1658) predikte te Orléans, was hoogleraar in de filosofie te Leiden (1593-1598) en in 1621 hoogleraar in de theologie te Sedan. In Twee en tachtig-jarig leven vertelt Cats dat hij (te Leiden in 1595) zijn intrek neemt bij Antonius Trutius, waar hij Du Moulin ontmoette. Zie Breugelmans Breugelmans, Eerste publicaties van Jacob Cats, 213 en 218 (noot 14); vgl. ook Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit. Ed. P.C. Molhuysen. Eerste deel: 1574 - 7 febr. 1610. 's-Gravenhage 1913, 460 ( RGP 20) en Meertens Meertens, Letterkundig leven in Zeeland, 284.
Het ontbreken van een titel maakt het lastig het citaat thuis te brengen. Du Moulin publiceerde vóór en in 1618 veel werken waar het in opgenomen zou kunnen zijn, o.a.: Defence de la foy catholique ... Genève 1631 ( ed. princ. 1604); Apologie pour la sainte cene ... Genève 1610 ( ed. princ. 1607); Trente deux demandes ... Genève 1635 ( ed. princ. 1608); Veritable narrae. Genève 1635 ( ed. princ. 1609); De la vocation des pasteurs. Sedan 1618; Bouclier de la foy ... Genève 1635 ( ed. princ. 1618); en Du combat chrestien, ou des afflictions. Genève 1632 ( ed. princ. 1612?). Deze laatste tekst staat geheel in het teken van de strijd van de godvruchtige. Vgl. ook Zedler XXI, 1979-1983.
Mogelijk heeft Cats de tekst aan een tussenbron ontleend (iemand als Annaeus Robert haalde Du Moulin meer dan eens aan); later, in 'Aenmerckingen op het wonderbaer houwelick voren geroert', opgenomen in Het Spaens heydinnetje (1637), citeert hij de Fransman nogmaals en verwijst hij naar diens Conseil fidèle et salutaire sur les mariages entre personnes de contraire réligion. Charenton 1619 (Ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 106).
Dat de zoon Pierre Du Moulin (1600/1601-1684) is bedoeld -zoals Bosch (1960, 129) in zijn ed. veronderstelde- lijkt mij gezien het tijdstip waarop deze publiceert, uitgesloten. Van Es (1962-2, 14-16) verwees bij deze plaats naar de Spaanse theoloog Carolus Molinaeus (1535-1600), maar die ligt evenmin voor de hand.
59
Het zou één van de buitens op Walcheren kunnen zijn, maar een echt aanknopingspunt is er niet.
60
Voor Heinsius: ed. Amsterdam 1616, 76, nr. 15. Het perspectief ligt hier bij de minnaar en de slotregels luiden:
Hy weet niet wie hem dient. een ander krijcht sijn sinnen;
Hy vindt niet die hy soeckt, hy soeckt niet die hy vindt.
Zie voor Hooft: ed. Amsterdam 1611, nr. IX. Ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 94-95 en 157-158. Hoofts prent is een variant op een afbeelding in Vaenius, Amorum emblemata (zonder paar op de achtergrond). Vgl. ook Emblemata 1967, 299-300.
61
Over de rijke symboliek van de roos: Levi d'Ancona Levi, Garden of the Renaissance, 330-355; Portretten van echt en trouw 1986, 174, noot 6-7 en 324, noot 2. Van Mander betitelt de roos als bloem van Venus en hij wijst erop dat de bloei van zo korte duur is: 'Sy is ghecroont met Roosen, want de Roos die haest vergaet, beteyckent den wellust der liefden, die haest vergaet.' In: Uitbeeldinge der figueren 1616, fol. 114r [= 113r].
62
Of moet de hond opgevat worden als symbool voor háár trouweloosheid? Vgl. verder het hondje met een vergelijkbare houding op prent XLIII. Voor de hond als teken van (echtelijke) trouw bij Alciato: 'In fidem uxuoriam'. Ed. Augsburg 1531, D2r-v ( Emblemata 1967, 966-967).
63
Vgl. W. Spiegelberg, 'Der Frosch als Symbol der Auferstehung bei den Aegyptern. Die aegyptische Litteratur.' In: Sphinx. Revue critique embrassant le domaine entier de l'Egyptologie 7 (1903), 215-219; Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus (VI, XXXIX), nr. 201-212; Keller Keller, Tierwelt -1913, II, 315-317; Dictionnaire d'archéologie chrétienne ... Paris 1924, VI, 1810-1814; en Charbonneau Charbonneau, Emblematique, 819-826.
64
Sinnepoppen. Amsterdam 1614, II, XLIII; Holtzwart: Strasbourg 1581, nr. LXX. Zie: ed. Von Düffel en Schmidt Holtzwart, Emblematum, 158-159 en 201. Vgl. ook Cats' embleem 'De vorsch is naeckt gelijck een pier' uit de Spiegel ( ADW 1712, I, 587); Capaccio, Delle imprese trattato 1592, III, 15v-16r; en Emblemata 1967, 601-602.
65
Zie o.a. Watson Watson, Gerden of love, 45 voor de bloeiende roos als symbool voor de vruchtbaarheid; Smith [smith-011982a1982, 161-162, en afb. 71-72. Vgl. ook De Jongh De Jongh, Zinne- en minnebeelden, 27-34 en Portretten van echt en trouw 1986, 171-174, cat. nr. 33. Het schilderij van Van der Helst bevindt zich in Rotterdam, Museum Boymans-van Beuningen. Vgl. voor de symboliek van de roos eveneens .
66
Zie voor de ineengeslagen handen o.a. Portretten van echt en trouw 1986, 240, noot 6; voor De Brune: ed. Amsterdam 1624, 294, nr. XL.