← Content: PreviousContent: Next →

Sine vulnere laedor. [8]


beeld008

Back to top ↑
44 ↓
TACIT.
Palam compositus pudor, intus summa adipiscendi libido.

VIRGIL.
Vivit pectore sub dolente vulnus,
Intactis vorat ossibus medullas;
Vesano tacitos movet furores,
Quod chironia nec manus levaret,
Nec Phoebus, sobolesque clara Phoebi.

45 ↓
Buyten ghesont, binnen ghewont.
De blixem kan het sweert in hondert stucken breken,
Maer laet de scheede gaef, daer in het heeft ghesteken;
Tis even soo een vyer dat my de pijne doet, 1
Ick ben, eylaes! ghequetst, en noyt en liet ick bloet; 2
Ick ben, eylaes! ghequetst, maer openbare wonden 3
En zijnder noyt ghesien, en zijnder noyt ghevonden.
Dies wensch ick tot behulp gheen kruyt, of machtigh gras, 4
Ick wensche reyne salf van enkel maeghde-was. 5

Sine vulnere laedor.
Saucia corda gero, vestigia nulla sagittae;
Et iecur, illaeso corpore, vulnus habet:
Vulnus habet? fallor, quod enim sine vulnere vulnus?
Hei mihi! caecus amor vulnera caeca facit.
Fulmine cum misero mihi, non face pectus aduras
Saeve puer, nostris hoc, precor, adde malis:
Da medicam, medicis quae nesciat artibus uti,
Et sua, non herbas, applicet ora mihi.

Ma playe est au dedans.
Foudre & flambeau d'amour, feu de façon estrange,
Qui, sans toucher le sein, au c?ur d'amant se range.
Mon c?ur, puis que mon c?ur tu blesses sans blessure,
Il faut, par consequent, qu'il soit guary sans cure.

In outwarde shew appeares no wounde,
But inwardly my grieffe is founde.
The thunders fiery force doth crack the brittle steely blade,
And hurtes not once the letherne sheath wich for the same is made.
Like force hath Cupids darte as hath the thunders fiery charme,
It woundes, you see no wounde, it burnes, and yet you see no harme.
Och woulde that I a Chirurgion fit, for such great griefs could fynde;
Though ignorant in potions, wich phisitians knowe by kynde
Or had no skill in curinge woundes; But would to swadge my fitts,
Her salve of virginis wax apply with th'plasters of her lipps.

46 ↓
Niet al goudt datter blinckt. 7
Wij sien een gult gevest, wy sien een mooye scheede, 8
Maer is de lemmer goet? dat swoerje wel met eede. 9 10
En efter ist ghemist. de snelle blixem-strael 11
En breeckt wel anders niet, als slechts het innigh stael. 12
Wanneer ghy menschen siet tot hooghen staet gheresen,
En achtet niet terstont het hoochste goet te wesen.
Want daer 'thooft blinct en klinckt, daer dwinght en wringht de gheest; 13 14
Siet! waer het lichaem dreyght, daer is het hert bevreest.

Nescitur, ubi me calceus urget.
Fulgeat ut laetis vagina coloribus extra,
Intus, io! ruptus fulgure mucro latet.
Grande satellitium miraris, & arma tyranni,
Et rutilum, fulvo quod micat aere, caput:
Exteriora vides, quid stas? & ad intima transi;
Terreat ut facies, mens malesana tremit.
Calceus, egregium quem iudicat esse viator,
Afficit occulto saepe dolore pedem.

Tout n'est or que reluit, ny farine ce que blanchit.
Celuy que nous voyons, en l'action publique,
Si reveré de tous, si grand, si magnifique,
Que juge-on si heureux? souvent est le cousteau
Bel a le voir, mais tout gasté dans le foureau.
BOËTIUS.
Quos vides sedere celso,
Solii culmine reges,
Detrahat si quis superbis
Vani tegmina cultus,
Iam videbit arctas
Dominos ferre catenas.

TACIT. 6. ANNAL.
Si tyrannorum mentes recludantur, possint aspici laniatus, & ictus: Quando, ut corpora verberibus, ita saevitia, libidine, malis consultis, animus dilaceretur.

47 ↓
QUOD DOLET INTUS HABET.
Plerisque nostrum solenne est conditionem alterius quam maxime extollere, propriam contra deprimere. Eius rei rationem hanc puto, quod in his talibus ab externa rerum facie iudicia mutuantes, interna vix respiciamus, cumque laeta plerumque & quae magis placent maxime conspicua sint, duriora vero tacite fere conditioni uniuscuiusque inhaereant, aliena nobis, nostra plus aliis placent, optat ephyppia bos piger, optat arare caballus. Opes ac maiestatem Dionysii cum Damocle laudibus extollimus, gladium e lacunari equina seta in caput Tyranni demissum non ante videmus, quam ipsi eo loci simus, maximo imperio, ut ait Sallust. maximam curam inesse nescientes. At sane speciosissimum aulaeum nonne saepe ad sordidiorem parietis partem obtegendam adhibetur? Nonne colossi foris insignes Deum saepe aliquem repraesentant, intrinsecus pleni luto ac sordibus? ita sane. Et plerumque ubi honor, ibi & horror; &, ut Seneca, qui a multis timetur, multos timet.

Vele onder ons, hebben een ghewoonte, eens anders ghelegentheyt 15 ten hooghsten te verheffen, haer eyghen niet te achten: de reden waer van, 16 dunckt my hier in te bestaen, dat wy ons oordeel in dusdanighe saken ghewoon zijn te gronden op de dinghen die ons in't ooghe loopen, op inwendige ende verborghen saecken ondertusschen ofte niet lettende, ofte de selve 17 niet wetende: ende naedemael 18 het ghene dat vermaeckelijck 19 is in yemants geleghentheyt, meest altijdt blijckelijck is, ende dat de beswaerlijckheydt 20 vande selve 21 daerenteghen veeltijts van binnen schuylt ende bedeckt is: Soo ghebeurtet dat de gheleghentheyt van andere luyden aen ons, de onse aen ander luyden, beter schijnt:
Den Os wil voor een rijt-peert strecken, 22
Den hengst wenscht om den ploegh te trecken.
Wy prijsen al, 23 met Damocles, den glans ende voortreffelijcheydt van Dionysius, om datse ons in't ooghe loopt: het sweert daerentegens, dat met een peerts-hayr over't 24 hooft van den Tyran hanght, en sien wy niet eer voor wy selfs in sijn plaetse zijn. 25 Ey lieve! hoe dickwils is een schoone tapitserye gespannen voor een vuyl stuck muyrs. De nieuwste schoenen dwinghen 26 meest. De gegoten beelden der Afgoden, hoe wel zy van buyten vergult zijn, werden van binnen vol slick ende vuylicheyts bevonden. Die van vele 27 ghevreest wert, seyt Seneca, 28 vreester vele. Noyt Heer of eer, sonder seer. 29

48 ↓
Buycht, oft Breeckt.

PET. 1. 5.
Weest met ootmoedicheyt verciert, want Godt wederstaet den hooveerdighen.
Siet, wat de blixem doet; hy sal een lemmer breken,
Hy sal in stucken slaen dat niet en is gheweken, 30
De scheede niettemin, daerin het yser stack,
Die blijft in haer gheheel en sonder onghemack. 31
Godt die het seltsaem vyer laet van den hemel dalen, 32
Die maeckt hem veel ghelijck met dese snelle stralen, 33
Hy breeckt dat wederstaet, hy spaert dat buyghen kan;
'Noyt wasser trots ghemoet dat Godes zeghen wan'. 34 35

49 ↓
Flectere vel frangere.
Saepe vel intacta nummi periere crumena,
Fractus &, illaeso tegmine, mucro fuit.
Saepe cutis totos ruptis tegit ossibus artus,
Cum Deus ex alto tela trisulca iacit.
Mollibus indulget, durisque ferocius instat
Fulmen, & ipse facit fulminis Auctor idem.
Flecto genu: quicunque Deo non flectitur, ille
Plectitur, elatos Numinis ira premit.

Aux humbles gratieux, dur aux orgueilleux.
Ces Iavelins de Dieu, la foudre & la tonnerre,
Au doux ne font du mal, au dur il font la guerre.
Homme humilie toy, baissant ton haut desir,
Nul est, qui ne s'y rompt, qui ne s'y veut flechir.
PETR. 1. 6.
Humiliamini sub potente manu Dei, ut vos exaltet in tempore visitationis.

PROVERB. 28. 14.
O que bien heureux est l'homme! qui se donne frayeur continuellement: Mais celui qui endurcit son c?ur tombera en calamité.

FLECTERE VEL FRANGERE.
Si quis me interrogat (inquit Augustinus) quodnam primum, hominique Christiano maxime necessarium requisitum sit, humilitatem dicam. Si, quid secundum, idem respondebo. Si de tertio quaerat, dictum repetam. Indicat vir pius basim ac fundamentum totius philosophiae Christianae in hoc praecipue consistere, ut debellata omni elatione ac superbia, ex ver sui cognitione; unusquisque sibi vilescat, Deoque creatori sese submittat. Cum enim superbiae veneno primi parentes afflati ac inflati, totam posteritatem nefando contagio infecerint; humilitate eam restitui, &, ut in morbis, contraria contrariis curanda esse, Deum non obscure testatum voluisse, satis constat. Nec mirum, cum & sententiam malorum superbiam esse, etiam ex iudicio naturali, antiqui iudicaverint. Tarquinium hominem libidine praecipitem, avaritia caecum, immanem crudelitate, furore vecordem, vocaverunt superbum, & putaverunt sufficere convitium, ait ille. Concludamus cum Nilo, & operam demus ut sit nobis vita excelsa, spiritus humilis. Nihil altum vult Deus, praeter se; proprium illi est erecta deiicere, deiecta erigere.

Soo my yemant vraecht (seyt Augustinus) 36 wat de eerste ende noodichste deucht zy voor een Christen mensche, ick sal hem antwoorden, nedericheyt; wat de tweede, nedericheyt; wat de derde, nedericheyt. Willende den Godtsaligen 37 man daer mede te kennen geven, dat het geheele grontstuck 38 des Christelijcken levens insonderheyt daerin bestaet, dat den mensche in sijn gemoet uytgheroeyt hebbende alle trotsheyt en hoochmoet, ende daer door ghebracht zijnde tot ware kennisse en verachtinghe van sick selfs, hy sick 39 inde leechste dweemoedicheydt 40 voor Godt verootmoedighe. Want naedien't onser aller Voorouders, 41 door haren verwaenden hoochmoet in voortijden t'onsen verderve leelijck hebben laten ligghen: Soo heeftet den goeden Godt belieft, op de wijse vande ervaren medecijnen, 42 dese sieckte door strijdighe 43 gheneesdrancken wech te drijven. Laet ons dan trachten na een hemelsch en hooch leven, maer naer een nederighen gheest. De Heere der Heeren en wil niet groots, als sijne heerlijckheyt, 44 want 'tis hem eyghen, de hooghe nederich te maken, de nedrighe te verheffen. 45 Den dach des Heeren seydt Ies. 2. 12. 46 sal gaen over alle het hoochmoedighe ende hooghe, ende over alle het verhevene, op dat het vernedert werde.
Ghy die een Christen zijt ghenaemt,
Vraeght, welcke deugd' u best betaemt.
D'antwoort is kort: Voor eerst, en lest,
Is ned'richeyt u alderbest.

Back to top ↑

Facsimile Images


44

45

46

47

48

49

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    A man with a broken sword

    Back to top ↑

    Comments

    Het door de bliksem getroffen en gebroken zwaard neemt in dit embleem de centrale plaats in. De symboliek van het zwaard is veelomvattend: het is een teken van kracht, macht en verering, het kan verwijzen naar de geest en het woord van God en heeft, vaak daaraan gerelateerd en gecombineerd met vuur, een louterende werking. 67
    In de eerste toepassing gaat het om de minnaar die onzichtbaar verwond is door het liefdesvuur. Zijn wond is veroorzaakt door een schicht afkomstig van Cupido. Alleen de gunst van de geliefde zal de in het hart zo smartelijk geraakte jongen kunnen genezen. Vervolgens verschuift de aandacht naar hoog geplaatsten. Van buitenaf bezien lijkt hun positie mooi en begeerlijk maar wie goed kijkt, bemerkt dat achter een imposant uiterlijk vaak veel onzekerheid, angst en onrust steekt. Ten slotte beschouwt Cats de bliksem als teken van God: Hij brengt een onderscheid aan tussen het goede en slechte, waarheid en bedrog, nederigheid en hoogmoed, en tussen hart en lichaam. De zuivering en loutering worden erdoor zichtbaar gemaakt.
    Cats kan zich voor deze vergelijking hebben geïnspireerd op Erasmus' Parabolae. Hier volgt na de verwijzing naar Plinius' woorden over gesmolten geld in een ongeschonden beurs, de volgende vergelijking: 'Een bliksemschicht doet soms brons of ijzer smelten, terwijl hij was onaangeroerd laat; evenzo treden het oordeel van God en de macht van koningen wreed op tegen weerspannigen, maar zij ontzien hen die zacht en buigzaam zijn.' 68 De menselijke kracht, gesymboliseerd door het gebroken zwaard, valt in het niet ten opzichte van deze hemelse macht, die de kern raakt en het omhulsel (de schede) geheel en al negeert.
    Cats benadrukt aldus de juiste beoordeling van de positie van een ander en het herzien van de eigen, vaak te trotse, houding. Dit kan door minder oog te hebben voor de buitenkant. Hoogmoed en nederigheid vormen elkaars tegenpolen in de laatste uitleg, waarin wordt gesteld dat de ware christen zich niets aanmatigt maar zich ootmoedig dient te gedragen. Mogelijk hangt deze duiding samen met het perspectief op de prent. Het is immers niet uitgesloten dat er verband bestaat tussen enerzijds deze les en anderzijds de -letterlijke- hoogte waarop de man zich bevindt (vergelijk ook Cats' regel: wanneer ghy menschen siet tot hogen staet geresen ). De vier koppels beneden in de achtergrond, wel nederig, zouden dan als tegenhanger van de man op de voorgrond bedoeld kunnen zijn. 69
    Het specifieke motief van het gebroken zwaard is binnen de emblematiek te vinden bij Diego de Saavedra Fajardo en bij Julius Wilhelm Zincgref, in beide gevallen later dan bij Cats. Bij Saavedra Fajardo gaat het om een verbroken vriendschap en bij Zincgref luidt de strekking dat een deugdzaam krijger, wanneer zijn zwaard gebroken is, toch eervol kan strijden omdat dapperheid niet valt te breken. 70
    Niet een emblematische, maar een natuurwetenschappelijke bron heeft voor Cats als uitgangspunt gediend, zoals blijkt uit een toegevoegde noot onder het eerste bijschrift in de uitgave van 1618. Het is het vaker door hem geraadpleegde overzichtswerk van Hieronymus Cardanus: De subtilitate. In de paragraaf 'Fulmen cur tantam habeat vim' (Waarom de bliksem zoveel kracht heeft) gaat Cardanus uitvoerig in op de bijzondere krachten van de bliksem. Terwijl Cardanus de werking onder meer toelicht aan de hand van een verhaal over een beurs met geld (ontleend aan Plinius of Lucretius), 71 verandert Cats het voorbeeld - naar het lijkt eigenhandig - door te spreken over een zwaard in de schede. Het derde, Nederlandse, gedicht in 1618 bevatte nog wel een verwijzing naar de met geld gevulde beurs: 'De Beurs is onghequetst, in brysels springt het ghelt.'
    Twee jaar na Proteus brengen Adriaen van de Venne en Joost Ockersz een nieuwe editie op de markt, met op de prent van het achtste embleem enkele aanpassingen: de jongeman is nu vervangen door Cupido, het water op de achtergrond is onstuimig geworden en de bliksemstralen zijn nadrukkelijk boven een kerk aangebracht

    Afbeelding 8.1
    . Aan het eind van de zeventiende eeuw volgt Johannes à Castro het embleem van Cats na in Zedighe Sinne-belden [sic] ghetrocken uit den ongheschreven boeck van den aerdt der schepselen. Eenzelfde, aangedane, figuur bekijkt, zoals het motto hier uitdrukt, geen gebroken maar gesmolten zwaard

    Afbeelding 8.2
    :
    Den Blixem kan een sweert soo slaen
    Dat 'tsweert smilt en de scheed' blijft staen. 72

    Back to top ↑

    Notes

    1
    vyer : vuur, hier het liefdesvuur, vergeleken met de bliksem
    2
    liet : verloor
    3
    openbare : zichtbare
    4
    machtigh gras : geneeskrachtig kruid ( WNT V, 582, 2, d, dp; en WNT IX, 77, 2, b, dp)
    5
    maeghde-was : Een oude benaming voor zuiver was ( WNT IX, 13, dp). Pas in de tweede helft van de achttiende eeuw ontdekt men dat bijenwas niet door planten wordt voortgebracht maar een afscheiding is van het insect. Volgens Theodorus Clutius, Van de byen. Amsterdam 1619, 73 is was een 'materie, die de Byekens meest halen wt die Bomen, ende ooc wt sommige bloemen' ( WNT XXIV, 1358). Was werd gebruikt als geneeskrachtig bestanddeel in pleisters en zalven ( Ibid., 1361). Vandaar dat de minnaar hier bedoelt dat alleen (de volgzaamheid van) een meisje (of maagd), 5 hem van zijn liefdeswond kan genezen. Vgl. Otto Vaenius onder het ovidiaanse motto 'Nullis medicabilis herbis': Amorum emblemata 1608, 154 (evenals 120 ).
    6
    Een andere benaming voor een maagd of meisje was maagdebloem (vgl. WNT IX, 11). Blijkens de analogie kan aan haar mond het zuivere en heilzame was onttrokken worden. Vgl. A.2, r. 8.
    7
    Niet alles wat mooi oogt, is ook innerlijk degelijk; schijn bedriegt ( WNT V, 464; Stoett, 719).
    8
    gult gevest : gouden handvat
    9
    lemmer : de kling van het zwaard
    10
    dat ... eede : daar zou je op zweren
    11
    En ... ghemist : En toch is het een vergissing
    12
    innigh : dat zich in de schede heeft verborgen, bevindt
    13
    daer : waar
    14
    klinckt : indruk wil maken (zich wil laten horen), vgl. WNT VII, II, 4106, I, A, 6, c
    15
    eens anders ghelegentheyt : de staat, positie, omstandigheden van een ander ( WNT IV, 1112, 2, dp)
    16
    de reden waer van : en de reden hiervan
    17
    de selve : Nl. inwendige ... saecken, r. 5.
    18
    naedemael : aangezien
    19
    vermaeckelijck : aangenaam, genoeglijk
    20
    beswaerlijckheydt : lasten, problemen
    21
    vande selve : Nl. van yemants geleghentheyt, r. 7.
    22
    voor [...] strecken : doorgaan voor, de plaats innemen van. Vertaling van het Horatius-citaat. Zie noot 11.
    23
    al : allen, of: geheel
    24
    over : boven
    25
    Wy ... zijn : Zie noot 12.
    26
    dwinghen : knellen
    27
    van vele : door velen
    28
    Seneca : Zie noot 13.
    29
    seer : pijn. Vgl. de uitdrukking: 'Waar geen eer is, daar geen zeer is', voor: iedereen heeft zijn zwakke plekken (Harrebomée, II, 174 en 496).
    30
    dat ... gheweken : dat niet heeft willen wijken
    31
    onghemack : gebrek, hier: schade
    32
    seltsaem : wonderlijk. Vgl. o.a. 2 Koningen 1:10.
    33
    Waarschijnlijk (vgl. C.2, r. 6 ): God laat veelal hetzelfde gebeuren door zijn snelle bliksem (toorn). Gezien de alexandrijn ligt de rust na het woord ghelijck.
    34
    Vgl. Job 9:13 en 17, 'God zal zijn toorn niet afkeren; onder Hem worden gebogen de hovaardige helpers [...] want Hij vermorzelt mij door een onweder, en vermenigvuldigt mijn wonden zonder oorzaak.'
    35
    wan : verwierf. Zie o.a.: Psalm 101:5, 'Die van zijn naaste in het heimelijk kwaadspreekt, die zal ik verdelgen; die hoog van ogen is, en trots van hart, die zal ik niet dulden'; en Psalm 24:4-5, 'Die rein van handen, en zuiver van hart is, die zijn ziel niet opheft tot ijdelheid, en die niet bedrieglijk zweert; die zal de zegen ontvangen van de Heere, en gerechtigheid van God zijn heils.' Het aanhalingsteken vooraan de regel vestigt de aandacht op het sententieuze karakter van de zin.
    36
    Augustinus : Zie noot 17.
    37
    Godtsaligen : vrome
    38
    grontstuck : grondslag, fundament
    39
    sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, § 51; Hermkens en Van de Ketterij [Hermkens, Grammaticale interpretatie], 95, § 2.4.
    40
    leechste dweemoedicheydt : nederigste onderworpenheid (vgl. WNT III, II en III, 2344). Over de wijsheid die de aardse dingen veracht: Ripa [Ripa, Iconologia], 621a.
    41
    onser aller Voorouders : Zie noot 18.
    42
    medecijnen : artsen. Vgl. Lucas 4:23.
    43
    strijdighe : tegen(over)gestelde. Vgl. noot 19.
    44
    niet ... heerlijckheyt : niets groots, dan (behalve) zijn (eigen) heerlijkheid
    45
    De Heere ... verheffen : Verwijzing naar Ezechiël 21:26, 'Ik zal verhogen die, die nederig is, en vernederen die, die hoog is'; vgl. verder o.a. Lucas 14:11 en 18:14; 1 Samuël 2:7-8; Jakobus 4:6 en 10; Spreuken 29:23; Job 22:29; Mattheus 23:12 en 1 Petrus 5:5.
    46
    seydt Ies. 2.12 : Jesaja 2:12, 'Want de dag van de Heere der heerscharen zal zijn tegen elke hovaardige en hoge, en tegen elke verhevene, opdat hij vernederd worde.'
    47
    De lever werd o.a. beschouwd als zetel van de hartstochten en de zinnelijke liefde (vgl. WNT VIII, I, 1816 en Portretten van echt en trouw 1986, 54-55 en 118, noot 14). Cats verkondigt enige tijd later in 's Werelts begin, midden, eynde, besloten in den trouw-ringh (1637) dat zolang de liefde binnen de grenzen van de redelijkheid blijft, zij in het verstand zetelt, maar 'buyten ofte boven reden en regel gaende, dat de selve dan in de lever ende niet in het herte sigh onthout [...].' Zie: Het Spaens heydinnetje. Ed. Vieu-Kuik Cats, Spaens Heydinnetje 1980, 93. Vgl. ook embleem XVI.C.2, r. 8.
    48
    Dit wordt gezegd van Aelius Seianus. Vert. Meijer Tacitus, Jaarboeken, 201.
    49
    'Quid vota furentem, quid delubra iuvant? est mollis flamma medullas interea et tacitum vivit sub pectore volnus ' (Wat heeft zij, een razende, aan gebeden? Intussen verteert het vuur haar zachte merg en leeft diep in haar hart een stille wond; cursiveringen van mij, HL). Met 'het stralende nageslacht van Phoebus' wordt Orpheus bedoeld. Over Phoebus spreekt Vergilius in r. 58. Het is denkbaar dat Cats via Servius of Darius citeert, anderszins uit de tweede hand aanhaalt, of een eigen variatie presenteert; de verzen zijn hendecasyllabi. Cats moet een voorliefde hebben gehad voor het vierde boek van Vergilius waarin de liefde van Dido centraal staat. Vgl. verder o.a. XVI.B.4.a, en Heesakkers Heesakkers, Vergilius.
    50
    Vgl. Stoett, 2003. Het gezegde gaat terug op een anecdote bij Plutarchus. Vrienden vroegen aan een Romein die zijn vrouw zonder duidelijke reden verstootte: 'Was ze dan niet kuis, was ze dan niet mooi?' Waarop hij een schoen omhoog hield en zei: 'Is hij niet mooi gemaakt, is hij niet nieuw? En toch weet niemand waar hij degene die hem draagt pijn doet.' Zie: Vitae ('Aemilius Paulus'), V, 1-2, evenals de toespeling hierop door Montaigne, Essais, III, IX (Ed. Villey Montaigne, Essais, II, 948). Plutarchus herhaalt de uitspraak kernachtig in Moralia ('Coniugalia praecepta'), 141 A; tevens opgenomen door Erasmus in zijn Parabolae (Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 148, r. 811; ed. Mynors 1978, 167, r. 25) en bovendien geciteerd in Langius (863 A).
    Vgl. verder WNT XIV, 745; Margalits, 81: 'Nemo scit, ubi calceus urat, nisi qui enim portat'; en Walther 4, 411, nr. 25562 en 5, 676, nr. 33159. Zie tevens Cats' embleem 'Elck weet waer hem de schoen wringt' in: Spiegel 1632, III, 55-57, nr. XX (= ADW 1712, I, 626).
    51
    Meurier Meurier, Trésoir, 42; Proverbia I, 192; Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, I, 81; Dournon Dournon, Dictionnaire, 220, met als betekenis: Men moet niet afgaan op het uiterlijk.
    52
    Ed. Smith Boethius, De consolatione, 109. Vgl. de vertaling van Brouwer Boethius, De vertroosting, 151.
    53
    Vert. Meijer Tacitus, Jaarboeken, 263. Tacitus geeft aan dat de uitspraak afkomstig is van 'die Wijste onder de Wijzen.' Daarmee doelt hij op wat Socrates zegt over het verminken van zielen door tirannen. Plato schrijft Socrates deze uitspraak toe in Gorgias, 524 E.
    Ook Langius had onder het lemma 'Tyrannis' dit fragment uit Tacitus aangehaald (1325 A) en Cats kon het eveneens vinden in Justus Lipsius, De constantia, II, XIV (Ed. Antwerpen 1584, 120).
    54
    Horatius, Epistulae, I, XIV, 43. Vaenius verwerkte het gegeven in een pictura in de Emblemata Horatiana 1607, 149.
    55
    De passage verwijst naar het verhaal over Damocles, die hoveling was bij Dionysius, de tiran van Syracuse. Damocles verheerlijkte de positie van zijn heer en mocht daarom één dag koning zijn. Maar boven zijn troon was een puntig zwaard aan een paardehaar opgehangen. Het verhaal werd exemplarisch voor het gevaar dat permanent en voor iedereen dreigt, ook in tijden van voorspoed. Zie o.a.: Cicero, Tusculanae disputationes, V, 61; Horatius, Ode, III, I, 17; Boethius, De consolatione philosophiae, III, 5; Macrobius, Commentarii in Ciceronis somnium Scipionis, I, 10, 16; en Persius, Saturae, III, 40 ev. Niet alleen wijdde Vaenius er een embleem aan in zijn Emblemata Horatiana 1607, 74-75, een bundel die Cats goed kende, ook Vondel verwerkte het verhaal in Den gulden winckel 1613, 33, nr. XXVIII. Vgl. verder Gesta romanorum. Ed. H. Oesterley. Berlin 1872, 143 en Emblemata 1967, 1155-1156.
    Cats' verwijzing naar Sallustius lijkt geen citaat, maar eerder een toespeling te zijn; mogelijk ingegeven door Langius (303 A), die de regel 'Magnae curae magna merces est' (Veel geld baart veel zorgen) citeert. Onduidelijk is of Cats aan deze zinsnede, afkomstig uit Epistula ad Caesarem, I, 7, 1 heeft gedacht, en dan wellicht in combinatie met Epistula ad Caesarem, II, 13, 5 (waar de woorden maximo imperio voorkomen; beide regels staan volgens de editeur K. Vretska in direct verband met elkaar), óf dat deze sententie ontleend is aan Epistula ad Caesarem, II, 10, 4: 'cuicumque in sua civitate amplior inlustriorque locus quam aliis est, ei magnam curam esse rei publicae' (Wie in zijn staat een hogere of glansrijkere positie inneemt dan anderen, draagt grote zorg om het algemeen belang). Zie: C. Sallustius Crispus, Invektive und Episteln. Ed. K. Vretska. Twee dln. Heidelberg 1961, I, 106-107 en 118; II, 159-160, 180 en 238. Het is echter denkbaar dat Cats een andere (tussen)bron heeft gebruikt.
    56
    Aangehaald door Langius (1306 A), met als aanduiding Prov. In de afdeling Proverbia (editie Basel 1515, 640) komen Seneca's woorden inderdaad voor: 'Multos timere debet, quem multi timent.' Seneca schreef ze nogmaals, met een kleine variatie, in De moribus (ed. Basel 1515, 633) en in Epistulae morales, CV, 4: 'quod qui timetur, timet' (hij voor wie de mensen bang zijn, is zelf ook bang).
    57
    Zie Herhold Herhold, Lateinischer Wort- und Gedankenschatz, 96. Joachim Camerarius, Symbolorum et emblematum ex re herbaria. Nürnberg 1590, nr. XCV, heeft als motto 'Flectimur non frangimur'; Camillo Camilli, Imprese 1586, I, 70 heeft 'Frangar non flectar'; vgl. ook Emblemata 1967, 357.
    58
    De vergelijking met het geld is ontleend aan Plinius of Cardanus, zie noot 25 en 26.
    59
    Een bijbelse regel, vgl. o.a. 2 Kronieken 12:12. Ook Meurier geeft een berijming: 'Dieu se monstre aux humbles gracieux, resiste aux arrogants & orgueilleux' (1617, 51 en 53).
    60
    Verwijzing naar Augustinus, Epistulae ('Ad Dioscorum'), CXVIII, III, 22: 'Huic te, mi Dioscore, ut tota pietate subdas velim, nec aliam tibi ad capessendam et obtinendam veritatem viam munias, quam quae munita est ab illo qui gressum nostrorum tanquam Deus vidit infirmitatem. Ea est autem prima, humilitas; secunda, humilitas; tertia, humilitas et quoties interrogares dicerem' (Ik zou wensen, mijn beste Dioscorus, dat je je met al je vroomheid geheel aan Hem onderwerpt en je geen andere weg baant om de waarheid na te jagen en te bereiken dan de weg die gebaand is door hem die als God de zwakheid van onze schreden zag. Dat is vooral ten eerste de nederigheid, ten tweede de nederigheid en ten derde de nederigheid en telkens als je ernaar zou vragen, zou ik dat zeggen). In: Opera omnia, II. Paris 1902, 442 ( PL XXXIII). Mogelijk is Cats op dit citaat gekomen door lezing van Calvijns Institutio christianae religionis, II, II, 11.
    61
    Namelijk Adam en Eva; zie Genesis 3.
    62
    Deze (aan de homeopathie verwante) gedachte gaat terug op de leer van de vier elementen, waarbij een ziekte wordt bestreden met middelen die tegengesteld zijn aan de aard ervan. Vgl. Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive originum libri XX, IV, IX, 7: 'Contraria enim contrariis medicinae ratione curantur.' Ed. W.M. Lindsay. Twee dln. Oxford 1911, [ongepagineerd], r. 26-27.
    De arts Van Beverwijck verwoordde dit in zijn Schat der ongesontheyt aldus: 'Dewijl alle Beweginge, en alle Werckinge haren oorspronck heeft uyt verschil en Strijt van Dingen, die malkanderen recht tegen zijn, so heeft de Nature, doense dese gantsche Werelt een gestadige Verandering onderworp, oock nootsakelijk deselve met verscheyde soorten van Verschillen als besaeyt. En gelijk de vier beginselen aller dingen, als vuur en water, lucht en aerde, gantsch tegen malkander ghestelt heeft, soo heeftse oock alle Dingen, dat uyt deselve ontstaet, yet tegenstrijdende gegeven. Derhalven en kander geen Gebreck in ons wesen, waer toe sy niet een tegenmiddel voortgebracht en heeft [...]. Ed. Alle de wercken 1652, 18. Zie ook: Johan van Beverwijck, De schat der gezondheid. Met gedichten van Jacob Cats. Ed. L. van Gemert. Amsterdam 1992, 43 (Griffioen); en L. van Gemert, 'Johan van Beverwijck als "instituut". In: De zeventiende eeuw 8 (1992), 99-106, i.h.b. 102.
    63
    Cats doelt hier blijkbaar op wat Livius in Ab urbe condita, I, L, 3 over Tarquinius schrijft: 'Turnus Herdonius ab Aricia ferociter in absentem Tarquinium erat invectus: haud mirum esse Superbo inditum Romae cognomen - iam enim ita clam quidem mussitantes, volgo tamen eum appellabant. An quicquam superbius esse quam ludificari sic omne nomen Latinum?' (Turnus Herdonius uit Aricia is hevig uitgevaren tegen Tarquinius die afwezig was. Hij zei dat het geen wonder was dat deze in Rome de bijnaam Superbus had gekregen -want zo noemden ze hem al heimelijk fluisterend, maar wel algemeen- of kon er iets bestaan dat van meer trots getuigde dat zo spotte met alles wat Romeins was?). Vgl. voor dit epitheton verder o.a. Plinius, Naturalis historia, III, V (67); XIII, XXVII (88); XIX, XIX (50) en LIII (169); XXXIV, XIII (29). Over de trots als kwaad ook Seneca, De beneficiis, II, XIII.
    64
    De verwijzing is hoogstwaarschijnlijk ontleend aan Langius (568 B): 'Beatus, cuius vita excelsa, spiritus humilis'; ook citeerde Langius (567 A) in dit verband 1 Petrus 5:6 (zie C.4.a ). Het zou een toespeling kunnen zijn op Epistolarum ('Zosimo Caligario'), II, CCIII waarin Nilus stelt dat nederigheid boven alles noodzakelijk is. Zie Opera omnia. Paris 1865, 306-307 ( PG LXXIX). Het citaat is niet teruggevonden in de Sententiae en Paraenetica, waaruit Cats elders wel heeft geciteerd.
    65
    Waarschijnlijk vanwege het feit dat de opeenvolging van de hoofdletters V en U als VVLNERE bij het lezen verwarrend zou zijn, werd bij deze combinatie gekozen voor een tot U vervormde O (er werd een gedeelte uitgeslagen of uitgesneden); hetzelfde is het geval in de motto's boven IX.A (VULNERE); XV.C.5 en XXIV.B.5 (beide keren SERVUS). Een uitzondering vormt het woord VULNUS in XL.B.5. Wanneer de combinatie is omgedraaid, namelijk UV, wordt er geen gebruik gemaakt van deze 'vervormde O', maar staan er twee V's achter elkaar. Deze combinatie is drie keer te vinden: IUVAT in I.C.5 en XIX.A.1; IUVANT in XLII.A.1.
    66
    Vgl. voor een latere visuele pendant, met name in perspectief en de stilering van de hemel met de bliksemschichten: Johan de Brune, Emblemata 1624, 180, nr. XXV.
    67
    Wanneer men de voorstelling niet alleen metaforisch opvat maar overweegt of wat Cats zegt ook reëel mogelijk is, dan zal de grote hoeveelheid energie ergens moeten zijn afgevoerd. Volgens fysici heeft de schede de lading niet kunnen geleiden. Dit betekent dat óf het zwaard op de grond moet hebben gerust, óf in de schede een gat moet zijn gebrand. Zie voor het symbool van het louterende vuur en van de waarheid die als een bliksemschicht verheldering brengt: Chevalier Cheval, Dictionnaire, 478.
    68
    Vgl. C.2 en noot 26. Erasmus: 'Ut quaedam fulmina aes ac ferrum liquefaciunt, ne cera quidem confusa, ita divina vis aut regia potestas in obsistentes sevit, mollibus parcit et cedentibus.' Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 268, r. 787-788; ed. Mynors 1978, 243, r. 21-23.
    69
    De veren op de hoed, dikwijls een teken van praal en trots, kunnen betrekking hebben op Cats' opmerking dat het hoofd der hoogmoedigen 'blinct en klinckt' (vgl. WNT XVII, 1239, A, II, 7, b en WNT XII, II, 2815, A, II, 4, c, s.v. 'pluim'). Vgl. ook de uitdrukking 'de pluimen laten vallen' voor een nieuw leven beginnen ( WNT XII, II, 2812, A, I, a). Elders dicht Cats:
    D'eerste scheen een groote joncker
    Hy droegh pluymen op den hoet,
    Maer het was een rechte proncker.
    In: Spiegel 1632, I, 91, nr. XXX (= ADW, 1712, I, 520). Over uitbundige kledij, gekoppeld aan de pronkzucht en hovaardigheid: Van Vaeck Van Vaeck, Adriaen van de Venne, 697-699 en 710.
    70
    Zie respectievelijk Idea de un principe politico christiano. Milano 1642, nr. 91; en Emblematum ethico-politicorum centuria. S.l. [Heidelberg] 1619, nr. 21. Het beeld van het zwaard zelf, als goddelijk teken, komt meer dan eens voor als emblematisch motief. In Bartholomeus Hulsius' Emblemata sacra staat het voor de uiteindelijke beslissing die in Gods hand ligt; Jacobus à Bruck geeft, in het verlengde hiervan, als betekenis dat de zegen afhankelijk is van het goddelijk ingrijpen en eenzelfde uitleg geeft Rollenhagen onder het motto 'Omnis victoria a domino' (Hulsius: S.l. 1631, nr. 24; A Bruck: Emblemata moralia & bellica. Strasbourg 1615, nr. 22 b; Rollenhagen: Selectorum emblematum centuria secunda. Utrecht 1613, nr. 83). De toepassingen zijn doorgaans gebaseerd op bijbelse voorstellingen.
    71
    Plinius, Naturalis historia, II, LII (137): 'tertium est quod clarum vocant, mirificae maxime naturae, quo dolia exhauriuntur intactis operimentis nulloque alio vestigio relicto, aurum et aes et argentum liquatur intus, sacculis ipsis nullo modo ambustis ac ne confuso quidem signo cerae' (Er is een derde soort, genaamd 'heldere bliksemflitsen', van een bijzonder opmerkelijke aard: deze leggen vaten droog zonder hun deksel te beschadigen en zonder enig ander spoor achter te laten; ze smelten goud, koper en zilver in beurzen zonder de beurzen ook maar enigszins te verschroeien; zelfs de zegel van was smelt niet). Vgl. ook Lucretius' opmerking over de macht van de bliksem, in De rerum natura, VI, 229-232:
    [...] transit per saxa, per aera,
    et liquidum puncto facit aes in tempore et aurum.
    curat item vasis integris vina repente
    diffugiant.
    (Hij gaat dwars door rotsen en metalen en smelt in een oogwenk koper en goud. Hij laat ook onverhoeds de wijn vervliegen zonder de kruik te breken).
    72
    Ed. Antwerpen 1694, II, 275, nr. 90. In de uitleg ligt de nadruk op het bedrog.