← Content: PreviousContent: Next →

Odit amor medicum. [36]


beeld036

Back to top ↑
212 ↓
OVID.
Sentit amans sua damna ferens, tamen haeret in illis;
Materiam culpae praesequiturque suae.

l'Amour est un plaisir si doux,
Le mal en est si desirable,
Que je me dirois miserable,
Si jestois exempt de ses coups;
s'Il faut mourir un jour,
Ie veus mourir d'amour.

213 ↓
Die bluscht mijn vlam, dien word' ick gram.
Wanneer de smit het stael gaet in het water steken
Om door het koele nat den brant te mogen breken, 1
Siet wat een wonder ding! het maect een groot gerucht,
Het schijnt of dattet kijft, of immers dattet sucht. 2 3
Moet niet de minne-brant een seltsaem plaghe wesen! 4
Hoe seer de minnaer klaeght, hy vreest te zijn genesen;
'T is dwaesheyt hier een vrient te trecken uytte pijn,
De siecke schout behulp, en wil ellendigh zijn. 5 6

Odit amor medicum.
Ferrea massa rubens, furvis educta caminis
Quam faber in tepidam forcipe mergit aquam,
Sibilat, & totas implet stridoribus aedes;
Hoc indignari, vel gemuisse voces.
Omnis amans rapidis uri sibi pectora flammis
Et gemit, & dominae saepe recantat idem:
Hunc aliquis sanare velit, subit ira: quid hoc est?
Infoelix medicam respuit aeger opem.

Qui guerrit l'amant luy faict tourment.
Le fer du mareschal, quand on le veut esteindre
En le plongeant en l'eau s'en va gronder & plaindre.
Offrir a l'amoureus santé, est tout en vain;
Car il se plaist au mal, & ne veut estre sain.

If Burninge lustfull love you'le cure,
It will repine thereat be sure.
When as the smith colde water casts upon the iron hott,
Intendinge for to pacifie that heate which late it gott:
It sizzes, smoakes, it grynes, and makes a wondrouse noyse to heare,
As discontent it chydes, or braules, and angry doth appeare.
Of burninge love doe some complayne, and yet refuse wee see.
Out of such burninge to be brought, least cured they should bee.
Yea though such doctors might be founde, that loves tourment could free,
They rather would in paynes abyde, then eased for to bee.

214 ↓
't Zijn stercke beenen, die weelde draghen. 7
Wanneer het yser gloeyt te midden inde kolen,
Bevochten vande vlam, en in het vyer verholen,
Dan buyght het als een was, maer raecktet in het nat,
Strax heeftet wederom sijn harden aert ghevat. 8 9 10
Hoe dwee is ons de ziel wanneer ghewisse slaghen 11 12
Ons treffen aen den gheest, of inde leden plaghen!
Wy leven nae de tucht soo langh de roede slaet, 13
De mensch is alderbest wanneert hem qualick gaet.

215 ↓
Superba foelicitas.
Sunt humiles animi rebus plerumque sub arctis,
Et rigidos mores fata sinistra fugant:
Res ut laeta redit, mens ebria surgit in altum:
Optima sors homini pessima corda facit.
Anne vides? chalybs mitescit in igne metallum,
Dum fornax rapidis follibus acta gemit:
At faber hunc tollatque foco, mergatque sub undas;
Maior erit subito, quam fuit ante, rigor.

L'office & la somme, monstrent quel soit l'homme.
Le fer est doux au feu, mais hors de la fornaise
S'endurcit de-rechef. Quant l'homme est en desaise,
Le voilà tout mollet; mais retrouvant son heur,
Tu le verras soudain tout eslevé de c?ur.
VIRG.
Nescia mens hominum fati sortisque futurae:
Et servare modum rebus sublata secundis.

TERENT. HEAUTON.
Nam in metu esse hunc, illi est utile.

SUPERBA FOELICITAS.
Qui necessitate magis, quam voluntate ad vitae temperantiam accedunt, quoties nihil est quod prohibeat, relabuntur ad ingenium (ait Halicar.) eaque genuina humanae naturae descriptio est: nam sane bona opera, ait Agathocles, ita demum necessitate cogente degustamus, quamdiu metus premit; & contra, ex sententia Iosephi, solet insolentia fere crescere rebus quietis. Vidimus pueros, dum saevit tempestas, sub arbores confugere, ibique quiete sese continere; serenitate vero subsecuta aufugientes, ramos arborum per lasciviam avellere: ita & nobis rebus afflictis ad Deum perfugium est, vitia devovemus, vitae sanctimoniam praeferimus: at vix dum afflictio desaevit, lascivimus ingrati in Deum, imo & iniuriosi verissimumque fit illud Poetae,
Rarae fumant foelicibus arae

De ghene die meer door noot, als door wille een matich leven ter handt trecken, 14 soo haest de dwangh wech is, gaen weder den ouden karre-pat in, 15 (seyt Halicar.) 16 sulcx is de rechte afbeeldinghe vanden aert der menschen: want, ghelijck Agathocles 17 seydt, wy doen soo langhe wel, 18 als wy in ancxt zijn; en in teghendeel van dien soo de saecken weder beginnen wel te gaen, terstont weyckt de dertelheyt weder uyt. 19 De kinderen ter wijlen het onweer raest, loopen onder de boomen schuylen, ende onthouden hun daer 20 in stillicheydt: maer soo haest alst moy weder werdt, scheurense de tacken van de boomen af, en loopen daer henen. De mensch plach 21 in tegenspoet sijn toevlucht tot Godt te nemen, 'thooft te laten hangen, als een biese: 22 maar soo haest alst hem beter gaet, het hooft inde windt te steecken, ende als voren sijn oude ganghen te gaen. 'tIs midtsdien 23 waer 'tghene den Poët 24 seydt:
Soo lang de mensch is fray en kloeck, 25
Soo leyt de Gods-dienst in den hoeck;
Maer alsmen valt in teghenspoet,
Dan heeftmen God als by den voet. 26

216 ↓
Ist dat ghylieden de kastydinghe verdraeght, God sal u als kinderen aengaen, maer ist dat ghylieden sonder kastydinghe zijt, so zijt ghy dan bastaerden ende niet kinderen.
Als 'tyser leyt en gloeyt te midden inde kolen, 27
Men siet, men hoortet niet, het isser in verholen;
Maer so het yemant lescht, dan schijntet dat het klaeght, 28
En dat het eenigh leet, oock inde vreughde, draeght.
Als God de sijne straft, sy duycken ende swijghen, 29
Maer voorspoet in het vleesch die doet hun vreese krijgen; 30
Sy houden gantsch verdacht des werelts loosen schijn, 31
Ey laet, o God, mijn deel niet inde werelt zijn! 32 33

217 ↓
In laetis gemit.
Ingemit, in tepidis ferrum dum mergitur undis,
In flamma, rapido dum calet igne, silet.
Mens pia divinas, sine murmure, sustinet iras,
Quodque gemat, coeli si cadat aestus, habet.
Ergo dolens, suspecta mihi mea gaudia, dicit;
Quid? mea sancte Parens, portio mundus erit?
Absit; & hic potius fremat orbis, & orcus, & aether;
Dum mihi des alio gaudia vera loco.

GAL. 6. 14.
Ia ne m'adviene que je me glorifie si non en la croix de nostre Seigneur Iesus Christ, par lequel le monde m'est crucifié, & moy au monde.
Le genereux acier est coi en la fournaisse,
Mais, s'il est mis en l'eau, lamente de son aise;
Le noble esprit chrestien gai en adversité
Gemit, comme en suspens, sur sa prosperité.
GREGOR. IN MORAL.
Sancti viri cum sibi suppetere prospera huius mundi conspiciunt, pavida suspicione turbantur: timent enim, ne hic laborum suorum fructus recipiant: nec timent quod divina iustitia latens in iis vulnus aspiciat, & exterioribus eos vulneribus curans, ab intimis repellat.

IN LAETIS, GEMIT.
Suspecta est fidelibus, nec immerito, huius saeculi foelicitas: didicerunt enim Deum ita nobiscum plerumque agere, ut cum aegris medici; ii, malo iam inveterato ac incurabili, ad exitium aegrotos vergere dum considerant, omnia iisdem, in quae appetitus rapitur, dari permittunt; aliis contra, quibus iam melioris valitudinis spes affulgere coepit, succos amaros propinant, anxia victus ratione coercent, imo & (morbo interdum id exigente) urunt, ac secant. Deus quos servatos vult, hos stricte habet, reliquis ut lasciviant, permittit.
Pueris inter sese depugnantibus, si alterum a superveniente aliquo plagis excipi, alterum impunem dimitti videmus, castigantem vapulantis patrem esse optima illatione concludimus. Quem Dominus diligit (inquit sapiens) hunc corripit ac castigat, & quasi pater in filio complacet sibi, Proverb. 3. 12.

'Tgheluck en voorspoet deses werelts wert 34 niet sonder redenen verdacht ghehouden by de godtsalighe: want ten is hun niet onbekent dat Godt de Heere met ons ghemeenlijck also placht 35 te handelen als de medecijnen 36 mette siecken doen, de welcke, oordeelende de sieckte ongheneselijck, en siende dat het met den siecken wel haest mochte gedaen zijn, laten opentlicken toe datmen den selven al 37 te eten ende te drincken gheve daer hy eenichsins treck ofte lust toe heeft: aen andere daerenteghens, aen welcker ghesontheyt sy nu meynen wat gewonnen te hebben, gheven sy bittere en walghelijcke drancken in, schrijven hun scherpe 38 eetreghels voor, ja vliemense 39 en schroyense 40 somwylen, als de sieckte sulcx vereyscht. Godt plachse t'onder te houden 41 die hy behouden wil, die andere laet hy int wilde buyten den bocht 42 springen. Soo wanneerder kinderen onderlinghe pluyckhayren, 43 indien wy sien datter yemand vande omstanders eenen jongen uytkipt, 44 ende den selven berispt, ofte met slaghen kastijt, sonder sick 45 den anderen aen te trecken, wy oordeelen terstont met seer goet besluyt, dat den ghenen die slaet den vader, die gheslaghen werdt, des selfs sone moet wesen. 46 Wie den Heere lief heeft (seyt Salomon) 47 die straft hy, ende heeft een welbehagen aen hem, als een vader aen sijnen sone. Prov. 3. 12.

Back to top ↑

Facsimile Images


212

213

214

215

216

217

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Ashworth Asworth, Marcus Gheeraerts, 134.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A hand from the clouds cools a hot bar of steel in the watertank of a smithy; an anvil and various tools

Back to top ↑

Comments

Vele onderdelen die op de prent staan afgebeeld, behoren tot de vaste inventaris van de smidse. De specifieke terminologie voor het duiden van de verschillende objecten is ontleend aan een studie van J. Vuylsteke. 63 Op de voorgrond is het aambeeld voorgesteld, een in ijzer of gesmeed ijzer gegoten blok met een bovenvlak in staal, waarop men het ijzer smeedt. Het staat op de prent op een zogeheten aambeeldblok. Enkele gereedschappen uit het alaam van de smid, diens vaste verzameling werktuigen, waaronder de nijptang, een nagel (drijver) en beiteltje, zijn bevestigd tegen dit aambeeldblok; hiertegen staat bovendien (naast de initialen JS) een smidstang, die dient om het verhitte ijzer mee op te pakken.
Door de muur steekt een blaasbalg om het vuur mee aan te jagen. De houten constructie is een blaasbalgtrekker waarmee de balg in beweging kan worden gebracht. 64 Bovenop de balg is de sluitval te onderscheiden; hierlangs wordt de wind ingetrokken. Bij het vuur ligt een stok waaraan een takkenbosje bevestigd is: deze besproeier of sprenkelkwast dient om de kolen rondom het vuur nat te houden, zodat het vuur geconcentreerd blijft

Afbeelding 36.3
. 65 Verder ligt er een beitel of ezel. Dit laatste is een ijzeren balkje dat op de werkbank rust en waarop men het plaatijzer bewerkt (als dit voorwerp inderdaad is afgebeeld, zou het een 'platte' of 'vierkante' ezel zijn). Boven tegen de smidskap, de schouw boven de haard, hangt een knoptang of bektang. De wolkenhand, op wiens handeling Cats alle aandacht richt, betempert het gloeiende staal: het wordt namelijk verhard doordat het in een koelbak (blustrog) met water wordt ondergedompeld.
Wanneer een smid deze handeling verricht, zou men kunnen denken dat het staal zucht en steunt. Cats koppelt hieraan de uitleg dat hoewel de van liefde verhitte minnaar lucht geeft aan zijn ellende, hij elke hulp afwijst. Het is het in de -petrarkistische- liefdespoëzie bekende beeld van de minnaar die niet uit zijn kwelling verlost wil zijn, omdat zijn smart getuigt van zijn liefde en alleen zijn geliefde hem kan helpen. Justus de Harduwijn, bijvoorbeeld, dicht in De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613), over de minnaar die is gebonden, in vuur gezet en verwond door het haar, de handen en de ogen van zijn Rozemond, maar niet geholpen wil worden:
Omme t'ontcnoopen dan, uytghieten, en ghenesen,
Dien vasten cnoop, dien brandt, die snerckende quetsuer,
K'en hoeve t'hebben mes, waeter, noch meester-kuer:
Want mijn hert, t'welck verhopt dat eens sal beter wesen,
En wilt ghehinghen niet, da'ck my loss' uyt dees pijn
Met mes, waeter, of oock cruyden die heylbaer zijn. 66
Vervolgens vergelijkt Cats het tot hoge temperaturen verhitte staal, dat juist dan goed bewerkt kan worden, met de menselijke ziel: wanneer die gepijnigd wordt, zal ook die zich steeds beter vormen. Want onder druk komt men tot betere (morele) prestaties. Door tegenspoed te verduren en matigheid te betrachten zal de weerbarstigheid overwonnen worden, en dat is heel wat nobeler dan dat men bij voorspoed malle dingen gaat doen en overloopt van trots. Dankbaarheid en godsvrucht moet men onder alle omstandigheden tonen, niet alleen wanneer men angst heeft.
Tot slot verbindt de embleemschrijver de voorstelling aan de bijbelse gedachte dat de mens niet zonder kastijding kan. Een vroom iemand zal immers berusten in datgene wat God beschikt, dat is het kruis van elke christen. Het wereldse goed en geluk is daarentegen bedrieglijk en verdacht; wie ermee gezegend wordt, kan beter verontrust dan blij zijn. En zoals de Hemelse vader berispt en slaat -de mens ten goede- zo herkent men ook de vader die, met dezelfde bedoeling, optreedt tegen zijn eigen zoon. Aldus legt Cats eerst de nadruk op het sissende geluid van het staal als beeld voor de gekwelde minnaar en richt vervolgens de aandacht op de positie van het staal ín het vuur, als beeld voor onderworpenheid en tucht.
Het interieur op de embleemprent kan beschouwd worden als een combinatie van twee vroegere picturae, namelijk één uit Eduard de Denes Warachtighe fabulen der dieren (later ook voor Joost van den Vondels Vorsteliicke warande der dieren gebruikt) en één uit Roemer Visschers Sinnepoppen (

Afbeelding 36.2
en

Afbeelding 36.3
). Een dergelijke visuele combinatie van twee prenten was ook toegepast in . 67 De voorgestelde handeling verschilt evenwel van die bij beide voorgangers: in de fabel 'Smet met zijn hondeken' heeft De Dene het over de zich in het zweet werkende smid, die kwaad wordt op zijn vadsige hondje, terwijl bij Visscher een wolkenhand door middel van een stok met takjes de kolen romdom het vuur met water besprenkelt. Het vuur kan zo niet uitlopen, vandaar het motto 'Ut ardentius' (Opdat het des te vuriger brandt). Bij Van de Venne zijn de positie van het aambeeld met de ring rondom de bovenrand, evenals de tang tegen de smidskap, overeenkomstig de prent in de Sinnepoppen ; het kijkje achter de haard, met de balg, de tang tegen het aambeeld en het werkmateriaal dat voor het vuur ligt, wijzen op een ontlening aan De Dene. Het veel te bolle aambeeld is perspectivisch onjuist, dit in tegenstelling tot de weergave op de twee eerdere prenten.
Visscher geeft in zijn bijschrift als commentaar: 'Dese Sinnepop is wel ghenoegh uytgheleyt [duidelijk], voor de ghene die der Minnen acker oyt met onspoet [tegenspoed] gheploeght hebben; dien wel bekent is, wat Maledictien ende Vervloeckinghen de deuren moeten hooren die twee goe lieven van den andere scheyden, 'twelck verstrect de Amoureuse Hartekens niet dan een meerder lust ende ghenegentheydt, tot haer selfs jammer, verdriet ende ellendigheydt. Hoe wel het oock mach ghetrocken worden tot liefde van God en Goods dienste; en tot liefde van wetenschap en Vrye konsten.'
Ook al maken verliefden soms knallende ruzie, uiteindelijk leidt het verdriet en de ellende tot grotere liefde. Vervolgens geeft Visscher, als een voorloper van Cats, een ruimere uitleg aan dezelfde voorstelling. Het aangewakkerde smidsvuur kan men, zo zegt hij, eveneens zien als de verhouding tussen de mens en God of die tussen de mens en de kunsten en wetenschappen.
Op één van de embleemprenten in Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt (1632) heeft Adriaen van de Venne een sterk gelijkende smidse weergegeven onder het motto 'Daerder veel smeden moetmen slach houden'. Nu is de werkplaats bevolkt door een groepje werklieden die druk in de weer zijn aan de balg en op het aambeeld. Zij vormen een overtuigende visualisering van het opschrift

Afbeelding 36.4
. 68
De enige directe navolging van Cats in de bundel De schoole der wereld, geopent in CXL vliegende bedenkingen op veelerhande voorvallende gezichten en zaecken van F[rans] v[an] H[oogstraten] lijkt het embleem 'Op het gesis van gloeiend yzer in den koelbak' te zijn. De overdenking gaat over het overwinnen van tekortkomingen door zware inspanningen. Prent en bijschrift zijn kennelijk gebaseerd op het onderhavige smidse-embleem. 69

Back to top ↑

Notes

1
breken : afbreken, blussen (vgl. WNT III, I, 1231, I, A, 1, a, , 3)
2
kijft : uitvaart
3
immers : althans. In de Spiegel omschrijft Cats dit sissende geluid als 'snar gedruys'. Ed. 1632, II, 36 (= ADW 1712, I, 579).
4
seltsaem : wonderlijke
5
schout behulp : schuwt hulp
6
De kans is groot dat de zeventiende-eeuwse Zweedse dichter, die onder het pseudoniem Skogekär Bergbo publiceerde, zich door deze regels van Cats heeft laten inspireren. Zie: Den Hoed [Hoed, Cultuuraanraking], 19.
7
In weelde of voorspoed gaat men zich makkelijk te buiten. Over dit spreekwoord: Harrebomée, I, 40 en Stoett, 172. Zie voor een paneel van Adriaen van de Venne, evenals een embleemprent in Cats' Spiegel (1632), beide met ditzelfde motto Plokker [Plokker, Adriaen van der Venne], 214-216, nr. 87. Vgl. eveneens ADW 1712, I, 567-568.
8
Strax : onmiddellijk
9
ghevat : aangenomen
10
Vgl. Plutarchus, Moralia ('Quomodo adulator ab amico internoscatur'), 73 D, tevens aangehaald door Erasmus in zijn Parabolae. 'Ferrum prius calore solutum ac mollitum, postea frigida durescit ac solidatur aqua' (IJzer dat eerst bewerkelijk en zacht gemaakt is door het vuur, wordt vervolgens solide gehard door het koude water). Ed. Margolin [Erasmus, Parabolae], 120, r. 348-349; ed. Mynors 1978, 148, r. 28-29.
11
dwee : volgzaam
12
ghewisse : krachtige
13
Vgl. voor eenzelfde beeldspraak en eenzelfde uitleg de aantekening bij B.6, r. 17 en het embleem 'Soo langh de roe wanckt' van Roemer Visscher, die o.m. zegt dat 'als de Roede van den eers is' veel mensen 'luy in den dienste Goods' worden. In: Sinnepoppen 1614, III, XLIII.
14
ter handt trecken : op zich nemen
15
gaen ... in : vervallen wederom in hun vroegere gewoonte
16
Halicar : Dionysius van Halicarnassus.
17
Agathocles : Hoogstwaarschijnlijk gaat het om Agathius, zie noot 9.
18
wel : goed
19
weyckt ... uyt : wordt de overmoed weer groter, zorgt de overmoed ervoor dat het goede spoor verlaten wordt
20
onthouden hun daer : houden zich daar op
21
plach : pleegt
22
als een biese : Zie voor de vaker gebruikte vergelijking van een hangend hoofd met een geknakte bies, vooral als teken van verslagenheid: WNT, II, II, 2554; vgl. ook Jesaja 58:5.
23
midtsdien : daarom
24
den Po#euml;t : Bedoeld is Silius Italicus, zie noot 12.
25
fray en kloeck : gezond (of opgewekt) en sterk (of machtig, welvarend); vgl. de samenstelling kloek en gezond
26
als ... voet : alsof men Hem bij Zijn voet vasthoudt (als smeekgebaar). Vgl. de volgende passage in de elfde strofe van het gedicht 'Kinder-spel' (bijlage 2, onder IV): Wy hebben God als by den voet,
Soo lang' wy zyn in teghen-spoet,
Maer als de roed' is vanden eers,
Dan hout de duyvel weer de keers.
27
leyt en gloeyt : ligt te gloeien
28
lescht : onderdompelt, blust
29
duycken : onderwerpen zich
30
in het vleesch : materiële
31
loosen : lege, bedriegelijke
32
Ey : Ach! Vgl. o.a. Psalm 16:5; 17:14-15; 73:26 en 142:6.
33
mijn deel : mijn schat; vgl. Mattheus 6:19-21
34
wert : wordt
35
placht : pleegt, vgl. plachse, r. 11
36
medecijnen : doktoren
37
al : alles
38
scherpe : strenge
39
vliemense : snijden ze met een vlijm, lancet; ofwel: aderlaten ze. Johan van Beverwijck schrijft in een passage over het aderlaten, gezien als ondersteuning van het herstel van de zieke: 'Den Egel [= bloedzuiger] en bijt niet alleen door de Huyt [...]. Het gebeurt oock somtijts, dat al is den Egel al af ghenomen, de plaetsch noch sterck bloeyt [...], ende dan streckt hy voor een vlijm' ( Schat der ongesontheyt. Ed. Dordrecht 1643, 47).
40
schroyense : branden ze aan de oppervlakte (vgl. WNT XIV, 1097, A, s.v. 'schroeien'). Op #eacute;#eacute;n van de houtsneden gemaakt door Johannes Wechthlin voor Feldtbuch der Wundartznei van Hans von Gersdorff (Strasbourg 1517, 'Von der Blutstellung', XXX) is te zien hoe men met brandijzers wonden dicht- of uitbrandde. Ook afgebeeld in G.A. Lindeboom, Inleiding tot de geschiedenis der geneeskunde. Derde druk. S.l. 1979, 164 en in A.S. Lyons en R.J. Petrucelli, Geschiedenis van de geneeskunde. Antwerpen etc. 1981, 383, afb. 595. Vgl. voor het dichtschroeien verder ook Van Beverwijck, Heelconste. Dordrecht 1645, 39; en N.G. Siraisi, Medieval and early renaissance medicine. An introduction to knowledge and practice. Chicago etc. 1990, 117-118, 137, 161, en 156, fig. 37. Montaigne merkt in zijn Essais, II, XII op: '[...] als men mij uitbrandt of in mij snijdt, wil ik het voelen.' Ed. Villey [Montaigne, Essais], I, 493. Vert. De Graaff [Montaigne, Essays], 574.
41
t'onder te houden : kort te houden
42
buyten den bocht springen : onbezorgd vrolijk zijn, zich te buiten gaan ( WNT III, I, 21, II, 4 dp; en Stoett, 155)
43
pluyckhayren : elkaar in het haar vliegen, vechten
44
uytkipt : uitpikt
45
sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, #sect; 51; en Hermkens en Van de Ketterij 1980, 95, #sect; 2.4.
46
Soo wanneerder ... moet wesen : Precies hetzelfde gegeven verwerkt Cats later tot een embleem in Invallende gedachten, XXV ( ADW 1712, II, 404). 'Dit moet de vader wesen' bedenken de lachende omstanders

Afbeelding 36.1
. Vgl. ook het motto uit Hebree#euml;n boven C.1.
47
Salomon : Zie noot 15.
48
Vgl. voor de constructie Seneca, Herculens furens, 588: 'Odit verus amor nec patitur moras' (Ware liefde haat uitstel en verdraagt het niet). Vgl. verder Walther, 3, 568, nr. 19734.
49
Cats heeft ferens, Ovidius 'fere' (meestal, gewoonlijk).
50
Het versje is het openingscouplet van een air de cour, op muziek gezet door de componist Pièrre Guédron. Zie: G. Bataille, Airs de differents autheurs mis en tablature de luth. Paris 1608, 32-33. Het lied was ook bekend in Nederland zoals blijkt uit een contrafact in Venus minne-giftjens ... Amsterdam [1622], 18: 'Liefde' is een alsoo soete lust', ondertekend door 'Weet of rust'. Met dank aan L.P. Grijp te Amersfoort. Het lied werd als volgt bewerkt:
Liefd' is een alsoo soete lust,
Soo kitteligh een blye weelde
Dat mijn ghemoedt niet anders beelde
Als zyn vreught die mijn stelt gherust,
O soete bly ghestreel
Blijft mijn vercoozen deel.
Hy roemt, wie wil hem van 't gheluck
Dat noyt geen Liefdens quael hem pijnde
Contray ick doen hy my mijnde,
Ick achten't vreught in stee van druck,
O soete bly ghestreel
Blijft mijn vercoozen deel.
Ick acht veul meer de minste gunst,
Jae d'ooghluyck van mijn alderschoone,
Als konincx staf, of gouwe Croone,
Of 'tgheen den Mensch bedenckt in kunst
O soete bly ghestreel
Blyft mijn verkoozen deel.
Nae dat dees al so soete vlam
Mijn zielens lust naer wensch ontvoerde,
Noyt blyer tijdt of lust beroerde,
Mijn gheheugh als dees die benam
Mijn ghetreur, ach! mijn min
Blijft mijn hert ick u sin.
51
Of: Trotse welvaart. Vgl. 'Superbia oriente occidit felicitas' (Als er hoogmoed ontstaat, vergaat het geluk), Walther, 5, 222, nr. 30859c.
52
Meurier Meurier, Trésoir, 106 en 190; Proverbia I, 217 en Le Roux Le Roux, Livre des proverbes, I, 255.
53
Vert. Schwartz Apuleius, De gouden ezel, 192. Ook aangehaald door Langius (1084 A).
54
Vert. Hemelrijk Plautus, Ezelskomedie, 76: ''t is wel goed dat de jongen ontzag heeft voor zijn vader.' Cats haalt het citaat ook aan in de marge bij de negende strofe van het gedicht 'Kinder-spel', zie Bijlage 2.
55
Deze uitspraak van de Griekse geschiedschrijver en retor Dionysius van Halicarnassus (werkzaam 30-8 v. Chr) is niet teruggevonden, ook niet in Langius.
56
Het zou een uitspraak van Agathocles, de tiran van Syracuse, 361-289 v. Chr. kunnen zijn. Zij is niet gevonden bij Erasmus en niet in R. Schubert, Geschichte des Agathokles. Neu untersucht und nach den Quellen dargestellt. Breslau 1887. Schubert vermeldt de volgende bronnen: Antandros, Kallias, Timaeus en Duris, van wie het meeste materiaal is overgeleverd via Diodorus Siculus. De enige plaats die enigszins in de buurt komt is een opmerking in Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium libri novem, VII, IV, ('Strategemata'), Ext. 1. Volgens hem wilde Agathocles vrees met vrees, en geweld met geweld uiteenslaan ('ut metum metu, vim vi discuteret').
Het lijkt mij evenwel mogelijk dat Cats de afkorting 'Agath liber 3' uit Langius verkeerd heeft opgelost. Die haalde de door Cats bedoelde plaats namelijk als volgt aan (881 B): 'Dum necessitas urget & formido ingruit, quae rectoria sunt factu utcunque & leviter degustamus' (Zolang de noodzaak in het nauw brengt en de angst ons overvalt, doen wij, hoe dan ook en maar een klein beetje, de daden die bij een goed bestuurder passen). Blijkbaar verwerkte Cats enkele kernwoorden uit dit citaat en zette hij andere woorden om. Elders in zijn Polyanthea gaf Langius de bron vollediger: 'Agath. Hist. liber', waarmee hij doelde op de zesde-eeuwse byzantijn Agathius, bijgenaamd Scholasticus, die de Historiarum libri quinque (de historie van Justinianus over de jaren 552-558) schreef. Een precieze plaats is in het derde hoofdstuk niet te localiseren, maar de uitspraak zou een toespeling kunnen zijn op een ruimer geheel, namelijk III, 12-13. Vgl. de Grieks-Latijnse ed. van B.G. Niebuhrius. Bonn 1828, 165-167.
57
Waarschijnlijk een parafrase van Bellum Iudaicum (Joodse oorlog), I, 374: 'Τ? μ?ν γ?ρ ?γαν πεποιϑ?ς ?φ?λακτον, ο? φ?βοι δ? διδ?σκουσιν προμ?ϑειαν.' Vgl. de vertaling van Meijer en Wes 1992, 122: 'Een al te groot zelfvertrouwen maakt mensen zorgeloos, angst daarentegen maakt hen voorzichtig.' Met dank aan L.H. Feldman te New York. Het citaat komt niet overeen met het Latijn in de ed. Opera. Frankfurt 1617, 604 (hier boek I, hoofdstuk 14): 'Nimis enim confidens incautis est: metus autem providentiam docet' (Wie al te veel zelfvertrouwen heeft, is zorgeloos; angst echter leert voorzichtigheid).
58
Een variatie op het begin van de vergelijking die Erasmus geeft in zijn Parabolae. Hier is echter geen sprake van kinderen en van de hulp van God, maar van mensen in het algemeen: 'In tempestate qui confugiunt sub arborem, serenitate facta, ramos illius vellunt fugientes: sic in rebus afflictis utimur praesidio quorundam, quos eosdem per invidiam affligimus in rebus prosperis' (Zij die tijdens de storm schuilen onder een boom breken, wanneer het weer is opgeklaard en ze verder gaan, de takken er vanaf. Zo steunen wij als het tegenzit op de hulp van sommige mensen, maar onderdrukken ze uit jaloezie wanneer het ons goed gaat). Ed. Margolin Erasmus, Parabolae, 196, r. 561-563; ed. Mynors 1978, 197, r. 28-31. Erasmus baseerde zich op Plutarchus, Moralia ('De se ipsum citra invidiam laudando'), 541 E; de vergelijking gaat terug op een uitspraak van Themistocles. Zie ook: Plutarchus, Vitae, 121 A (18) en Moralia ('Regum et imperatorum apophthegmata'), 185 (13). Cats kan en zal deze tekstplaats uit Langius (154 B) hebben gehaald.
59
Silius Italicus, Punica, VII, 89. Ed. J.D. Duff. Twee dln. London etc. 1968, I, 342-343.
60
Moralia in Iob libri I-X. Ed. Adriaen Gregorius, Moralia, 218, r. 18-22 ( CC CXLIII). Ook aangehaald door Langius (1083 B). Cats én Langius hebben eos vulneribus curans, tegenover Gregorius: 'eos muneribus cumulans'; hierdoor wordt de vertaling van het woord 'repellat' problematisch. De oorspronkelijke tekst betekent: Ze vrezen dat de goddelijke gerechtigheid hen, door hen met uiterlijke gaven te overladen, van de innerlijke [de geestesgaven] afhoudt. Verder staat in plaats van nec timent quod bij Gregorius: 'timent ne quod'.
De zin zet bij Gregorius als volgt in: 'Omdat temidden van de goddelijke oordelen de geest van de mens door een zware duisternis van eigen onzekerheid wordt gedrukt, raken heilige mannen ...' (Quia ergo inter divina iudicia gravi incertitudinis suae caligine humana mens premitur, sancti viri ...).
61
Vgl. voor de uitbeelding van Christus als apotheker of geneesheer: Timmers Timmerman, Christelijke symboliek, 49, nr. 83. Zowel deze vergelijking, als die met een vader van een gezin (die hierop volgt), kan Cats ontleend hebben aan Chrysostomus. Heerman vermeldt in zijn Guldene annotatiën : 'De Outvader Chrysostomus seyt: Godt en straft niet uyt gramschap, maer uyt onuitspreeckelijcke liefde: ghelijck als een Vader ende Medecijn, ende niet als een Tyran en Verderver' (1642, 425).
62
Cats voegt 'ac castigat' aan de bijbelplaats toe; hij kan zich hiervoor hebben gebaseerd op Mercerus of Castalius, die het volgens Polus (1684, II, 1459) ook hebben.
63
Vuylsteke Vuylsteke, Ambacht van den smid. Zie ook A. Meulemans, 'Het smedenambacht te Leuven.' In: Eigen schoon en de Brabander 44 (1961), 38-59, 117-124, 206-218, 472-479; en R. Webber, The village blacksmith. Newton Abbot 1971. Webber geeft ook afbeeldingen van vroegere interieurs, met overeenkomstige elementen, bijv. een houtsnede van een smidse bij Jost Amman (p. 64); zie verder Ashworth Asworth, Marcus Gheeraerts ; P. Basing, Trades and crafts in medieval manuscripts. London 1990, 62-63; en een embleemprent in Nicolaus Taurellus, Emblemata physico-ethica. Nürnberg 1612, D5 (opgenomen in Emblemata 1967, 93).
64
De bediening ervan is inzichtgevend uitgebeeld op een variant die Willem den Elger gaf, onder het motto 'Liefde maakt twee tot een' (1703, 301); vgl. verder Weyns Weyns, Volkshuisraad, 72 en tek. 45-47; evenals Emblemata 1967, 121.
65
Hiervoor werd ook wel een bezem

Afbeelding 36.2
, een gieter of pollepel (met gaatjes) gebruikt. Vgl. Vuylsteke Vuylsteke, Ambacht van den smid, 23, afb. 45; en Webber 1971 ( op. cit., noot 16), 50: 'For cooling and containing the fire with water a perforated can fastened to a long iron handle may be used, or a bunch of twigs'. Webber spreekt van een 'swab'. Met dank aan E. van 't Hull, Conservator Ambachten en Bedrijven van het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem.
66
Ed. Dambre De Harduyn, Roose-mond, 97, nr. XVI. Het is een navolging van Joachim du Bellay, L'Olive, X: 'Je ne quiers fer, liqueur, ni medicine.' In: Oeuvres complètes. Ed. L. Séché. Paris 1930, I, 101. Vgl. ook drie disticha van Janus Secundus over dit thema 'Amorem esse immedicabilem'. In: Opera. Utrecht [15]41, [I8r-I8v]. Zacharias Heyns dichtte in zijn bewerking van Nucleus emblematum selectissimorum van Gabriel Rollenhagen:
Sy is een soete smert' nochtans seer swaer om dragen,
Dies gaen ick hier en daer om mijnen noot te clagen,
Doch moet weer na den brant: de gene diet my doet
Als oorsaeck van mijn vyer, mijn vier ooc blussen moet.
In: Emblemata. Arnhem 1615, I, 56; ook aangehaald als commentaar bij embleem XXVI in Hoofts Emblemata amatoria (1611). Zie ed. Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 191. Vgl. verder in dezelfde bundel het embleem met op de achtergrond een minaar op zijn ziekbed, onder het motto 'Dienende teer ick uijt' ( Ibid., 100-101 en 162-163).
67
De Dene: ed. Brugge 1567, 34-35; Vondel: ed. Amsterdam 1617, nr. XXI. Vgl. voor een ander kijkje in een smidse: Vondel, nr. XXI, 't'Serpent en Aenbeelt'. Het embleem van Visscher: ed. Amsterdam 1614, III, XIV. Overeenkomstige elementen zijn ook terug te vinden op een interieur van een smederij in Adriaen van de Venne, Hollandsche sinne-droom op het nieuw wys-mal van den ouden Italiaensche smit, ende des selfs gevonden tabacks-wonder-smoock. 's-Gravenhage 1634, 71 (vgl. ook Hollstein XXXV, 145, nr. 435). L. Scharpé, 'Van De Dene tot Vondel.' In: Leuvensche bijdragen 4 (1900-1902), 5-63 gaat in op twee Franse voorlopers van deze en andere fabels.
68
Spiegel, III, (afdeling 'Staten en ampten'), 14, nr. VI. Vgl. ADW 1712, I, 612.
69
Ed. Dordrecht 1682, 101-103, nr. XLVII. De bundel is 'toege-eigent aen den overleden Heere Jacob Cats'. Omdat het hier om een bewerking van Joseph Halls Occasional meditations (London 1630, 1633 (uitgebreid tot 140 meditaties) en 1635 (een Latijnse versie)) gaat, kan het zijn dat Hall zich heeft geïnspireerd op Cats; maar beiden kunnen ook een gemeenschappelijk bron hebben. Vgl. K. Porteman, '"Soo dacht ick om de worm, die eeuwigh knagen sal." De 'invallen' van de oude Cats.' In: Zeeuws tijdschrift 4-5 (1994), 168-173, i.h.b. 172-173.