← Content: PreviousContent: Next →

Furentem quid delubra iuvant? [42]


beeld042

Back to top ↑
248 ↓
SEN. HIPPOL
... Amor per coelum volat
Regnumque tantum minimus in superos habet.

OVID. DE REM. LIB. 2.
Forte aderam iuveni, dominam lectica tenebat,
Horrebant saevis omnia verba minis;
Iamque vadaturus, lectica prodeat, inquit,
Prodierat; visa coniuge mutus erat;
Et manus, & manibus duplices cecidere tabellae
Fertur in amplexus, atque ita, vincis, ait.

249 ↓
Ist wijs, ist mal,
't Lief boven al. 1
Een vrijer gingh te kerc, om God te mogen dancken,
Van dat hy was geraect uyt alle minne-rancken; 2
Maer siet! hem comt te moet sijn lieve viandin, 3 4
Die blies hem, even daer sijn eerste wesen in: 5 6
Sy gaf hem maer een lonc, daer gingh de Godsdienst henen,
Sy gaf hem maer een lach, sijn yver is verdwenen: 7 8 9 10 11 12 13 14
'De sim vergeet de maet, en pleeght haer oudt ghebaer, 15 16 17
Als sy haer eersten wensch, de noten wort gewaer'. 18 19

... Furentem
Quid delubra iuvant?
Iane, Deo grates actum cum nuper abires,
Laxa forent paphio quod tua colla iugo,
Forte Tryphoena tibi medio venit obvia templo,
Dumque venit, dulci risus ab ore fluit.
Da veniam pietas, Dominae succumbimus, inquis,
Relligionis amor, victus amore, iacet.
Non aliter gestu saltare parata decoro,
Fertur in obiectas simia stulta nuces.

Voila de mes devotions.
Robin guari d'amour a Dieu va rendre grace,
La veüe de son feu ce bon dessein efface,
Le singe va quiter le bal, pour peu de nois.
l'Amour montant au c?ur, devotion n'a poix.

Bee't good or badd', yea well or ill:
It's love that conqueres all thinges still.
A lover went to church, as't see'mde, to render thankes to God
Because hee was delivered from Cupids scourginge rod.
There met him in the way a mayde, of beautifull complection,
Which did revive his former grieffe, and fired his Affection:
For shee once smylinge, hee so deepe, the same did apprehend:
That there his zeale, devotion, and his prayers had an end.
The Ape in dauncinge soone forgetts, true measure for to keepe,
As soone as hee perceave the nutts came trinlinge to his feete.

250 ↓
Al setm' een puyt hoogh op een stoel,
Sy springt al weder na de poel. 20
Al gaet de baviaen met opgerechte leden 21
Iuyst op de rechte maet, en als een mensche treden,
Hy des al niet-te-min tijt haestigh opte loop, 22
Al worter maer een noot geslingert inden hoop:
T'is al om niet gepooght een seugh te willen eeren,
Sy wil doch wederom tot haren modder keeren;
Al wort een lichtekoy oock tot een echte vrou, 23
Noch kijckt het oude mal by wijlen uyte mou. 24 25

Semper in antiquum sordida corda ruunt.
Simius e silvis mediam perductus in urbem,
Ad cytharam choreas ducere doctus erat:
Iamque salit, comitesque simul, spectante popello,
In medio sparsae cum cecidere nuces:
Ille videns quod amat, frustra indignante magistro,
In sua vota ruit, deseruitque chorum.
Nequidquam viles animae tolluntur in altum.
Simia, quidquid agas, simia semper erit.

Au vilain, honneur en vain.
Le singe au lieu d'aller au bal, & la cadence,
Courir apres des noix se vilement avance.
Fay grand, tant que voudras, un gueux ou vil cocquin,
Il panchera tousiours a son vieil chemin.

251 ↓
HORAT.
Naturam expellas furca, tamen usque recurret,
Et mala perrumpet furtim vestigia victrix.

MENAND.
Natura omnibus doctrinis imperat.

USQUE RECURRET.
Ii, quibus de administris principi eligendis diligens tractatus est, inter caetera, bonos bonis prognatos, honestaque familia oriundos praecipue assumendos inculcant. Fortes quippe fortibus creari, melioresque melioribus propagari, secundum naturam putant; Animi vilis in viro principe indicium esse, viles sibi adhibere, inclamant.
Magnos libertos certissimum non magni principis argumentum esse, confidenter pronuntiat Plinius.
Quid ita? quia fortuna, ut inquit ille, non mutat genus, & difficile omnino insitam homini naturam honoribus superare. Erepent, imo erumpent haud dubie etiam in mediis saepe splendoribus agnatae aut innatae sordes, & identidem aliqua parte sese exeret plebeia humilitas.
Asellum, licet exuviis leonis bestiam hinc inde diligenter obducas, nunquam tam exacte velabis, quin alibi identidem emergent infames auriculae. Bene ergo poeta.

Die haer werck maken vande 27 princen voor te schrijven, wat voor dienaers de selve ontrent haer 28 behooren te gebruycken, meynen dat men niet dan goede, en vande goede ghecomen, daer toe behoort te vorderen: 29 oordeelende dattet natuerlijck is, datter vrome van vrome herkomen; en dattet een teycken is van een laegh ende onvorstelijck ghemoet, slecht 30 en gheringh volcxken ontrent sich te lyden. 31 Ten moet geen grootmoedich prince wesen, die een hoop vry gelaten slaven groot maect (seyt Plinius.) 32 En waerom dat? groote staten 33 en veranderen niemandts gheslachte; 34 een ingheboren aert en wert nimmermeer door eer-ampten wech ghenomen, de vilsicheydt 35 sal altijt hier of daer, selfs dickwils alsser meest eer te kavelen 36 sal zijn, erghens uytpuylen, ende haer laten sien: want schoon ghy een esel met een leeuwen huyt wel ter keure 37 om end' om pooght te bedecken, hoe behendelijck ghy dat oock sult meynen te doen, soo salder noch evenwel hier of daer een esels oore uytkijcken. 38

252 ↓
2. CORINTH. 11. 14.
Dewijle de satan verandert wort in een engel des lichts, so en ist dan geen wonder dat syne dienaers verandert worden, als dienaers der gherechticheydt, der welcker eynde sal wesen na haer wercken. 39
De sim gingh opte maet, zy hadde leeren springen,
Sy trat gelijck een mensch, het schenen moye dingen,
Maer alsse noten sach geslingert inden griel, 40
Soo wast dat flux het beest ter aerden neder viel.
Dus gaettet met het volck, dat niet op ware gronden,
Maer uyt gewoont alleen is aen de deught gebonden;
Want komter maer een schijn van eenigh kleyn ghewin,
De tucht en haer gevolgh is flux haer uyt den sin. 41

253 ↓
O curvae in terras animae!
Dum salit ad numeros, erectaque corpora tollit
Simius, hunc aliquis iam negat esse feram.
Forte nuces alius medium proiecit in agmen,
Vidit, & in praedam bestia stulta ruit,
Nil hominis retinens. Quibus, assuetudine tantum,
Futilis in vano perstrepit ore fides,
His, modici dum spes affulgeat ulla lucelli,
Excidit, heu! fluxae relligionis amor.

HEBR. 12. 16.
Que nul ne soit paillard ou profane comme Esau, qui pour une viande vendit son droict d'ainesse.
Le singe va au bal, portant en haut la teste,
Mais, pour cueillir des nois, se va courber en beste.
Qui leur devotions ne font que pour le train,
Le quitent, aussi tost qu'il ont espoir de gain.
IOB. 8. 20.
Gaudium hypocritae ad instar puncti: si ascenderit usque ad coelum quasi sterquilinium in fine perditur, & qui eum viderant, dicent, ubi est?

MATH. 6. 33.
Cerche premierement le regne de Dieu & sa justice, & toutes ces choses vous seront baillées pas dessus.

O CURVAE IN TERRAS ANIMAE.
Atalantam, magnae pernicitatis virginem, in medio cursus certamine, magno conatu ad metam properantem, aurei mali iactu remoratam fuisse ab Hippomene, tradunt poetae: Eodem fere calliditatis genere miseros non raro mortales supplantat vafer ac versipellis humani generis adversarius, quoties aliquem accinctum iam, ac ad vitae melioris metam properantem alibi conspicit; Protinus enim, obiecto aliquo malo aureo, id est, oblato sive divitiarum splendore, sive honorum gloria, sive alio illecebrarum genere, curvas in terram animas de foelici statu deturbat, & ad vetera ac absoleta retrahit. Tigridis impetum, uno foetuum obiecto, frangit venator, & belluam ad antrum, unde prodierat, remittit: idem nobis non raro usu venit. Saepe rerum fluxarum abdicationem, coelestium amorem, ac desiderium animo concipimus; at vix sacer iste furor in cursu est, cum ilico, nescio quid, quod animo nostro blandiatur, nobis obiicit diabolus, quo veluti nobis ipsis erepti, in antiquum relabimur. Caveamus, & meminerimus, bene incipere egregium, bene disinere regium esse.

De poëten verhalen ons dat Hippomenes de snelle Atalanta, hem nu bynaest voorby gheloopen zijnde, met het uytwerpen van eenen gulden appel, soo heeft weten te verlocken, dat sy haren loop stremmende, 42 om dien op te grypen, eyntelijck 43 in de loopbane 44 is verwonnen ghebleven. 45 Dierghelijcken treck 46 wert ons menichmael gespeelt van onsen erf-vyant 47 den duyvel; want so wanneer hy gewaer wert datter yemandt sich heeft opgheschort, 48 ofte syne voeten opgheheven, om te trachten na de mate 49 van een beter leven: soo weet hy terstont ons eenigen gulden appel van eere, rijckdom, of dierghelijcke lock-aes voor te stellen, om ons daer mede uyt den rechten wegh te trecken, en alsoo in ons goedt voornemen te vertraghen. De jagers hebben een gewoonte (alsse jonghe tyghers uyt haer holen gherooft hebben, ende vande oude in groote snelheydt werden naergevolcht, 50 ontsiende 51 den rasenden yver 52 van't vinnige ghedierte) dat sy een vande selve jongen laten vallen: het welcke 53 het beest vindende, neemt het op, laet af van 54 haer 55 na te jagen, en draechtet weder inden nest: en middeler tijdt ontkomen de jaghers met de reste. 56 Even soo gaettet met ons toe: 't schijnt somwylen dat wy zijn uytghegaen 57 om met vierigher herten te loopen den wegh onser saligheydt, maer so ons middeler tijdt yet, den vleesche aenghenaem, by onsen vyandt wert voorgheworpen, wy nement op: ende en jaghen niet vorder, maer kruypen wederom als in onse oude holen. Hier voor staet te wachten, 58 ende staech in ghedachtenisse te houden, dattet eerlijck 59 is wel te beginnen, maer heerlijck wel te eyndighen.

Back to top ↑

Facsimile Images


248

249

250

251

252

253

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature

  1. Janson Janson, Apes, 155-156.
  2. Stridbeck Stridbeck, Bruegelstudien, 349, noot 19.

Back to top ↑

Sources and parallels


Back to top ↑

References, across this site, to this page:


Back to top ↑

Iconclass

A circle of monkeys dancing to the music of a man playing bagpipe; as a hand from the clouds drops nuts on the ground one of the monkeys is tempted and breaks the circle

Back to top ↑

Comments

Hoe sterk de macht van de liefde is, verhaalt Cats in zijn eerste uitleg aan de hand van een anekdote. Toen een jongeman naar de kerk was gegaan om zijn dank uit te spreken voor het feit dat hij van zijn verliefdheid, die hem bezwaarde, was bevrijd, bleek hij slechts door het zien van de lachende lonk van zijn meisje wederom geheel in haar ban. Hieruit kan men opmaken dat hoe goed iemands voornemens in de liefde ook zijn, de kans groot blijft dat die op slag verdwijnen.
Vervolgens wordt het beeld van de zo menselijk ogende, dansende aapjes, die binnen de kortste keren uit hun rol vallen, toegepast op eenvoudigen van geest: ook zij zijn nauwelijks op een zedelijk hoger plan te brengen. Al geef je ze geld, roem, of eervolle ambten, hun ware aard laat zich nooit verloochenen, want ondeugden die zijn aangeleerd of die men met de geboorte heeft gekregen, zullen zich op een keer toch manifesteren.
Een vergelijkbaar gedrag ziet men zelfs vaak binnen het geloof. Mensen die zich niet bewust zijn van hun lichtzinnig handelen zullen zich, als zij denken ook maar iets te kunnen bemachtigen, van hun geloof af laten brengen. Volgens Cats dient een ware christen zich niet te richten op de aardse, onbeduidende vruchten, die hem toevallig toegeworpen worden. Hij belijdt zijn geloof niet uit gewoonte: in plaats van wankelmoedig te zijn, houdt hij zich de geciteerde woorden van Mattheus voor ogen en weet hij dat wie het Koninkrijk Gods zoekt, beter bedeeld zal worden. 79
De kans is groot dat Cats (of de ontwerper Van de Venne) zich heeft laten inspireren door een embleemprent en uitleg in Eduard de Denes Warachtighe fabulen der dieren (1567) of de navolging daarvan uit 1617, opgenomen in de Vorsteliicke warande der dieren van Joost van den Vondel. De Dene spreekt van een jongleur (de doedelzakspeler), een scheminkel en een meerkat; Vondel van een baviaan en een aap. 80 In een tamelijk drukbevolkt interieur is te zien hoe één van de apen is opgehouden met zijn kunstjes en de noten, die op schoot van een vrouw liggen, bij haar vandaan graait

Afbeelding 42.1
. Het brengt grote hilariteit teweeg bij de overige toeschouwers, want er wordt zelfs onder de rokken gezocht. De Dene presenteert de vertelling als volgt:
t'Ghebuerd eens zoo t'Schemijnckel een venue maecte
Een Wijf zadtter, die uit haer schoot noten craecte
Hy keeck, jueckschoerde, zach op zijn Meester zwaer
Emmers ten eynde van zijn consten staecte
Liep naer t'Wijf metten noten, de Meercatte naer,
t'Wijf eylaes, die maecter zeer groot mesbaer
De Meester goyd'int hoopken, met de Muzelstock stijf,
't Volck traen-ooghde van lachen, zoo zy zaghen daer
Die Beesten om de noten vechten, lijf om lijf
Ja zochten onder de schoot noch van t'aerme wijf
De Meester schooter tusschen, zulck zey doe int vertrecken
Gheen cleederen connen der natueren aerdt bedecken.
Evenals de slotregel vat het motto de les kernachtig samen: 'Natuerlicke daedt, voor leeringhe gaet'. Bij Vondel wordt extra duidelijk dat de vrouw, nu haar voorschoot omhoog is gelicht, geen ondergoed draagt. Zij (hier een 'hierlantsch wijf' genoemd) heeft het schaamrood op de kaken. De boodschap komt overeen met die van De Dene:
Natuyre wort bedeckt door d'aenghewende zeden,
Maer nimmer uytgeroyt door leeringhe of door reden:
Barst altijd erghen uyt, en brenght noch eens pas
Het geen haer aenghe-erft, en aengheboren was.
Het verhaal, dat is opgenomen in enkele Aesopus-uitgaven, duikt zo nu en dan op in de (geïllustreerde) fabelliteratuur 81 en gaat terug op een vermelding bij Lucianus: 'Er wordt verteld dat een Egyptische koning eens apen leerde dansen en dat de dieren, omdat ze nu eenmaal erg goed zijn in het imiteren van menselijk gedrag, snel leerden en uitvoeringen gaven, gekleed in purperen mantels en maskers voor hun gezichten. Lange tijd, zegt men, verliep de uitvoering uitstekend, totdat een geestige toeschouwer die noten op zak had, ze in hun midden wierp. Op het moment dat de apen ze zagen vergaten ze hun dans en veranderden van balletkunstenaars in de apen die ze in werkelijkheid waren: ze gooiden hun maskers weg, rukten hun kostuums af en vochten onderling om de noten. Het was gedaan met het zo zorgvuldig geënsceneerde ballet en de toeschouwers lachten erom.' 82
Cats kan het dit verhaal uit Erasmus' Adagia hebben gehaald. Onder het adagium 'Simia est simia, etiamsi aurea gestet insignia' (Een aap blijft een aap al draagt hij gouden sieraden) citeert Erasmus de vertelling bij Lucianus in haar geheel en in het erop volgende adagium, 'Asinus apud Cumanos' (De ezel bij Cumanos) vermeldt de humanist de fabel van de ezel in de leeuwehuid -ook door Cats in dit embleem ter sprake gebracht- waarbij hij verwijst naar het adagium 'Induitus me leonis exuvium' (Ik heb me gekleed in een leeuwehuid), dat de ezel nogmaals in deze hoedanigheid beschrijft. 83
Zoals aan vele zaken in de middeleeuwse symboliek, kon aan de noot zowel een betekenis ten goede als ten kwade worden toegekend. In negatieve zin was het mogelijk de noot, analoog aan de appel, te beschouwen als symbool van verleiding. Dat is ook het geval bij Lucianus, en deze lijn wordt, breed uitgesponnen, voortgezet door de vierde-eeuwer Gregorius van Nyssa. Hij presenteerde het verhaal over de apen aan het Egyptische hof als een christelijk exemplum. Volgens hem brengt de duivel de zielen van hen die het christendom slechts imiteren op het slechte pad: het mensenpakje en het optreden van de aap verzinnebeelden de pretenties van de ongelovige naäpers en de gestrooide amandelen, de door de duivel uitgelokte zonden. De derde uitleg van Cats sluit deels bij deze interpretatie aan. 84
Cats combineert in zijn embleem het strooien van de noten uit het verhaal met de visualisering zoals De Dene en Vondel die hebben gegeven. Verder actualiseert hij het tafereel door het in de zeventiende-eeuwse Republiek (Zeeland?) te situeren. Het voorheen aanwezige publiek is niet meer weergegeven, maar hun plaats is in feite ingenomen door de lezers van het embleem. 85 De combinatie doedelzakspeler-dansende aap treft men meer dan eens aan. In het Rutland-psalter, dat dateert van circa 1250, staat een afbeelding van een aangeklede aap die van zijn trainer oefening krijgt in het dansen; de muziek van een doedelzak geeft daarbij de maat aan. Verder zorgt op de eind vijftiende-eeuwse houtsnede 'De bestolen marskramer' een doedelzakspelende beer voor vrolijkheid: een wirwar van aapjes steelt, speelt en danst in de open lucht terwijl de marskramer nietsvermoedend ligt te slapen. 86
In Pieter Bruegels serie van de hoofdzonden is de doedelzak het symbool van de Gula, toonbeeld van onmatigheid, omdat de zak kan staan voor een dikke buik. 87 Dwaze vrolijkheid voert verder de boventoon op de grisaille 'Hoe drolliger hoe beter' van Adriaen van de Venne. De uitbeelding kan wellicht in verband gebracht worden met deze prent van Bruegel of met de nar die op een doedelzak speelt in Aegidius Albertinus' Hirnschleiffer uit 1618. Albertinus veroordeelt immers de doedelzak in niet mis te verstane bewoordingen: 'Under andern menschlichen leichtsinig- und torheiten ist dise nit die wenigste, wann nemblich einer den lieblichen klangthon und melodey der herrlichen musicalischen Instrumenten verachtet, und sich hergegen im Thon einer armseligen verächtlichen Sackpfeiffen verliebet und erlustiget. Aber ein noch vil grössere torheit ists, wann einer die liebliche stimm und melodey deß Göttlichen worts verachtet, und sich von der stimm und gesang deß verführischen Sathans und der Welt erlustiget und erfrewet.' 88 Deze strekking vertoont een duidelijke parallel met de uitleg van Cats. Wellicht is dit weinig verfijnde instrument te beschouwen als contrast met de zo nobele luit op de volgende embleemprent, nummer XLIII.
In het midden van de zestiende eeuw had Barthélemy Aneau in zijn Picta poesis een embleem opgenomen met een aap in een danspakje. Het beestje wordt begeleid door een violist en een gitarist, en evenals bij De Dene en Vondel is ook hier een lachend gezelschap aanwezig. Het motief van de noten, die tijdens de voorstelling voor verwarring zorgen, ontbreekt echter

Afbeelding 42.2
. Volgens Aneau vormt de lachwekkende aap die denkt dat hij een mens is het beschamende beeld voor de even belachelijke minnaar die meent dat hij, door zo ritmisch mogelijk te dansen, in de smaak zal vallen bij zijn naïeve meisje. 89
Een verwerking van Cats' embleemprent komt voor op een esdoornhouten drinkkan die zich in de collectie van het Nationalmuseum te Kopenhagen bevindt. Het motto van Cats is gegraveerd op een vaandel aan de bovenkant van de voorstelling en in plaats van de wolkenhand vult nu een boompje (waarop een vrucht ontspruit) het linker gedeelte. Verrassend is dat de noten die op het origineel worden uitgestrooid niet meer in de scène zelf zijn opgenomen maar als pootjes onder de kan zijn bevestigd; het meest linkse aapje lijkt daar ook zijn blik op te richten

Afbeelding 42.3
. Het ziet er bovendien naar uit dat de houtsnijder zich voor de twee liggende riviergoden heeft laten inspireren op de pictura van embleem XXIII van de Sinne- en minnebeelden. 90

Back to top ↑

Notes

1
't Lief : de geliefde, de beminde
2
minne-rancken : listen der liefde
3
te moet : tegemoet
4
lieve viandin : Een typisch petrarkistische paradox.
5
even daer : juist op die plaats
6
sijn eerste wesen : zijn vroegere gesteldheid, m.a.w. zijn eerdere verliefdheid
7
yver : geloofsijver. Vgl. in dit verband Cats' bekentenis in zijn autobiografie Twee en tachtig-jarig leeven, waar hij dicht:
8
Ick quam te Middelburg eens in de Fransche kerck,
9
En daer ontstont in my een wonder seldsaem werck.
10
Ick sagh een jonge maegt, terwijl ick hoorde preken,
11
En stracx is in mijn hart een minnebrant ontsteken;
12
Sy docht my wonder schoon en uyttermaten soet,
13
Dies voeld' ick als een vier tot in mijn innig bloet.
14
ADW 1712, II (in een aparte nummering, geheel achteraan), 48. Vgl. ook Ten Berge [Ten Berge, De hooggeleerde en zoetvloeiende dichter Jacob Cats], 34.
15
sim : aap
16
de maet : Hier, gelet op de prent: de maat van de muziek.
17
pleeght ... ghebaer : gedraagt zich weer als voorheen (heeft zichzelf niet in de hand, waardoor de ware aard blijkt)
18
eersten : vroegere, of: allerliefste
19
De aanhalingstekens beklemtonen het spreekwoordelijke karakter van de zin.
20
Zie voor deze zegswijze WNT XII, II, 2949; vgl. verder ADW 1712, I, 510. In sommige uitdrukkingen laat men de kikvors op een gouden stoel plaatsnemen. Zie Harrebomée, III, 252-253.
21
baviaen : Cats gebruikt dit woord waarschijnlijk om het ook in tweede zin toe te kunnen passen, nl. als scheldwoord voor een lelijke vrouw.
22
tijt ... loop : gaat er meteen van tussen, houdt er direct mee op
23
echte vrouw : gehuwde vrouw
24
het oude mal : de vroegere ondeugd, hier: de lichtzinnigheid
25
kijkt ... uyte mou : zijn ware aard komt aan het licht, een variatie op het spreekwoord 'de aap in de mouw hebben' (of houden), en 'de aap komt uit de mouw (kijken)'; WNT IX, 1186; Harrebomée, I, 4; en Stoett, 30. 25
26
Zie ook het spreekwoord (eveneens in combinatie met het huwelijk, maar dan over de minder fraaie zaken ervan die soms verzwegen blijven): 'Ghij hout den Aep alongder de narm'. Aangehaald door Stoett, II, 'Aanvullingen', 553 o.v.n. J. Franssoon, Giertje Wouters. Amsterdam 1623, 20.
27
haer werck maken van : zich beijveren voor, zich ten doel stellen om. Tijdens de renaissance verschenen verscheidene vorstenspiegels, waarin een op de vorst toegesneden zedenleer werd gepresenteerd. Een voorbeeld in dit genre is Erasmus' Institutio principis christiani (1516). Machiavelli besteedde in Il principe (1513) meer aandacht aan de politieke effectiviteit en bekommerde zich minder om de moraal. Over de vorstenspiegel o.a. P.H.J.M. Geurts, Overzicht van Nederlandse politieke geschriften tot de eerste helft der 17e eeuw. Maastricht 1942; en Grootes [Grootes, Goede raad voor Frederik Hendrik]. Vgl. ook embleem XXXI.B.5.
28
ontrent haer : in hun omgeving
29
vorderen : bevorderen
30
slecht : eenvoudig, onontwikkeld
31
lyden : verdragen
32
Plinius : Zie noot 13.
33
groote staten : gunstige levensomstandigheden. Vgl. het Latijn.
34
groote ... gheslachte : Horatius' vierde Epode, waaruit deze regel komt, is een scheldrede tegen een parvenu, een vrijgelaten slaaf die het tot legeraanvoerder heeft gebracht.
35
vilsicheydt : schraperigheid of vrekkigheid (vgl. WNT XXI, 703, dp, hapax)
36
te kavelen : te behalen
37
wel ter keure : zeer doelmatig, uit op een goede beoordeling. De leeuwehuid staat bekend als zinnebeeld van kracht, terwijl het ezelsoor, als teken van domheid, er zichtbaar doorheen dringt. Vgl. noot 15.
38
schoon ghy ... uytkijcken : Vgl. 'Wie als ezel geboren is, zal als ezel sterven' (of: niet als paard sterven), om aan te geven dat men zijn aangeboren tekortkomingen niet kan overwinnen; en verder: 'Men kent de ezel by zijn oren', evenals 'Men kleede een ezel in het satijn, het zal nochtans maar een ezel zijn' ( WNT III, II en III, 4329-30). Vgl. ook de slotregel van #eacute;#eacute;n van Vondels bijschriften in de Vorsteliicke warande der dieren. Amsterdam 1617, LXXXVIII: 'Want die een Ezel is, die moet een Ezel blijven.'
39
2 Corinthiërs 11:14-15, 'En het is geen wonder; want de satan zelf verandert zich in een engel des lichts. Zo is het dan niets groots, indien ook zijn dienaars zich veranderen, als waren zij dienaars der gerechtigheid; van wie het einde zal zijn naar hun werken.'
40
geslingert inden griel : uitgestrooid. Griel is een typisch catsiaans woord, zie WNT V, 693-694. Vgl. het moderne 'iets te grabbel gooien'.
41
en haer gevolgh : en alles wat ertoe behoort
42
haren loop stremmende : doordat zij haar loop inhield
43
eyntelijck : tenslotte
44
loopbane : baan van de wedren
45
De po#euml;ten ... ghebleven : Zie noot 19.
46
treck : streek
47
erf-vyant : Ook Ripa spreekt over de erfvijand wanneer hij de uitbeelding van de Zonde beschrijft (1644, 478b).
48
opgheschort : toegerust tot
49
mate : matigheid, ingetogenheid; of: 'de meet' voor begin? (vgl. WNT IX, 444)
50
naergevolcht : achterna gezeten
51
ontsiende : bevreesd voor
52
yver : woede
53
het welcke : Nl. de oude (tijgers), r. 13.
54
laet af van : ziet ervan af
55
haer : hun, nl. de jagers, r. 11
56
De jagers ... reste : Zie noot 20.
57
uytghegaen : op pad gegaan
58
Hier ... wachten : Hiervoor moet men op zijn hoede zijn
59
eerlijck : eervol
60
Letterlijk: Wat baten tempels (heiligdommen). Ontleend aan Vergilius, Aeneis, IV, 65-66: 'Quid vota furentem, quid delubra iuvant?'
61
De stad Paphos (of Paphus) was bekend om het heiligdom van Aphrodite. Hier zou de uit het schuim der zee geboren godin van de liefde aan land zijn gestapt. O.a. vermeld in Homerus, Odyssee, VIII, 363.
62
Mogelijk een toespeling op Tryphaena, dochter van Ptolemaois VII. Zie de annotatie bij XXXIII.C.2, r. 2.
63
Vgl. voor de vrouwelijke vorm simia naast simius (ook in B.2 en C.2): E. Merchie, 'L'emploi de simia comme substantif masculin.' In: Le Musée Belge. Revue de philologie classique 25 (1921), 148; en Curtius Curtius, Europaïsche Literatur, 522: ' Simia können Personen, aber auch Abstrakta, aber auch Artefakte heißen, die etwas vortäuschen. Der reale Affe ( simius ) wird zu simia, wenn der den Menschen nachahmt [...]. Ein verständnisloser Nachahmer konnte also simia heißen.'
64
Seneca heeft: 'Erycina [de zoon van Eryx (= Venus) mittit, ille] per caelum volans [...] regnumque tantum minimus e superis habet!' Ook aangehaald door Langius (95 B), als onderdeel van een omvangrijker citaat.
65
Cats heeft in r. 6 Fertur, Ovidius 'venit'. Vgl. voor de context -het gaat hier over het procederen van echtelieden- de vertaling van De Laet s.a., 170-171: 'Op een dag verleende ik een jonge man rechtsbijstand. Omdat zijn vrouw niet op de zitting verscheen, stond hij daar dreigementen te uiten tegen haar. 'Ik heb ze voor het gerecht gedaagd, dus ze moet maar uit bed komen!', schreeuwde hij. Maar toen zijn vrouw ten tonele verscheen, verstomde hij meteen; zijn handen vielen slap naast zijn lichaam en de tafeltjes van de dagvaarding kletterden op de grond. Hij vloog in haar armen en bekende: 'Jij hebt het pleit gewonnen!'
66
Vgl. voor dit gezegde en verwante spreekwoorden: Stoett, 31.
67
Cats heeft hier vestigia, Horatius 'fastidia' (trots). Vgl. de vertaling van Van de Laar Horatius, Satiren en Brieven, 96:
Verjaag de natuur met een riek, terugkomen blijft zij toch
en zegevierend steeds uw misplaatste trots doorbreken.
Langius (877 B) citeerde alleen de eerste regel, die ook als adagium is opgenomen bij Erasmus. Zie Adagia, II, VII, 14. Vgl. verder Nolde Nolde, Whitney’ A choice of emblems, 210 en Bartels Bartels, Veni, vidi, vici, 108.
68
Zie Menandri sententiae. Ed. S. Jaekel. Leipzig 1964, 49, r. 298: ? φ?σις ?π?ντων τ?ν διδαγμ?των κρατε? . Ook aangehaald door Langius (878 A).
69
Ontleend aan Horatius, zie het citaat onder B.4.a.
70
Gaius Plinius Secundus (Minor), Panegyricus, 88, 2. Letters and Panegyricus. Ed. B. Radice. Twee dln. London 1969, II, 528-529.
71
Cats citeert hier Horatius, Epoden, IV, 6. Ook te vinden bij Langius (490 B).
72
Als bron kan fabel 139 uit Babrius hebben gediend. Zie de ed. B.E. Perry. London etc. 1965, 183 en 457, met verwijzingen naar verwante fabels en naar dit motief. Ook is het mogelijk dat Cats gebruik heeft gemaakt van een bewerking van Aesopus. In deze verzameling verraadt de ezel zich doordat hij balkt. Zie de ed. Aesopus Aesopus, Alle fabels, 111; en vgl. ook de variant in The panchatantra. vert. A.W. Ryder. Chicago etc. 1925, 409-410. De fabel komt o.a. voor in de bloemlezing die Faërnus samenstelde onder de titel Centum fabulae ex antiquis auctoribus delectae ... Antwerpen 1567, 150 (met illustratie) en in Het wonderlicke leven Esopi, met sijn geneuchlijcke fabulen. Amsterdam 1613. Vgl. de commentaar bij embleem XXIV. S.M. Coninckx dichtte in zijn bewerking van de fabels van Jean de la Fontaine:
'Een ezel kleedde zich met eene leewenhuid,
En mensch en dieren gingen loopen
Voor dien vermomden laffen guit:
Maar, tot ongeluk, het vel was ergens open:
Een spits van 't ezelsoor stak daar van boven uit.
't Bedrog was nu ontdekt [...].'
In: Dichtwerken. Sint-Truiden 1889, 103, nr. XVIII. Cats zal via Erasmus op het idee voor deze vergelijking zijn gekomen. Zie hiervoor de commentaar.
73
Verwijzing naar Persius, Saturae, II, 61: 'O curvae in terris animae et caelestium inanis!'; vgl. verder Walther, 3, 520, nr. 19441.
74
Volgens de regels van de grammatica zou het 'leur s devotions' (r. 3), 'Le s quitent' en 'qu'il s ont' (r. 4) moeten zijn.
75
Waarschijnlijk via Langius (570 B): hij citeerde iets boven dit citaat (aangegeven als Job 20) uit Job 8, wat Cats' onjuiste verwijzing zou kunnen verklaren.
76
Atalante, de legendarische dochter van de boeotische koning Schoeneus, was een uitblinkster in het hardlopen en ze stemde ermee in dat wie haar in een wedloop zou overwinnen met haar zou mogen trouwen. Nadat velen hierin niet waren geslaagd, lukte het Hippomenes van haar te winnen door tijdens het rennen drie gouden appels (die hij als gunsteling van Aphrodite had gekregen) met tussenpozen te laten vallen. Atalante raapte de appels op en verloor de strijd. Zie Ovidius, Metamorphosen, X, 560-680.
77
Plinius, Naturalis historia, VIII, XXV (66): 'At ubi vacuum cubile reperit feta (maribus enim subolis cura non est) fertur praeceps odore vestigans. Raptor adpropinquante fremitu abicit unum ex catulis. Tollit illa morsu et pondere etiam ocior acta remeat iterumque consequitur, ac subinde donec in navem regresso inrita feritas saevit in litore' (Maar wanneer de tijgerin het hol leeg aantreft (want de mannetjes letten niet op hun jongen) gaat ze er ogenblikkelijk op uit om hen, afgaande op de reuk, op te sporen. De rover gooit één van de welpen van zich af als haar gebrul dichterbij komt. Ze neemt dit jong in haar bek, keert terug naar haar hol, en zet de achtervolging opnieuw in, zelfs nog sneller vanwege het gewicht, en zo telkens weer, totdat de jager intussen het schip heeft bereikt en zij, tevergeefs, woedend tekeer gaat langs de kust). Het gedrag van de tijgerin wordt vaak verhaald: vgl. o.a. Valerius Flaccus, Argonautica, VI, 148-149; Martialis, Epigrammata, III, XLIV, 6; Statius, Silvae, II, I, 8; Seneca, Medea, 85 en Philostratus, Vita Apollonii, II, XIV. Het is bovendien tot embleem verwerkt door Florentius Schoonhovius, Emblemata partim moralia partim etiam civilia. Gouda 1618, 93, nr. XXX.
78
Het is me niet gelukt het silhouet te verbinden met een reeël gezicht op een (Zeeuwse) stad. De vermelding Middelburg in mijn opstel in Nederlandse literatuur, een geschiedenis 1993, 193 berustte kennelijk op een vermoeden van één van de redacteuren.
79
Zie het citaat onder C.4.b. Janson (1952, 156) ziet in de wolkenhand de hand van Fortuna. De noot als beeld voor geringe en waardeloze zaken is vergelijkbaar met de uitdrukkingen 'een nootje te grabbel gooien' en 'een banket van drie hazelnoten'. Zie Harrebomée, I, 256 en 31.
80
De Dene: ed. Brugge 1567, 62; Vondel: ed. Amsterdam 1617, nr. LXXXIX. G. Ogier schakelde in De seven hooft-sonden deze namen in een reeks scheldwoorden aan elkaar:
O dien Ezel, die sal noch van de Raven gegeten worden,
dien grootmaeker, die cael Rat
Dien gepalleerden Aep, dien Baviaen, die meercat [...].
Ed. Amsterdam 1682, 19; vgl. WNT II, I, 1079. Van de Venne maakte ook een aquarel van een dwerg die danst op de muziek van een fluitspelende boer. Zie Royalton-Kisch 1988, 288, nr. 74.
81
Zie Küster 1979, 206-207. nr. 78 en 80. Hij verwijst naar twee Aesopus-edities getiteld Vitae et fabulae. Zaragosa 1489, 113 b en La vida de ysopo. Valencia 1520, 72 b. Van de laatste uitgave bevindt zich een exemplaar in Londen, British Museum (sign. C.63.K.16 x ).
82
Piscator, 36: 'Λ?γεται δ? κα? βασιλε?ς τις Α?γ?πτιος πιϑ?κους ποτ? πυρριχ?ζειν διδ?ξαι κα? τ? ϑηρ?α - μιμηλ?τατα δ? ?στι τ?ν ?νϑρωπ?νων - ?κμαϑε?ν τ?χιστα κα? ?ρχε?σϑαι ?λουργ?δας ?μπεχ?μενα κα? προσωπε?α περικε?μενα, κα? μ?χρι γε πολλο? ε?δοκιμε?ν τ?ν ϑ?αν, ?χρι δ? ϑεατ?ς τις ?στε?ος κ?ρυα ?π? κ?λπου ?χων ?φ?κεν ε?ς τ? μ?σον ο? δ? π?ϑηκοι ?δ?ντες κα? ?κλαϑ?μενοι τ?ς ?ρχ?σεως, το?ϑ' ?περ ?σαν, π?ϑηκοι ?γ?νοντο ?ντ? πυρριχιστ?ν κα? συν?τριβον τ? προσωπε?α κα? τ?ν ?σϑ?τα κατερρ?γνυον κα? ?μ?χοντο περ? τ?ς ?π?ρας πρ?ς ?λλ?λους, τ? δ? σ?νταγμα τ?ς πυρρ?χης διελ?λυτο κα? κατεγελ?το ?π? το? ϑε?τρου.'
Vgl. ook het verhaal over de aap van Cleopatra die evenmin zijn aard verloochende. Het is, wederom, te vinden bij Lucianus. In zijn Apologia, 5 vertelt hij: '?λλοι δ? τ? το? πιϑ?κου πεπονϑ?ναι σε φ?σουσιν ?ν Κλεοπ?τρ? τ? π?νυ φασ? γεν?σϑαι ?κε?νον γ?ρ διδαχϑ?ντα τ?ως μ?ν ?ρχε?σϑαι π?νυ κοσμ?ως κα? ?μμελ?ς κα? ?π? πολ? ϑαυμ?ζεσϑαι μ?νοντα ?ν τ? σχ?ματι κα? τ? πρ?πον φυλ?ττοντα κα? το?ς ?δουσι κα? α?λο?σι συγκινο?μενον ?μ?ναιον, ?πε? δ? ε?δεν ?σχ?δα ο?μαι ? ?μ?γδαλον π?ρρω κειμ?νην, μακρ? χα?ρειν φρ?σαντα το?ς α?λο?ς κα? ?υϑμο?ς κα? ?ρχ?μασι συναρπ?σαντα κατατρ?γειν, ?πορρ?ψαντα, μ?λλον δ? συντρ?ψαντα τ? πρ?σωπον' (Anderen zullen zeggen dat je bent als de aap die, zoals men zegt, de beroemde Cleopatra bezat. Hij was getraind uiterst elegant en op de maat te dansen, en werd zeer bewonderd als hij een stukje opvoerde en zich op betamelijke wijze gedroeg wanneer hij de zangers en fluitspelers bij de bruidsstoet vergezelde. Maar als hij ook maar ergens ik dacht een vijg of een amandel op de grond zag liggen, dan was het vaarwel fluiten, ritme en dansen! Hij griste die dan weg en at hem op nadat hij zijn masker had afgegooid en zelfs stukgescheurd).
83
I, VII, XI en I, VII, XII. De verwijzing van Erasmus heeft betrekking op Adagia, I, III, LXVI. Zie Opera omnia. Ed. Clericus 1703, II, 265 en II, 137-138.
84
Gregorius stelde in De professione christiana : 'Men zegt immers dat een goochelaar in de stad Alexandrië een aap had getraind en hem had geleerd om met een zekere behendigheid het uiterlijk van een danser aan te nemen, hem een dansmasker had opgezet en hem kleding had aangetrokken die bij die oefening paste. Toen hij hem het dansen geleerd had, stond hij in aanzien doordat de aap zich op het ritme van de muziek in bochten wrong en in alles wat hij deed of leek te doen, zijn eigen aard verborg. Terwijl het theater geboeid was door dit ongewone schouwspel, was er een slimmer persoon die de mensen die naar dat schouwspel zaten te gapen met een spelletje liet zien dat de aap een aap was: op het moment dat iedereen immers kreten van bewondering slaakte en applaudisseerde voor de danspassen van de aap die zich precies in de maat van de zang en de melodie bewoog, heeft hij -naar men zegt- op de dansvloer die lekkernijen gegooid die de snoeplust van zulke dieren opwekken. Toen het dier de amandelen zag die voor het koor gestrooid waren, aarzelde het niet, vergat volstrekt de dans, het applaus en de fraaie kleren, rende er op af en greep wat het maar kon vinden. Opdat het masker hem niet zou hinderen bij het eten deed de aap het snel af en vernielde de kunstmatige vorm met zijn nagels, zodat hij in plaats van lof en bewondering een onbedaarlijk gelach opwekte bij de toeschouwers, omdat hij uit de resten van het masker afstotelijk en belachelijk te voorschijn kwam.
Welnu, zoals voor hem de gefingeerde vorm niet voldoende was om een mens geacht te worden, doordat zijn natuur aan de kaak gesteld werd door zijn gulzig verlangen naar amandelen, zo zullen zij die hun eigen natuur niet waarlijk naar het geloof gevormd hebben, gemakkelijk door de van de duivel afkomstige gulzigheid aan de kaak gesteld worden dat ze iets anders zijn dan ze voorgeven. Want in plaats van vijgen of amandelen, of iets van dien aard, zijn het ijdele roem, eerzucht, geldzucht, genotzucht en al dergelijke andere slechte koopwaar van de duivel, aan de gulzige mensen voorgezet in plaats van amandelen, die gemakkelijk aantonen dat de zielen die door een gefingeerde navolging van Christus huichelen, op een aap lijken, terwijl ze het masker van de gematigdheid, van de zachtheid of van een andere deugd in tijden van ellende voor zichzelf vernietigen. Daarom zou het noodzakelijk zijn de belijdenis van het christendom te overwegen: misschien zouden we dat kunnen worden, wat de naam wil, om te voorkomen dat iemand die het verborgene ziet, aantoont dat wij door de kale belijdenis en de schone schijn van de naam alleen veranderd, iets anders zijn dan we lijken.'
Opera omnia, III. Paris 1863, 239-242 ( PG XLVI): 'Aiunt enim quemdam in urbe Alexandria circulatorem et praestigiatorem exercuisse ac docuisse simiam, ut agilitate quadam in formam et habitum saltatricis sese componeret, eique saltatricis apposuisse personam, ac vestem circumdedisse exercitio convenientem; et cum chorum ei adhibuisset, placuisse ac celebratum hominum sermone in pretio fuisse propter simiam, quae ad cantilenae modos ac numerum sese flecteret contorqueretque, ac per omnia quae et faciebat et facere videbatur, naturam occultaret. Cum autem capti essent rei novitate spectatores, quemdam caeteris astutiorem ibi fuisse, qui ludo quodam inhiantibus spectaculo ostenderit simiam esse simiam. Acclamantibus enim cunctis et applaudentibus agilitati simiae, ad cantum et modulationem apte se moventis et circumagentis, proiecisse eum aiunt in orchestra e bellariis ea quae talium bestiarum ingluviem attrahunt atque invitant; illam vero nihil cunctatam, ut viderit ante chorum dispersa amygdala, oblitam et saltationis, et plausuum, et vestis ornamentorum, accurrisse ad ea, et manuum palmis collegisse quae inveniret, et ne impedimento esset, personam ori detraxisse celeriter, atque unguibus suis assimulatam formam corrupisse atque dilacerasse, atque ita pro laudibus et admiratione risum abunde spectatoribus movisse, ut quae turpis ac ridicula ex personae reliquiis se conspiciendam praeberet.
Quemadmodum igitur illi non satis fuit falsa atque assimulata adscitaque forma, ad hoc ut homo existimaretur, deprehensa per ingluviem bellariorum natura: ita qui non vere ipsam naturam suam fide formaverint, facile per diaboli escam et ingluviem convincentur, quod aliud sint atque prae se ferant ac profiteantur. Pro caricis enim vel amygdalis, aut huiusmodi aliquo cibo, vana gloria, ambitio, lucri voluptatisque studium et quaecunque sunt alia huiusmodi mala, diaboli annona loco bellariorum avidis hominibus proposita, simiarum similes animos facile produnt, qui per fictam imitationem Christianismum simulant, temperantiae, mansuetudinis, aut alicuius alterius virtutis personam in tempore afflictionum et calamitatum sibi detrahentes et amoventes. Igitur necesse fuerit considerare et intelligere Christianismi professionem: fortassis enim fieri possimus id quod nomen illud sibi vult, ne dum nuda professione ac specie praetextuque solius nominis insignimur, aliud atque videamur esse ab eo qui occulta intuetur demonstremur.'
Vgl. ook Picinelli Picinelli, Mundus symbolicus, 577 (IX, XXIV), nr. 301 en Janson 1952, 155-156, die overigens alleen Cats' amoureuze toepassing ter sprake brengt. Stridbeck beschouwt notedoppen op een werk van Bruegel als zinnebeelden van verzoekingen op het materiële vlak, ten teken dat de mens zich niet om zijn eigen zieleheil bekommert (1956, 222). De aap kan, zoals blijkt uit een devies van Typotius, ook de berouwvolle zondaar symboliseren. Zie Tervarent Tervarent, Attributs et symboles -1959, 355, nr. X.
85
In de ed. van de Sinne- en minnebeelden uit 1629 is er op de achtergrond wel publiek te zien: vanaf een balustrade en gelijkvloers. Er zijn nu maar twee apen en de doedelzakspeler is een vedelaar geworden.
86
Resp. in E.G. Millar, The Rutland Psalter. Oxford 1937, fol. 71r; Janson Janson, Apes, 146, afb. XXa en XLb. Elf apen dansen en springen ook op een tekening uit 1523 van Albrecht Dürer. Eén aap speelt een trompetje en de andere maken zich vrolijk (Basel, Kunstsammlung). In: Zeichnungen von Albrecht Dürer. Begründet von F. Lippmann. Ed. F. Winkler. Berlin 1929, Band VII, 24, nr. 864. Zie voor de aap als symbool voor o.m. de smaak, wellust, ijdelheid, luiheid en dwaasheid: Janson Janson, Apes, evenals Tervarent 1958-1959, 352-355.
87
Zie Klein Klein, Graphic worlds, 201. Vgl. ook F. Grossmann, Bruegel. The paintings. Second ed. London 1966, 200, nr. 121: 'Dancing, and with it the music of bagpipes, appears mostly as something sinful in Bruegel's works.' Hieronymus Cock (ca. 1510-1570) gaf de prent 'Zorgeloos leven' uit waarop te zien is hoe in een werkplaats een schoenmaker met zijn kinderen en leerjongens in plaats van te werken zich ontspannen bij de klanken van een doedelzak. In: Vandenbroeck Vandenbroeck, Aspecten -1984, 26.
88
Zie voor Van de Venne: Plokker Plokker, Adriaen van der Venne, 131, nr. 46; en voor Albertinus: ed. Larsen Albertinus, Hirnschleiffer, 285-289, nr. 37. Het bespelen van de doedelzak wordt verderop in Albertinus' commentaar gelijkgesteld aan het begaan van zonden. Aan het slot moeten de boeren het ontgelden: 'Endlichen ist die Sackpfeiff der Narrenspil, und wirdt in der Faßnacht und bey den Bawren Täntzen gebraucht, aber die Burger und Edelleut achten solches Spil nicht, also un ebner gestalt gefällt den Bawren, das ist, den verstockten Sündern, nichts bessers, als jhr Sackpfeiff der eitelkeiten.' Citaten resp. 285, r. 1-9 en 289, r. 13-17. Zie ook: 'Het debat tussen de luitkunstenaar en de zakpijper rond 1560.' In: Literatuur in concert; muziek in de Nederlandse literatuur. Samengesteld door de redactie van Literatuur. Utrecht 1985, 16-21. Voor een andere doedelzakspeler in het werk van Cats: ADW 1712, I, 314. In de UBL bevindt zich een tekening van Van de Venne van een dansende man met apen ( MC 8, M 19).
89
Ed. Lyon 1552, 102. In de Franse uitgave: Imagination poetique. Lyon 1552, 137. Vgl. ook Emblemata 1967, 437.
90
Anoniem, inv. nr. onbekend (neg. nr. 23 d 22). Volgens Billeskov Jansen Billiskov, Hollandske emblemer, 16 staat op het deksel van de kan een hand met een tros druiven, met de inscriptie OMNIBUS.ANSA.REBVS.INEST. (Alles heeft een handvat). De afbeelding en het opschrift gaan direct terug op in Cats' bundel Emblemata moralia et aeconomica, die in 1627 samen met Proteus werd uitgegeven (vgl. ADW 1712, I, 134). Er zijn nog meer navolgingen van Cats binnen de (Noorse) houtsnijkunst bewaard gebleven: het gaat om bewerkingen van de embleemprenten X, XIX en XXXVII uit de Sinne- en minnebeelden die gedrieënlijk op één kan voorkomen.