← Content: PreviousContent: Next →

Mite pyrum vel sponte fluit. [11]


beeld011

Back to top ↑
62 ↓
HORAT. LIB. 2. CAR. OD. 5.
... Tolle cupidinem
Immitis uvae:
Iam te sequetur, iam proterva
Fronte petet Lalage maritum.

VIRG.
... Primis & adhuc crescentibus annis
Non mentem Venus ipsa dedit.

TERTULLIAN.
Acerba res est, immatura virgo.

63 ↓
Volwassen Appel en rijpe Peer, sijcht licht ter neer. 1
Indienje minnen wilt, en dat met korte swieren, 2
En stelt u sinnen noyt op al te jonghe dieren; 3
Te licht, eylaes! te licht, en dickmael op een spronck, 4
Wort yemant daer gheseyt; mijn dochter is te jonck. 5
Een rijper dient u best, daer vrijtje veel gheruster,
Doch meest indien u lief nu krijght een vlugghe suster; 6 7
Groen freuyt is wonder tay, ten wil niet vanden tack;
Tast naer een rijpe peer, soo pluckje met ghemack. 8 9 10 11 12

Mite pyrum vel sponte fluit.
Si grave prolixos tibi pectus abhorret amores,
Candida coniugii si tibi meta placet,
Hanc ut ames sit cura, soror cui nubilis instat:
Nonne vides? frondes fronde premente ruunt.
Haec sit amica tibi, cui serior ingruit aetas:
Crede mihi, causam tempus amantis agit.
Mitia sponte fluunt, pyra cruda tenacius haerent:
Nec sequitur facilem, quae viret uva, manum.

Fruict verdelet, aisement ne chet.
Amant, si tu ne veus languir de longue flame,
Addresse tes amours a quelque meure dame.
Ne voit on au verger que meur fruict suit la main?
Et qu'au trop verdelet souvent on tire en vain?

Greene fruit sticks fast, so doth noth all,
Beinge rype not pluckt, it selffe will fall.
To wedlocks sacred rytes if thou thy mynde meanst to prepare,
Then settle thyne affection not on maydes that too yonge are:
For after many a troubled thought, and many a journey longe
This answere shalt thou gett att last: My douchter is too yonge.
A mayde of rypere yeares with you, farre better wil agree:
If that your sweet-hartes sister bee of ryper yeares then shee.
For unrype fruite is sowre and greene, and will not from the tree;
But ryper fruite with lesse adoe is easy pluckt wee see.
Rijp ooft, haest gherooft. 14

64 ↓
Wil yemant jonck ghewas van groene boomen trecken,
Soo moet hy tot het werck sijn gantsche leden strecken.
Maer komt hy metter handt ontrent een rijpe peer,
Die scheyt van stonden aen, en sijght in haesten neer. 15 16
Dus gaetet met den mensch, wanneer de leste stuypen
Hem pranghen aende ziel, of inde leden kruypen; 17
De jeught is wonder tay, en worstelt mette doodt,
Maer die veel jaren telt, en houft maer eenen stoot. 18

Homo pomo similis.
Poma, sub autumnum curvos onerantia ramos,
In calathos, digito vix bene tacta, fluunt:
At movet, & totam quatit aspera villica matrem,
Dum pyra praepropera vellit acerba manu.
Vix luctantem animam, post vulnera multa, resolvit
Cum petit imberbes mors inopina genas.
At tremulo vix parca seni fatalia tangit
Stamina, & ille suum labitur in tumulum.

La meure pomme, un vieil homme.
Veus tu voir la façon du trepasser des hommes?
Mets tes yeux au jardin ou que l'on cueille pommes,
Le fruict se tient au bois quant il est verdelet,
D'un petit chocq du vent la meure pomme chet.
CIC. LIB. DE SENECT.
Adolescentes mihi mori sic videntur ut aquae multitudine flammae vis opprimitur. Senex autem, sicut, sua sponte nulla vi adhibita consumptus ignis extinguitur: & quasi poma ex arboribus, cruda si sint, vi velluntur, si matura & cocta, decidunt. Sicut vitam adolescentibus vis aufert, sic senibus maturitas.

65 ↓
MATURUM VEL SPONTE CADIT.
Il m'est advis que bien a propos se peut icy apliquer un bon mot françoys, dont faict mention le Sieur du Vair au traicté des responses d'Epictete (pour l'amour du quel je parleray françoys pour ceste fois) un homme, un pomme, dict il, y adjoustant ce verset,
Noz corps, comme les fruicts, aux arbres attachez,
Ou meurs tombent en terre, ou verds sont arrachez.
In modo itaque moriendi homo pomo non absimilis est. Et me semble que la dicte comparaison est propre & vive pour exprimer la façon de mourir, & d'un robuste jouvenceau, qui est encore en la fleur de son aage, & d'un bon vieil homme, qui jà va penchant vers la terre. Omnia quae secundum naturam fiunt (ait Philosophus) sunt habenda in bonis : Mais tout ce que nous advient au revers du cours de la nature, est ordinairement fascheux. Ciceron semble ceste mesme façon de parler avoir emprunté d'Epictete, de laquelle il s'est servi au livre de la vieillesse, mais en termes plus aigus & eslevez. entendez doncq parler ce grand Orateur en sa propre langue.

Tgaet metten mensch, als mette peer,
De dees is rijp, en sijght ter neer;
De geen, noch groen, dient niet gepluckt,
Wert lijckwel 19 vanden boom gheruckt.
Dit is een spreucke Epicteti, 20 door de welcke hy ons aerdichlijck afbeeldt het onderscheyt tusschen het sterven van een Iongelinck, noch groen en tay zijnde van jeucht, en tusschen een out man, alreede nae der eerden hellende, en metten hoofde wysende werwaerts hy haest heenen 21 moet. Welcke maniere van spreken Cicero van Epicteto schijnt ontleent te hebben. De Ionghelinghen seyt hy sterven, gelijck als het vyer door kracht van water wert uytgheblust; de Oude gelijck een vyer dat van selfs verteert zijnde, begraeft sick 22 onder d'asschen, en vergaet: of wel ghelijck boom-vruchten de welcke groen zijnde werden van den boom gheruckt, rijp zijnde druypen van selfs daer henen. 23 Alsoo, seyt hy sterven de jonghe door ghewelt, de oude als van rijpheydt.

66 ↓
PHILIP. 1. 23.
Ick begheere te verscheyden vanden lichame, ende met Christo te zijn; want dat is verre het beste. 24
Wanneer den bogartman het fruyt begint te plucken,
En dat hy met ghewelt moet aende tacken rucken,
Dat is een vaste peyl van haren wranghen aert, 25 26
Die even inde pluck haer wesen openbaert. 27
Wanneer de bleecke doot comt trecken aende menschen, 28
En datse strevigh zijn, en om te leven wenschen. 29
Dat is van stonden aen, dat is ghenoegh gheseyt,
Dat haer noch wranghe sucht ontrent den boesem leyt. 30

Quod crudum, idem & pertinax.
Villicus irrigui dum munera colligit horti,
Prodiga maturum sponte dat arbor onus:
Si qua legi renuunt, ramisque tenacibus haerent,
Scilicet ingrati poma saporis erunt.
Corpora mors hominum manibus cum vellit avaris,
Mens bona, ne saevi; sponte sequemur, ait.
Qui negat avelli se posse, Deoque resistit,
Exhibet, heu! crudi pectoris ille notas.

ECCLESIAS. 41. 4.
Ne crains point la sentence de la mort.
Se tient fort aux rameaux quant meurre n'est la pomme;
Le fruict doux a manger bien aisement l'assomme.
Qui resiste au destin, & de la mort a p?ur,
Cognoistre faict, qu'il a mauvais humeurs au c?ur.
SENECA EPIST. 26.
Quis exitus melior quam in finem suum natura solvente dilabi? lenis haec via est, subduci.

CHRYS. SUPER MATH. 10.
Mors, munus necessarium est naturae iam corruptae, quae non est fugienda, sed potius amplectenda: ut fiat voluntarium, quod futurum est necessarium.

Offeramus Deo pro munere, quod pro debito teneamur reddere.

67 ↓
QUOD CRUDUM IDEM ET PERTINAX.
Feram avem cavea inclusam non opus est ut aliquis abigat, vel exire compellat, sed simulatque cavea aperta est, statim in liberiorem campum avolat. Corporis ergastulo inclusi sumus miseri mortales, purum & apertum aerem, in morte, nobis recludit Deus: quid stamus? nunquid, cum naulum exigitur, signum est nos in portu esse? Solem oriri quotidie & occidere videmus, nec turbamur, quia assuevimus, & naturae hunc ordinem scimus. Quidni idem de vita ac morte iudicamus? Quid uspiam delectabilius quam animo securo, vel cum Simeone dicere posse, nunc dimitte servum tuum Domine? vel cum Paulo; cupio dissolvi, & esse cum Christo? Taedio vitae tamen mortem optare, quia vel adversa corporis vel animi patimur, nec animosum foret, nec commendabile. Timidus aeque habendus est, & qui mori non vult, cum opus est, & qui vult, cum non oportet, ait Ioseph. Agedum ergo mi Christiane, nec tantus sit dolor, qui in mortem te impellat ante tempus moriendi, nec tanta voluptas, quae te detineat, cum est tempus moriendi. Non eripitur haec vita, sed interrumpitur, ut meliori reddatur; non consumitur, sed mittitur ad certiora spiritus.

Tis onnoodich eenen wilden voghel, die in een hutte 31 opghesloten is, uyt de selve 32 wech te dryven: want, de hutte maer open zijnde, sal van selfs ghenoech 33 wech vlieghen. Wy menschen zijn in dit lichaem, als in een muyte, 34 ghevanckelijck henen gheset: Godt heeft ons de doot, als tot een ontsluyter van desen kercker, 35 toebereydet. Wat schricken wy, als den verlosser tot ons komt? 36 het afeyschen van veerschat, 37 is dat niet een teycken dat wy ontrent die haven zijn, daer wy henen poochden? 38 wy sien de Sonne dach aen dach rijsen en ondergaen, sonder dat sulcx ons eens verschricke. en waerom dat? overmidts dat wy weten dat sulcx den ghemeenen 39 loop der natueren is. Waerom en oordeelen wy mede soo niet, van ons leven en sterven? daer en is (mijns oordeels) niet heuchelijcker als, met vollen mont 40 en met een bereyt ghemoet, te moghen segghen of met den ouden Simeon, 41 nu laet Heere uwen knecht henen gaen in vrede: ofte met Paulo, 42 ick wensche ontbonden te zijn, om met Christo te wesen. Door 43 verdriet nochtans des levens, ofte om teghenspoet, 'tzy dan inden lichaem ofte ghemoede, en waert noch kloeckmoedelijck, 44 noch prijselijck om de dood te wenschen. Hy is even vreesachtich en den ghenen die schroomt te sterven, als hy sterven moet, en 45 den ghenen die sterven wil, als hy niet en moet. Wel aen dan, wie ghy zijt, ghy Christelijck ghemoet, laeter gheen weedom zijn, die u ter doodt dringhe, eer het tijdt is, laeter gheen wellust wesen die u voor de doodt doe eerselen, 46 wanneer uwe tijdt ghekomen is.
Ons lichaem wert ons ghenomen, om een beter te gheven. Onsen gheest wert niet uytgheblust, maer herstelt. 47

Back to top ↑

Facsimile Images


62

63

64

65

66

67

Back to top ↑

Translations


Back to top ↑

Literature


    Back to top ↑

    Sources and parallels


    Back to top ↑

    References, across this site, to this page:


    Back to top ↑

    Iconclass

    Cupid gathering ripe fruit fallen from a tree

    Back to top ↑

    Comments

    Zoals rijp fruit zich moeiteloos losmaakt en laat plukken, dienen jongelui bij het maken van de keuze van een meisje te letten op de mate waarin het volgroeid is: wanneer je bij een te jong meisje begint met je vrijerij, staat je beslist een lange weg of tegenslag te wachten. Een rijpe, jonge vrouw daarentegen geeft niet alleen minder zorgen maar zal zich ook veel gemakkelijker gewonnen geven. Dat is het liefdesadvies dat Cats in eerste instantie verbindt aan de afgevallen appels die Cupido vergaart.
    Vervolgens steunt de gehele tweede uitleg op de woorden van Cicero en Epictetus in de vergelijking tussen het afvallen van het fruit en het levenseinde van de mens. Het plukken van het groene fruit gaat moeilijk, evenals de jonge mens weerstrevig is als hij vroegtijdig moet sterven; rijp fruit valt uit zichzelf en hetzelfde kan gezegd worden van de mens in zijn ouderdom: hij valt 'natuurlijk' en moeiteloos. 74 Pas in het tweede, Franse, gedicht is er een directe aansluiting van de tekst bij de prent: D'un petit chocq du vent la meure pomme chet.
    Het afvallen van de vruchten en het sterven is in het godsdienstige deel uitgewerkt in de houding van de mens tegenover de dood. Het is niet goed naar de dood uit te zien, maar men moet er ook niet bevreesd voor zijn. De cyclus van leven en sterven is nu eenmaal eigen aan de loop van de door God gegeven natuur. De dood verlost de mens en biedt hem de weg ter eeuwige zaligheid. Daarom dient hij ervoor te zorgen dat hij er zich volkomen op heeft voorbereid.
    Het hier tot embleem verwerkte motief komt meer dan eens voor in antieke Latijnse grafschriften. Bekend zijn onder andere:
    De menselijke aangelegenheden zijn zoals 'appels van de citroenboom': of ze vallen rijp, of ze worden onrijp geplukt.
    En:
    Zoals appels die aan een boom hangen, zo zijn onze lichamen:
    of ze vallen rijp, of ze vallen, te vroeg, groen terneer. 75
    Enkele jaren voor Cats' Sinne- en minnebeelden was het thema ook door Denis Lebey de Batilly (Dionysius Lebeus-Batillius) in zijn Emblemata tot een embleem verwerkt. Onder het motto 'Homo pomo similis, aut maturus cadit, aut si cito acerbus ruit' (De mens is gelijk een appel: of hij valt rijp, of hij is, als hij te vroeg geplukt wordt, bitter), toont de vijfde embleemprent behalve een paartje waarvan de man een appel omhoog houdt, een man die een appel van een boom plukt, evenals een paartje op de achtergrond. Onder de boom ligt een aantal afgevallen appels

    Afbeelding 11.1
    . 76
    Lijkt deze prent vanwege de paartjes te verwijzen naar de liefde, in de uitleg wordt ze nadrukkelijk geplaatst in een memento mori -kader. De duiding die Cats in zijn prozadeel geeft, vindt ook direct aansluiting bij Lebeus' commentaar, want dat gaat, aan de hand van precies hetzelfde Cicero-citaat, eveneens in op het onverwachte moment van sterven, gekoppeld aan de levensfasen van de mens.
    Theodor de Bry had op een van de embleemprenten in zijn bundel Emblemata secularia de liefde wel onomwonden verbonden met een fruitboom. Op de pictura is te zien hoe enkele mannen met behulp van knotsen rijp fruit uit een boom proberen te gooien; het fruit bestaat hier evenwel uit jonge vrouwen die hun verkiezing, turend door de bladeren, afwachten. Eén is juist getroffen en valt naar beneden. Een wat oudere man kijkt welwillend toe

    Afbeelding 11.2
    . Het hier aangebrachte motto is maar voor één uitleg vatbaar: 'Felices iuvenes, quibus haec est arbor in hortis' (Gelukkig zijn de jongelingen die deze boom in hun tuin hebben staan). In het bijschrift wordt uitgenodigd de meisjes, nu aangeduid als rijpe pruimen, uit de maagdenboom te schudden:
    Der jungfrawen Baum.
    Auff diesem Baum, die Meidlein fein,
    Gewachsen wie die Pflaumen seyn,
    Begerstu ihrer, com herbey,
    Und schüttel sie herunter frey. 77
    De appel, reeds in de oudheid het symbool van liefde en vruchtbaarheid, was niet alleen het attribuut van Venus maar ook van amoretten. Het is de vraag of Cats vertrouwd is geweest met Philostratus' Imagines, I, 6 want hierin wordt een uitvoerige beeldbeschrijving gegeven van een speels kunstwerk -waarschijnlijk betreft het een reliëf- waaruit is op te maken hoe daarop amoretten in een tuin appels aan het verzamelen zijn. Terwijl de zoete geur van de appels de beschouwer tegemoet komt, nodigen aldus Philostratus 'gouden, rode en gele appels aan het eind van de takken de amoretten uit om ze te oogsten. De pijlkokers zijn versierd met goud en van goud zijn ook de pijlen die erin zitten.'
    Appels worden over en weer gegooid, een teken dat de verliefdheid openbaar wordt; anderen gebruiken appels als doel om op te schieten, wat er op wijst dat ze hun liefdesverlangen op peil houden. De amorini zullen de eerste geoogste appels, samen met een haas die ze hebben gevangen, aanbieden aan Aphrodite. 78 Cats zou de beschrijving indirect gekend kunnen hebben via bijvoorbeeld Gyraldus, De deis gentium (Basel 1548); Cartari, Imagines deorum. (Lyon 1581) of Valerianus, Hieroglyphica (Basel 1575). 79 Verder zijn er ook voorbeelden in de prentkunst waaruit blijkt dat dit thema navolging vond. Op een gravure in de trant van L. Davent (naar Primaticcio) evenals op een ets in de trant van Despèches, beide uit de School van Fontainebleau, komt een appelrapende Amor voor. Sporen van deze iconografie zijn bovendien terug te vinden op Caritas-voorstellingen, zoals op het schilderij van Lucas Cranach de Jongere, getiteld Caritas. 80
    In de Mignault-uitgave van Alciato's embleembundel komt de combinatie terug: op een van de prenten verschijnt Cupido bij een fruitboom. Hij draagt onder de 'Cotonea' een mand met kweeperen; Hymen, de god van het huwelijk, een bruiloftsfakkel in de hand, staat links van hem. Het onderschrift gaat in op de harmonie tussen pasgetrouwden onder verwijzing naar het verhaal over Solon die wilde dat aan een kersvers bruidspaar deze verleidelijke 'Poma Cydonia' zouden worden aangeboden

    Afbeelding 11.3
    . 81 Bewust of onbewust vindt de uitbeelding van Cats bij dit type voorstellingen aansluiting. Zowel bovengenoemde uitwerkingen als de aangehaalde citaten (van Tertullianus en met name die van Cicero) evenals de vergelijking van Epictetus (via Du Vair), kunnen hem de toepassingen hebben ingegeven van achtereenvolgens de rijpheid in de liefde als geschikte weg naar het huwelijk, de ouderdom die zo plotseling weggerukt kan worden en het gewillige, lijdzame sterven.
    Een typische bewerking van Cats' elfde embleemprent heeft Goossen van Vreeswyk in De roode leeuw, of het sout der philosophen gegeven. Onder het kopje 'Van de vruchten des lands' gaat hij, terwijl hij verwijst naar vele bijbelplaatsen en het werk van Raymondus Lullus, in op de alchemistische betekenissen van de gemerkte onderdelen van de prent. Zo brengt hij de boomstam in verband met gecalcineerde wijn-steen, de appel met zwavel en het teken dat balanceert op het achterwerk van Cupido met Mercurius en 'Quiksilver'

    Afbeelding 11.4
    . 82
    In de Spiegel vanden ouden ende nieuwen tijdt kwam Cats nog eens terug op het plukken van fruit. Bij een ongeïllustreerd embleem nam hij de volgende omschrijving op: 'Het beeldt moeste zijn een vryster die een porceleyne schotel met fruyten een vryer aanbiedt, de vryer sich van de vryster tot een fruyt-boom keerende om selfs te plucken.' Pas later werd de prent ook daadwerkelijk opgenomen. De peermetafoor dient hier als een aansporing voor een man in de liefde het initiatief te nemen, terwijl het meisje bescheidenheid en terughoudendheid sieren. Tevens gebruikt Cats in zijn Spiegel de peer in twee andere emblemen als beeld voor de eerbaarheid van de jonge vrouw. Het best en lekkerst is de peer, en dus de vrouw, als ze precies rijp genoeg is. Verder moet er moeite voor gedaan worden haar eigenhandig te plukken: als ze je in de schoot valt, is ze minder lekker en wie weet misschien ook al te rijp, zodat aan haar maagdelijkheid getwijfeld zou kunnen worden. 83

    Back to top ↑

    Notes

    1
    Spreekwoord: 'Als het appeltje rijp is, valt het vanzelf', voor: alles gebeurt op zijn tijd, men moet zijn tijd afwachten ( WNT II, I, 552).
    2
    met korte swieren : binnen korte tijd, of: zonder al te veel omhaal
    3
    dieren : meisjes
    4
    op een spronck : resoluut
    5
    daer : in zo'n geval (vgl. r. 1-2)
    6
    u lief : uw meisje
    7
    vlugghe : huwbare, rijpe ( WNT XXI, 2512-2513). Vgl. A.2, r. 3.
    8
    Vgl. het onderschrift op een zeventiende-eeuwse prent met een vrijsterboom (een boom die vol hangt met vrijlustige meisjes) dat besluit met de -waarschijnlijk op Cats gebaseerde- regels:
    9
    't Geen te jong is laat dat rijpen,
    10
    Kiest een vryster op haar tijt,
    11
    Die na groene peeren grypen,
    12
    Zelden dat haar werk gedyt. 12
    13
    In: Kent en versint 1989, 57 (afb. 64a). Al eerder had G.J. Boekenoogen op deze plaats gewezen, zie: 'Waar de kinderen vandaan komen (vervolg).' In: Volkskunde. Tijdschrift voor Nederlandsche folklore 22 (1911), 149. Latere 'arbres d'amour' ook in P.L. Duchartre en R. Saulnier, L'Imagerie populaire ... Paris 1925, 33-34, 77-78, en 205. Vgl. verder Cats' 'Wie met appels vrijt, wort met klockhuysen geloont', ADW 1712, I, 564, b, en WNT VII, II, 4240 (zonder toelichting).
    14
    haest gherooft : gemakkelijk gestolen (geplukt); het kan ook betekenen: gemakkelijk ontroofd (door de Dood); WNT XIII, 1367. Vgl. ook r. 5-8.
    15
    scheyt : laat los
    16
    van stonden aen : onmiddellijk
    17
    wanneer ... ziel : wanneer zijn laatste, krampachtige bewegingen en trekkingen hem benauwen, met andere woorden: wanneer hij in doodsangst is. Vgl. WNT XVI, 288, dp.
    18
    Vgl. WNT XII, I, 888 -evenals de commentaar - voor de vergelijking van het levenseinde met het vallen van een peer.
    19
    lijckwel : evenwel
    20
    Epicteti : van Epictetus. Zie noot 13.
    21
    werwaerts [...] heenen : waarheen
    22
    sick : (neven)vorm van het wederkerend voornaamwoord 'zich'. Over deze vorm: Weijnen, 49, § 51; evenals Hermkens en Van de Ketterij 1980, 95, § 2.4.
    23
    druypen ... henen : vallen daar vanzelf af ( WNT III, II en III, 3481, 2, dp)
    24
    Filippensen 1:23, 'Hebbende begeerte, om ontbonden te worden en met Christus te zijn; want dat is zeer verre het beste.' Vgl. ook C.5, r. 9 : cupio ... Christo, evenals embleem XXVII.C.4.c.
    25
    vaste peyl : stellig teken ( WNT XII, I, 930, dp; WNT XVIII, 651, A, 2, 14)
    26
    wranghen : onrijpe
    27
    even : juist
    28
    de bleecke doot : Ook Horatius heeft het over de bleke dood, de 'pallida Mors' ( Ode, I, IV, 13). Vgl. verder WNT III, II en III, 2835; WNT II, II, 2815; en Ripa [Ripa, Iconologia], 93-94a, 343b. Dit epitheton ook in embleem XLVI.B.1, r. 4.
    29
    strevigh : weerbarstig, weerstrevig
    30
    wranghe sucht : hardnekkige ijver [om het leven te behouden]
    31
    hutte : kooi ( WNT VI, 1329, 4, c, dp, hapax)
    32
    de selve : Nl. hutte (r. 1).
    33
    sal ... ghenoech : zal hij zeker van zelf
    34
    muyte : vogelkooi (een muite is ook een gevangenis, WNT IX, 1215)
    35
    desen kercker : Nl. het lichaam (r. 3). Vgl. noot 22.
    36
    Wy ... komt : Vgl. Psalm 124:7, 'Onze ziel is ontkomen, als een vogel uit de strik van de vogelvangers.'
    37
    veerschat : Zie noot 23.
    38
    daer ... poochden : waarheen wij op weg waren (n.l. de hemel)
    39
    ghemeenen : gewone
    40
    met vollen mont : volmondig
    41
    Simeon : De woorden van de oude Simeon, de rechtvaardige en godvrezende man die de jonge Christus zegende toen Hij werd opgedragen in de Tempel; zie noot 24.
    42
    Paulo : Zie noot 25 voor deze woorden van Paulus.
    43
    Door : Vanwege
    44
    waert noch kloeckmoedelijck : zou het noch teken van geestelijke kracht zijn
    45
    en [...] en : zowel ... als
    46
    eerselen : terugdeinzen
    47
    Ons ... herstelt : Vgl. voor deze gedachte van het vernieuwen van lichaam en geest o.a. 1 Corinthiërs 15, i.h.b. vs. 40-58; verder 1 Thessalonicensen 5:19.
    48
    Mogelijk een variatie op Ovidius, Amores, II, XIV, 25: 'Sponte fluant matura sua' (Wat rijp is, valt uit zichzelf). Vgl. ook B.2, r. 4.
    49
    Letterlijk: volgt niet de makkelijke hand. Deze omschrijving komt onder andere bij Ovidius voor (zie bijvoorbeeld Ars amatoria, I, 160). De laatste regel, een pentameter, zou een citaat kunnen zijn, maar een toespeling op de inzet van A.4.a is evengoed mogelijk.
    50
    Ook destijds vormden fruitbedrijven een vertrouwd beeld. Al in de zestiende eeuw bestond onder meer in Brabant en Zeeland een bloeiende appelteelt die ook gericht was op export, vooral naar Engeland. Zie tent. cat. Beuckelaer 1986, 72.
    51
    Vgl. de vertaling van Van de Laar Horatius, Oden en Epoden, 62. De naam Lalage komt vaak voor in liefdespoëzie en suggereert jeugdige opgewondenheid (R.G.M. Nisbet en M. Hubbard, A commentary on Horace: Odes, book I. Oxford 1970, 268; en: R.G.M. Nisbet en M. Hubbard, A commentary on Horace: Odes, book II. Oxford 1978, 88).
    52
    Een alternatieve vertaling is: 'Venus zelf laat bij mensen in hun eerste en groeiende jaren de gedachte nog niet opkomen.'
    53
    Het citaat gaat terug op het volgende fragment: 'Et ideo penes Israelem illicitum est ad virum tradere nisi post contestatam sanguine maturitatem; ita ante hunc indicem acerba res est. Igitur si tamdiu virgo, quamdiu acerba est, desinit virginem, cum matura cognoscitur, et ut non virgo iam legi applicatur sicut et nuptiis.' In: Opera. Ed. A. Kroymann en V. Bulhart. Wien 1957, IV, 95, r. 18-21 ( CSEL LXXVI). De vertaling van H.U. Meyboom. Leiden 1931, 182 luidt: 'Daarom ook is het bij Israël ongeoorloofd (haar) aan een man uit te leveren, tenzij dan na het getuigenis van rijpheid door bloed; zoozeer is zij vóór deze aanwijzing een onrijp ding. Indien zij dus zoo lang maagd is als zij onrijp is, heeft zij opgehouden maagd te zijn, wanneer zij als rijp erkend wordt. En in hoedanigheid van niét-maagd wordt op haar de wet toegepast, even goed als door huwelijken.'
    54
    Zie B.5 voor de ontlening aan Guillaume du Vair (en indirect Epictetus). In de commentaar wordt een gelijkluidende regel bij Lebeus-Batillius aangehaald.
    55
    De woorden acerba manu zijn mogelijk een variatie op Ovidius, Amores, II, XIV, 24-25: 'Quid [...] pomaque crudeli vellis acerba manu?' (En waarom het onrijpe fruit hardhandig afplukken?). Vgl. ook het motto boven A.2.
    56
    Cicero heeft niet vi (met geweld), maar 'vix' (met moeite).
    57
    Vert. Peters Cicero, Over de ouderdom, 52-53. De gedichten in deze afdeling zijn duidelijk op dit Cicero-fragment gebaseerd. Vgl. verder B.5, r. 12 ev. ( Ciceron semble ... ). Ook Langius geeft het citaat onder het lemma 'Senectus' (1203 A); de laatste regel had hij al eerder aangehaald onder 'Adolescentia' (24 B). Tevens geciteerd door Montaigne, Essais, III, XIII (ed. Villey Montaigne, Essais, II, 1102). Zie voor een aantal andere verwijzingen waar deze vergelijking wordt gebruikt Cicero, Cato Maior de senectute. Ed. J.G.F. Powell. Cambridge 1988, 244.
    58
    Walther, 8, 378, nr. 38134l geeft: 'Matura poma egerrime custodias' (Je moet een rijpe appel pijnlijk goed bewaken).
    59
    Zie [Guillaume du Vair], La philosophie morale des stoiques, avec le manuel d'Epictete. S.l. 1599 [ Le manuel. S.l. 1598], in de afdeling 'Les responces d'Epictete aux demandes de l'Empereur Adrian', 45-46: 'Qu'est-ce que l'homme? C'est comme une pomme.' Guillaume du Vair of Duvair (1556-1621) was een Frans redenaar, moralist en wijsgeer. Zie over hem o.a.: Larousse, 6. Paris 1870, 1449, c en d.
    De vergelijking gaat mogelijk terug op Epictetus, Diatribae, IV, VIII, 35-40: ', [...] [Griekse tekst nog in te voegen] [...] [Griekse tekst nog in te voegen] (Mens, dat is de wijze waarop fruit voortgebracht wordt [...]. Dat is het soort plant dat ook jij bent; je hebt te vroeg gebloeid, en de winter zal je volkomen te gronde richten). In: Arrian's discourses. Ed. W.A. Oldfather. London etc. 1928, II, 388-389. Cats verwijst ook in zijn Spiegel uit 1632 twee keer naar het werk van Du Vair (III, 77 en 123; ADW 1712, I, 633 en 648).
    60
    Cicero, De senectute, XIX, 71; deze sententie staat bij Cicero net boven het citaat dat Cats onder B.4 aanhaalt. De formulering, die Cicero nogmaals geeft in De finibus bonorum et malorum, IV, 72 en V, 89 is door Antiochus herleid tot gedachten van Plato en Aristoteles. Zie ed. Powell 1988 ( op. cit., noot 11), 243-244. Vgl. verder ook Seneca, Epistulae morales, CXVIII, 12: '"Bonum est, quod secumdum naturam est." Attende, quid dicam: quod bonum, est secundum naturam; non protinus quod secundum naturam est, etiam bonum est.' In de vertaling van Verhoeven Seneca, Brieven, 469: '"Goed is wat in overeenstemming is met de natuur." Let op wat ik zeg. Wat goed is, is in overeenstemming met de natuur. Wat in overeenstemming is met de natuur is daarom niet meteen ook goed.'
    61
    In De senectute (Over de ouderdom) dus; het omgekeerde ligt vanzelfsprekend meer voor de hand: Epictetus leefde van (ca. 55-135 n. Chr.) en Cicero (106-43 v. Chr.).
    62
    Over de hortus irrigus : Cato, De agri cultura, I, 7.
    63
    In Bible 1610 staat 'Ne crain'.
    64
    Dat hij, in de woorden van Cats, geen bereyt ghemoet (C.6) heeft. De mauvais humeurs au c?urs, kunnen duiden op het feit dat de levenssappen ('humores') zich niet goed verhouden.
    65
    Vert. Verhoeven Seneca, Brieven, 80.
    66
    In: Opera omnia, VI. Paris 1862, 762 ( PG LVI): 'quare non ante modicum in causa Dei cum gloria morimur, ut fiat voluntarium, quod futurum est necessarium, ut offeramus Deo pro munere, quod redditur a te pro debito?' (Waarom sterven we niet, als het vroegtijdig is, in de zaak Gods met glorie, zodat vrijwillig wordt, wat een onontkoombare toekomst is, zodat we God als geschenk bieden, wat door u als schuld wordt ingelost?) Vgl. ed. Basel 1504, fol. LXXI. Cats geeft de formulering van Langius (846 A); ook de volgende regel, het citaat onder C.4.c, ontleende Cats aan deze tussenbron.
    67
    In: Opera omnia, VI. Paris 1862, 762 ( PG LVI). Cats haalt dit citaat, evenals het vorige, aan via Langius (846 A): in diens Polyanthea staat het direct nà het citaat dat Cats hier afzonderlijk onder C.4.b. geeft.
    68
    Zie voor het vaker gebruikte beeld van het lichaaam, dat als de kerker van de ziel wordt voorgesteld ( WNT VII, I, 2315-2317). Vgl. verder de betekenissen gevangenis én dierenkooi voor kerker.
    69
    Een combinatie van een antiek en een christelijk motief: in de klassieke voorstelling vraagt de veerman Charon een penning (obool) om de schimmen der gestorvenen over de rivier de Styx te zetten (vgl. WDO 629-630 en WNT XVIII, 1293, dp); tevens een verwijzing naar Psalm 107:30, het danklied der verlosten: 'Dan zijn zij verblijd, omdat zij gestild zijn, en dat Hij hen tot de haven van hun begeerte geleid heeft.'
    70
    Citaat uit Lucas 2:29.
    71
    Vgl. 'desiderium habens dissolvi et esse cum Christo', Filippenzen 1:23. Ook als motto boven C.1.
    72
    Dezelfde gedachte, aan de hand van uitspraken van Epicurus, in: Seneca, Epistulae morales, XXIV, 22-23.
    73
    Vert. Meijer en Wes Josephus, Joodse oorlog, 286. Het citaat is afkomstig uit Flavius Josephus, Joodse oorlog, III, 365: 'Δειλ?ς δ? ?μο?ως ? τε μ? βουλ?μενος ϑν?σκειν ?ταν δ?? κα? ? βουλ?μενος, ?ταν μ? δ??' , en komt letterlijk overeen met het Latijn in de editie Opera ... Frankfurt 1617, 697 (hier boek III, hoofdstuk 14).
    74
    Vgl. voor de symboliek van de boom, in samenhang met de levensboom: Schrijnen Schrijvers, Nederlandsche volkskunde -1933, I, 249 en O. Mazal, Der Baum. Ein Symbol des Lebens in der Buchmalerei. Graz 1988. Ook in het laatste embleem van Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt 1632, III, (geheel achteraan, met aparte nummering), 14-16, formuleert Cats deze gedachte naar aanleiding van een prent met een fruitboom, onder het motto 'Van thien niet een':
    De Boom is 't aertsche dal, de Vruchten sijn de menschen [...].
    Hoe menigh jongelingh wort van de doot vertreden,
    Schoon dat hy vrolick is, en van gesonde leden:
    Hoe menigh jonk-gesel wert haestigh wechgeruckt,
    Gelijck men met gewelt onrijpe vruchten pluckt.
    ADW 1712, I, 665-666. Vgl. voor een andere interpretatie met betrekking tot deze metafoor ook Cats' gedicht 'Op 't afplucken van rijpe, en onrijpe Fruyten' in Hof-gedachten ( ADW, 1712, II, 357).
    75
    res hominum sic sunt ut citrea poma:
    aut matura cadunt aut immatura leguntur.
    En:
    Quo modo mala in arbore pendent, sic corpora nostra:
    aut matura cadunt aut cito acerba ruunt.
    In: Carmina latina epigraphica. Ed. F. Buecheler. Vier delen. Leipzig 1895-1897, II-1, 218, nr. 465B; II-2, 703, nr. 1490, evenals 736, nr. 1543. Zie tevens: B. Lier, 'Topica carminum sepulcralium latinorum.' In: Philologus. Zeitschrift für das classische Altertum 62 (1903), 445-477 en 563-603, i.h.b. 583-584, § 29.
    76
    Ed. Frankfurt am Main 1596, nr. V. Vgl. voor een ander appelembleem in deze Franse bundel ook nr. X en zie verder Emblemata 1967, 232.
    77
    Ed. Oppenheim 1611, nr. 44; en al vroeger in de ed. Frankfurt am Main 1596, nr. 23. Zie voor andere, uiteenlopende voorbeelden: Kent en versint 1989, 57-59, en afb. 63 (een koekplank met het opschrift 'Sy is ryp'), 64a-b en 68. Een parallel bevat Adriaen van de Vennes schilderijtje 'Lente' uit 1615 (J. Paul Getty Museum, Malibu, California) dat als thema de verlokkingen en gevangenschap van geliefden heeft: roekeloze, verliefde jongemannen duiken verkleed als narren vanuit bomen naar beneden waar ze opgevangen worden in netten; jonge vrouwen wachten zingend in een omheinde tuin af. Zie: Bol Bol, Adriaen Pietersz. van de Venne, 22-24, afb. 9 (hier abusievelijk 'Zomer'); Dawn of the Golden Age 1993, 270 en 655-657, cat. nr. 328.1.
    78
    Philostratus, Imagines. Callistratus, Descriptions. Ed. A. Fairbanks. London etc. 1931, 21-29. Vgl. voor de symboliek ook Langlois Langlois, Discours, 105r en Martinus Koning in zijn Lexicon hieroglyphicum (Koning Koning, Lexicon -1727, I, 117-120).
    79
    Vgl. Tervarent 1958, 311-312. Valerianus, Hieroglyphica (ed. 1602, 634, D-E) verwijst voor de spreuk 'Homo arbori similis' naar Plato, en ook hij bespreekt het verband tussen Venus en de appel (577 A). Zie voor Cartari: Imagini delli dei degli antichi, ed. 1647, 261 en de afb. op 309. Vgl. ten slotte ook Porteman Porteman, Inleiding [Introduction to Hooft's Emblemata Amatoria], 144-145 naar aanleiding van het achterplan van embleemprent II in Hoofts Emblemata amatoria.
    80
    Resp. afgebeeld in Italian artists of the sixteenth century. School of Fontainebleau. The Illustrated Bartsch, 33 (Formerly vol. 16, part 2). Ed. H. Zerner. New York 1979, 388, nr. 63 en 345, nr. 70; en Cranach: Katalog der alten Meister der Hamburger Kunsthalle. Hamburg 1956, 44, nr. 299.
    81
    Ed. Padua 1618, 364, nr. CCIII. Plutarchus haalt dit voorschrift van Solon drie keer aan. Hij stelt echter nadrukkelijk dat de bruid voordat ze de echtelijke slaapkamer betreedt de vrucht moet opeten: Moralia ('Coniugalia praecepta'), 138 D; Moralia ('Quaestiones Romanea'), 279 F en Vitae ('Solon'), XX, 3.
    82
    Ed. Amsterdam 1672, 91.
    83
    Ed. 's-Gravenhage 1632, 62 ( ADW 1712, I, 508). Het Italiaanse motto werd later vertaald met 'Peeren en vrouwen die niet en kraken, die plagten alderbest te smaken'. Vgl. Luijten 1988, 332-333 met overeenkomstige citaten uit het werk van Jan Harmensz Krul en Jan de Brune, en De Jongh De Jongh, Grape symbolism met betrekking tot de symboliek van de druif. Zie ook: J.B. Bedaux, 'Fruit and fertility. Fruit symbolism in Netherlandish portraiture of the sixteenth and seventeenth centuries.' In: Simiolus 17 (1987), 150-168 (later opgenomen in: The reality of symbols. Studies in the iconology of Netherlandish art 1400-1800. 's-Gravenhage 1990, 71-108). De oranjeappel geldt eveneens als symbool van kuisheid en liefde: Portretten van echt en trouw 1986, 192, noot 3. Zie ook Franits Franits, Vertues, 80 (noot 50) met een verwijzing naar J.B. Houwaert.