Alle teksten

Aan het begin van de Gouden Eeuw, zo rond 1600, verschenen er op de Nederlandse boekenmarkt prachtig geïllustreerde boekjes over de liefde. Het ging om bundels met emblemen: prikkelende teksten en intrigerende afbeeldingen die de lezers spelenderwijs iets leerden over zaken als liefdesverdriet, huwelijkstrouw en partnerkeuze. Je ziet hier een voorbeeld van zo'n liefdesembleem. Op het plaatje zeer prominent aanwezig: Cupido, god van de liefde, die met zijn pijlen op mensen schiet en ze zo verliefd maakt.

Een embleem, je ziet het al aan dit voorbeeld, bestaat uit drie karakteristieke onderdelen: motto [=opschrift] pictura, meervoud picturae [=afbeelding] subscriptio [=onderschrift] Het motto kon boven of onder de pictura staan, en soms zie je het ook wel om de afbeelding heengedrapeerd. De betekenis van het geheel wordt bepaald door de combinatie van de drie onderdelen. De nieuwsgierigheid van de lezer wordt vaak geprikkeld door het motto of de pictura. De subscriptio dient dan ter uitleg en verdieping. We komen op dit specifieke embleem nog in detail terug.

De allereerste bundel met liefdesemblemen verscheen in 1601. Je ziet een pictura uit die bundel hiernaast afgebeeld. Bij publicatie in 1601 hield de maker van deze emblemen zijn naam geheim. Later zou blijken waarom hij dat deed. En het bundeltje kreeg ook geen duidelijke titel. De emblemen waren vrijwel direct een groot succes. In latere herdrukken werd die eerste bundel Emblemata amatoria genoemd, Latijn voor 'liefdesemblemen'. Rond 1608 was de reden voor de geheimzinnigheid rond het bundeltje duidelijk. De emblemen waren gemaakt door Daniël Heinsius, een respectabele professor uit Leiden. Die wenste waarschijnlijk onbekend te blijven om zijn reputatie als serieus wetenschapper niet te schaden.

Bij deze pictura met de windmolen, waaruit hiernaast enkele details, stonden een motto en subscriptio: Ni spirat immota [=Zonder wind geen beweging] Hetgeen dat mij verheugt, moet ik van buiten halen; hetgeen dat mij beweegt, moet van een ander dalen, of anders sta ik stil. Ik moet wel stille staan. O, dat de wind eens kwam; dan kon ik weder gaan. Dat hare adem slechts (de oorsprong van mijn leven) uit hare blijde mond een windeke wou geven op mijn beladen hart, tenminste van opzij. Nu ben ik zonder haar, nu ben ik zonder mij.

Het liefdesembleem is een specifieke verschijningsvorm van een genre dat al langer bestond en dat in Italië ontstaan was. De allereerste embleembundel, Emblematum liber van Andrea Alciato, verscheen in 1531. In die eerste bundel was er wel aandacht voor het thema 'liefde', maar andere thema's kwamen daarin veel vaker aan de orde. Dat is af te lezen aan het feit dat Cupido in Alciato's bundel slechts een bijrolletje speelt. Een voorbeeld vind je in Alciato's embleem 112. Je ziet op de pictura (hiernaast) hoe hij zich bij zijn moeder Venus komt beklagen omdat hij door bijen is gestoken. Hij is nu eens niet zelf degene die anderen bestookt. Kort na 1531 werd vooral het Latijn, de taal van de wetenschap, gebruikt voor de motto's en subscriptio's. Toen het emblematische genre zich vanuit Italië over West-Europa verspreidde, kwamen daar andere talen bij (Frans, Spaans, Engels, Nederlands). Onveranderd bleef steeds de combinatie van woord- en beeldelementen en het moralistische karakter. Emblemen bevatten altijd een wijze les voor de lezer, over de meest uiteenlopende deugden en plichten van het (christelijk) leven.

Vernieuwend was de exclusieve aandacht voor de liefde (verbeeld door Cupido), en voor de effecten daarvan op mannen en vrouwen. In de liefdesemblematiek is Cupido in zijn rol als 'liefdesmakelaar' gezichtsbepalend. Opvallend is ook de windmolen: daarmee werd de afbeelding erg Nederlands van karakter, want molens werden in de zeventiende eeuw zeer succesvol ingezet in de strijd tegen het oprukkende (zee)water. Misschien is het je opgevallen dat het meisje weigerachtig is, en dat de man zichtbaar lijdt onder haar afwijzing. Dit thema domineert de liefdesemblematiek in de eerste jaren na het verschijnen van Heinsius' Emblemata amatoria. We komen hier nog op terug.

Overigens bedoelen we, als we in het verband van deze site spreken over 'Nederland', niet het Nederland van nu. We hebben het dan over het gebied dat in de zeventiende eeuw de 'Nederlandse Republiek' werd genoemd. Er bestond toen ook een gebied, nu noemen we dat België, dat toen de 'Spaanse Nederlanden' heette. De Republiek en de Spaanse Nederlanden vormden in de zeventiende eeuw samen de 'Nederlanden'. Je ziet dat op het kaartje hiernaast. De Republiek verzette zich in de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje (1568-1648). De Spaanse Nederlanden bleven Spanje trouw. Het liefdesembleem ontstond rond 1600 in Leiden, in de Republiek, en verspreidde zich daarna ook in de Spaanse Nederlanden om daar enigszins van inhoud te veranderen. Op deze site bekijken we alleen de varianten van het liefdesembleem in de Republiek.

We kijken nu naar het moralistische karakter van het emblematische genre. We doen dit aan de hand van een embleem uit de tweede bundel van Daniël Heinsius. Die verscheen in 1613 en was veelzeggend het Ambacht van Cupido geheten. We zien Cupido een tak van de ene boom aan de andere hechten [=enten]. Les deux sont un [=De twee zijn één] De boom die met zijn top zeer hoog en wijd gerezen niet verre van 't gebouw des hemels schijnt te wezen, met vruchten schoon bekleed: de vruchten die men meent van hem alleen te zijn, die heeft hij maar ontleend. Met 't maagdom [=maagdelijkheid] is 't alzo: wie dochters wil beërven moet zelf geen maagd meer zijn, maar haar maagdom derven [=kwijtraken], en worden ingelijfd door Venus in de man die van een maagd alleen veel maagden maken kan.

Cupido geeft in deze pictura dus het goede voorbeeld door een boom te enten. Daarbij wordt een takje van de ene boom gehecht aan een andere boom, met het doel ze samen verder te laten groeien om vruchten te kunnen oogsten. De goede eigenschappen van beide bomen worden gebruikt om sterke nakomelingen op de wereld te zetten. Zo zou de vrouw ook tegen het zoeken van een man en het krijgen van kinderen aan moeten kijken. De (vrouwelijke) lezer van dit liefdesembleem wordt geadviseerd open te staan voor toenaderingspogingen van mannelijke aanbidders. In het vierde deel van deze site zullen we dit advies nogmaals bekijken. Welke rol en vrijheden had de Nederlandse vrouw in de zeventiende eeuw bij het uitzoeken en accepteren van een echtgenoot? En hoe verhoudt dit advies zich tot het beeld van het weigerende meisje zoals we dat in het embleem met de windmolen zagen?

Dergelijke overduidelijke adviezen tref je in literatuur vandaag de dag niet meer aan. We zijn niet gewend dat ons in romans en gedichten de les wordt gelezen. We lezen moderne literatuur om vermaakt en verrast te worden. Dat was in de zeventiende eeuw anders. Toen had alle literatuur als doel de lezer te beleren, als ook te vermaken. Emblemen waren in dat opzicht geen uitzondering. In een heel ander soort teksten komen we tegenwoordig wel een gebruik van woord en beeld tegen dat sterk aan het zeventiende-eeuwse embleem doet denken. Kijk maar eens naar deze reclame van de Stichting Seksueel Overdraagbare Aandoeningen, uit de 'Vrij Veilig Campagne' van 2003. Onderaan staat: 'Ieder jaar worden naar schatting 1.000 vrouwen onvruchtbaar door chlamydia'. (Chlamydia is een geslachtsziekte).

We komen nog één keer terug bij het 'windmolen-embleem'. Misschien is het je opgevallen dat hierbij een gekleurde pictura stond afgebeeld. Zo kwam dit bundeltje in 1601 niet van de drukpers af. De inkleuring vond achteraf plaats, op verzoek van een koper die het bundeltje naar alle waarschijnlijkheid als geschenk aan zijn geliefde wilde aanbieden. Zo'n gulle gever kon een speciaal exemplaar laten maken met ingekleurde picturae, of met een extra mooie omslag.

We kennen nog een andere uitvoering van datzelfde embleem, met een kleinere pictura die ook anders van vorm is. We komen op het verschijnsel dat embleembundels vaak in verschillende gedaanten aan de kopers werden aangeboden nog terug. Maar heb je al een idee waarom bijvoorbeeld kleinere uitvoeringen werden gemaakt?

De Nederlandse liefdesemblemen maakten zoals gezegd deel uit van een West-Europese traditie. In de jaren na 1531, toen de eerste embleembundel verscheen (Alciato's Emblematum liber), werden overal embleembundels over de meest uiteenlopende thema's uitgebracht. Je ziet hier bijvoorbeeld een Duitse embleembundel over politiek. Van brede thematiek was ook al sprake in Alciato's Emblematum liber. Van daaruit lopen lange lijnen van beïnvloeding naar de Nederlandse liefdesembleembundels. Voor we één zo'n lijn gaan volgen om te zien waar de wortels van het liefdesembleem liggen, eerst nog dit. Literatuur uit zeventiende eeuw was naast belerend ook imiterend van aard. Dat betekent dat schrijvers toen het ideaal hadden om beroemde voorbeelden na te doen, en zo mogelijk zelfs te verbeteren. Waar nu originaliteit belangrijk is, was toen imiteren vanzelfsprekend. Om die reden zijn er de emblemen veel sporen van beïnvloeding aan te wijzen.

Kijken we naar een embleem uit Alciato's Emblematum liber waarvan in de liefdesemblematiek sporen terug te vinden zijn. Bij deze pictura stond in 1531 (in vertaling): Amicitia etiam post mortem durans [=Zelfs na de dood duurt vriendschap voort] Een wijnrank, die bedekt is met groen gebladerte, omarmt een iep. De iep is dor van ouderdom en zelfs ontdaan van blad. De wijnrank accepteert deze natuurlijke verandering, en bewijst zijn weldoener dankbaar een wederdienst. Dit dient ons als voorbeeld. Zoek het gezelschap van vrienden die vriendschapsbanden zelfs niet door de dood laten verbreken.

Alciato's invloed wordt zichtbaar in de eerste bundel met liefdesemblemen in de Nederlanden, de Emblemata amatoria van Daniël Heinsius. Het thema 'vriendschap' van Alciato werd door Heinsius bewerkt. Zoals je al ziet op de pictura verscheen Cupido ten tonele: Ni mesme la mort [=Zelfs de dood niet] De één is gans vergaan, de ander staat nog schone, en spreidt zijn ranken uit zeer rijkelijk ten tone, altijd zijnd' even groen. Zo gaat het ook met dij [=jou], o Venus' lieflijk kind, die altijd woont in mij. De dood neemt weg de mens, maar laat de liefde leven: zij wordt noch door de dood, noch door de tijd verdreven; zij blijft als 't al [=alles] vergaat; zij bloeit ook in de nood. De dood verwint [=overwint] het al, maar Venus ook de dood.

Heinsius vergelijkt het leven van de minnaar - en uiteindelijk ook dat van de lezer - met dat van de wijnrank. Hij was daarmee niet de enige dichter die Alciato's embleem bewerkte. Dat deed ook Otto van Veen (ook wel: Vaenius). In de kantlijn bij zijn emblemen noemt Vaenius Alciato zelfs als inspiratiebron. Naast Cupido zien we nog iemand anders op de pictura. In de subscriptio hierbij staat: Ja na de dood De wijngaard [=wijnrank] nog omhelst de olmboom, al heeft konnen [=kunnen] de ouderdom hem gans verdorren. In de nood, de liefd' standvastig blijft. Ja, zelfs ook na de dood: de dood die 't al [=alles] verwint [=overwint], door liefde wordt verwonnen.

De invloed van Alciato lijkt zelfs tot in de eenentwintigste eeuw te reiken. In een modern tijdschrift stond deze advertentie. Een vergroting van de tekst vind je naast de afbeelding van de hele advertentie.

Nog zo'n lange lijn: van Botticelli naar de embleemdichter Hooft naar het bronwater Evian.

In dit geval loopt er een lange lijn: van een schilderij van de Italiaanse schilder Sandro Botticelli over de geboorte van Venus (gemaakt rond 1485). Via een embleem van de Nederlandse dichter Pieter Cornelisz. Hooft uit diens Emblemata amatoria uit 1611. Naar een foto die deel uitmaakt van een reclamecampagne voor het bronwater Evian. Van Botticelli's thematiek is, eenmaal bij Evian aangekomen, weinig meer over. Botticelli schilderde de geboorte van Venus om de openbaring van goddelijke schoonheid voor mensen zichtbaar te maken. Het bedrijf Evian wil laten zien dat zijn bronwater net zo zuiver is de schoonheid van Venus (hier verbeeld door het topmodel Jerry Hall).

Hoe kon het nu zo gebeuren dat de Republiek de bakermat werd van de liefdesemblematiek? Over verklaringen van dit verschijnsel is in het verleden al het nodige gespeculeerd, en bij speculaties zal het ook in de toekomst misschien wel blijven. De Nederlandse embleemdichters zelf waren - natuurlijk - drukker met het maken en verkopen van hun bundels dan met het geven van verklaringen van deze trend. We gaan drie mogelijke verklaringen bekijken.

De eerste mogelijke verklaring is dat in de Republiek aan het eind van de zestiende eeuw behoefte bestond aan een nieuwe moraal rond kwesties als liefde en huwelijk. Toen de Nederlandse Republiek in 1568 gevormd werd, brak de Republiek niet alleen met Spanje maar ook met het rooms-katholieke geloof dat in Spanje werd aangehangen. Het protestantisme nam in de Nederlandse Republiek de plaats van het rooms-katholicisme in. Met die ommezwaai veranderde de geloofsleer en in het verlengde daarvan ook de normen en waarden van de Nederlandse samenleving. Voor de verspreiding van nieuwe ideeën kon de protestantse kerk goed gebruik maken van emblemen. Met name de jeugd werd tot dit genre aangetrokken en nam zo bijna spelenderwijs kennis van de nieuwe opvattingen. Hierna kijken we nog naar de specifieke veranderingen die de overgang van de ene naar de andere religie op het punt van de echtelijke liefde inhield aan de hand van enkele emblemen van Jacob Cats.

Voor de tweede mogelijke verklaring van het ontstaan van de liefdesemblematiek in Nederland moeten we ook een eindje terug in de tijd. Al in de eeuwen voor 1600 woedde er in West-Europa een discussie over het karakter van volkeren en hun bijbehorende beschavingsgraad. Het klimaat van een land zou corresponderen met de 'humeuren' van de inwoners en daarmee met hun karakters. Grofweg was de redenering op basis van de bijbel, klimaattheorie en humeurenleer als volgt: het warmere, zuidelijk deel van Europa stond tegenover het koudere noorden. Over en weer leefden gevoelens van superioriteit. De mensen in het warme zuiden vonden zichzelf verfijnder en beschaafder dan de noordeling. De noordelingen zagen in de zuiderlingen daarentegen onbetrouwbare heethoofden. Zichzelf vonden de noordelingen nuchter en betrouwbaar, terwijl de zuiderlingen op hun beurt de noordelingen als onbeschaafd en weinig verfijnd zagen. Hiernaast zie je de melancholicus, het type dat door een overdaad aan zwarte gal (kou) beheerst wordt.

Het was de Nederlander Erasmus die - geheel in die bestaande tradities van het toekennen van stereotiepen - rond 1500 claimde dat 'botheid' een belangrijk kenmerk was van de Nederlander. Opmerkelijk natuurlijk dat Erasmus, zelf Nederlander, zich aansloot bij het zuidelijke superioriteitsgevoel. Tegen dit (voor)oordeel kwamen Nederlandse schrijvers en dichters na Erasmus in het geweer. Door naar het verfijndere zuiden (Italië, Frankrijk) te reizen kon de Nederlandse jeugd dit gebrek aan beschaving ('plompigheid') verhelpen - hoewel het oppassen was dat daar geen slechte gewoonten (te veel losbandigheid met name) werden overgenomen. Doel van die opvoedkundige reizen was het aanleren van betere manieren en grotere sociale vaardigheden. Ook op het gebied van de liefde. De Italianen en Fransen hadden op dit gebied een voorsprong opgebouwd door al veel langer verfijnde poëzie te dichten. Hiervan konden de Nederlanders leren, om zo hun achterstand weg te werken en de traditie zelfs van nieuwe impulsen te voorzien door middel van de liefdesemblematiek.

Voor de thuisblijvers - en ook wel voor diegenen die zich voorbereidden op zo'n reis of ervan terugkwamen - waren er in Nederland de liefdesembleembundels verkrijgbaar. In die bundels zie je de pogingen om de Nederlandse minnaar te verbeteren. De boekjes werden niet voor niets aan jonge stellen gegeven: er viel veel aan en af te leren in de liefde! De tweede verklaring voor het ontstaan van liefdesemblemen is zo terug te voeren op de bestaande ideeën over het klimaat en het menselijke humeur. In Nederland vond men dat de zuiderlingen in hun warmbloedigheid te ver doorschoten in de liefde. De zuidelijke literatuur liet zien dat de liefde ontaardde in verkrachting, overspel, etc. In het noorden meende men dat beter te kunnen door in de liefdesemblemen de aandacht te richten op het eerbare, christelijke huwelijk. Daar hoorde thema's bij als de voorbereiding op het huwelijk, het kiezen van een partner, de voortplanting als nobel doel van de liefde en de huwelijkstrouw.

Kijken we naar de tweede bundel liefdesemblemen van de al genoemde Daniël Heinsius, Ambacht van Cupido geheten. We zien nogmaals de schaatsende Cupido: In lubrico [=Op glad ijs] Cupido leert het spel dat Holland heeft gevonden [=uitgevonden] Hij poogt te gaan op het ijs, hij heeft twee schaatsen aan. Hij heeft twee ijzers scherp aan zijne voet gebonden, Waarmee hij, naar hij denkt, op 't water vast zal staan. Het ijs zelf dat is glad, de ijzers glad daartegen: men valt dus makkelijk om, of zelfs 't water in. Met 't vrijen gaat 't net zo: wie zich daarvan terdege niet zeer bewust nu is, die duizelt 't in de min.

Het is inmiddels 1613 als Heinsius de schaatsende Cupido in de bundel Ambacht van Cupido, het vervolg op zijn eerdere Emblemata amatoria, uitbrengt. Het is duidelijk dat de Nederlander volgens Heinsius dan al zover is dat hij Cupido het schaatsen - een moeilijke en riskante bezigheid - kan leren. Dat, met andere woorden, men de kunst van het liefhebben in Nederland zodanig onder de knie heeft dat de liefdesgod er nog wat van op kan steken. Zo wordt een typisch Nederlands tafereel gebruikt om te bewijzen dat de 'koude' Nederlander en de 'warme' liefde prima bij elkaar passen. In het 'windmolen-embleem' van Heinsius waar we mee begonnen zag je iets soortgelijks.

En dan is er misschien nog wel een derde verklaring voor het ontstaan van het liefdesembleem - naast de wens van de protestanten om opvoedende literatuur voor de jeugd te hebben en het streven van Nederlandse dichters naar verfijning. In de decennia dat de liefdesemblemen populair werden, woedde de Tachtigjarige Oorlog met Spanje. In tijden van zoveel ellende was het wenselijk dat literatuur niet alleen belerend maar ook vermakelijk was. Aan die vereiste voldeed het liefdesembleem. We komen daar nog op terug. Toen in de Tachtigjarige Oorlog een tijd van relatieve rust aanbrak tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), floreerde de liefdesemblematiek.

De Zeeuwse dichter Jacob Cats lijkt in zijn eerste embleembundel, Proteus, of Sinne- en Minnebeelden in 1618 te suggereren dat het nu de tijd is van de emblemen te genieten. In het voorwoord van die bundel worden de emblemen opgedragen aan de Zeeuwse meisjes. Cats beschrijft er dat hij droomde dat Cupido tegen hem zei: waar is de Zeeuwse jeugd nu? Tijdens de oorlog was die heldhaftig, maar nu? De trommel placht de jeugd tot oorlog op te wekken. Laat nu een zoet gedicht de tere zinnen trekken tot Venus' zoete strijd. Daar [=omdat] nooit het vinnig loot [=pijl], daar [=omdat] nooit de felle spies een vrijer heeft gedood.

Ook in Cats' ogen zijn de Nederlandse dichters uitermate goed in staat het onderwerp 'liefde' aan de man te brengen: In Holland is een volk dat met een aardig jokken [=grappen maken], dat met een zoet gedicht een ieder weet te lokken [=verlokken] tot ik en weet niet wat, tot onbekende min; die sluipt dan in het brein, en neemt de geesten in.

Wat was nu de maatschappelijke achtergrond waartegen de bloei van het liefdesembleem zich afspeelde? In de zeventiende-eeuwse Republiek werd een jong, ongetrouwd meisje gezien als iemand die spoedig zou trouwen. Van een oude, ongetrouwde vrouw werd aangenomen dat ze weduwe was. Immers, volgens de christelijke, protestantse leer was het huwelijk de natuurlijke staat van samenleven. Dat gold in de praktijk misschien nog meer voor vrouwen dan voor mannen. De protestantse visie op het huwelijk werd grotendeels bepaald door een passage in het eerste boek van de bijbel. In Genesis 2:24 staat over de instelling van het huwelijk, na de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs (in de Statenvertaling): Daarom zal de man zijne vader en zijne moeder verlaten, en zijne vrouw aankleven; en zij zullen tot één vlees zijn Een jongen moest dus, eenmaal volwassen geworden, een vrouw zoeken om zijn leven mee te delen.

Zijn bundel Sinne- en minnebeelden begint Jacob Cats met een concretisering van de gedachte dat man en vrouw ‘tot één vlees’ zullen zijn. Het paar in het midden van de afbeelding wijst naar een in tweeën gesneden aal op tafel. In het bijgaande onderschrift wordt betoogd dat de twee stukken zich altijd bij elkaar willen voegen. De oorzaak daarvan kan in de bijbel gevonden worden: God heeft eens van de man een ribbe weg genomen, en daar is voor de man een vrouwe van gekomen. God schiep de vrouw uit de rib van de man en dus willen die twee altijd naar elkaar toe.

In het voorgaande is opgemerkt dat in Nederland vóór 1600 onder invloed van de rooms-katholieke kerk sprake was van andere opvattingen over het huwelijk dan daarna. Toen aan het einde van de zestiende eeuw de rooms-katkolieke ethiek langzamerhand werd verdrongen door de protestantse, ontstond een nieuwe huwelijksmoraal. Eerste belangrijk verschil was dat vanaf ongeveer 1580 in het gewest Holland het huwelijk in de kerk of op het stadhuis moest worden aangekondigd. Andere gewesten namen dat over. Aan stiekeme vormen van samenleven, die door de rooms-katholieke kerk geduld waren, kwam daarmee een einde.

Eén van die stiekeme, clandestiene vormen van samenleven die in de zeventiende eeuw geleidelijk aan verdween was het zogenaamde kweesten: het gebruik van jonge mannen om ongetrouwde meisjes 's nachts te bezoeken om met hen te vrijen tot de morgenstond. Je ziet dat hiernaast afgebeeld. De illustratie is afkomstig van het in 1683 uitgebrachte Historie der Kweesters. Daarin stond spottend beschreven hoe het inmiddels verouderde gebruik in zijn werk ging. Het kweesten was overigens om een zeer praktische reden ontstaan: als al voor het huwelijk samen geslapen werd, wist men zeker of uit een huwelijk nakomelingen voort zouden kunnen komen.

In de zeventiende-eeuwse Republiek trad ook een verschuiving op in de visie op het doel van het huwelijk. Was dat voor de rooms-katholieke kerk het grootbrengen van kinderen, in de protestantse moraal was het elkaar bijstaan (in voor- en tegenspoed) van veel groter belang. Dit protestantse idee is treffend verwoord en verbeeld in een embleem uit Vaenius' Amorum emblemata. In de subscriptio staat te lezen: Dat d'een de ander helpt, is waard te zijn geprezen. Deez' kreup'le liefde weg zei [=wees de weg] aan deez' liefde blind. Deez' blinde draagt op hem deez' kreup'le wel-bemind. d'Een liefd' van d'ander moet 't gebrek behulpig wezen.

Er leefden uitgesproken ideeën over hoe je moest handelen op de huwelijksmarkt. Ze hadden meestal betrekking op het gedrag van vrouwen. De hiërarchie werd bepleit in de bijbel en zelfs bevestigd in het burgerlijk wetboek. Bij het sluiten van een huwelijk ging de voogdij over de bruid van haar vader op haar echtgenoot over. Naast de bijbel was ook de fysieke gesteldheid van vrouwen argument voor hun ondergeschiktheid. Vrouwen zouden lichamelijk de minderen zijn van mannen. Die inferieure fysieke toestand was van invloed op hun verstand. En degenen met het meeste verstand - de mannen - verdienen de macht. Hier komen we later op terug. Dat de macht bij de man lag, betekende overigens niet dat man en vrouw ongelijkwaardig waren. Harmonie werd beschouwd als een van de belangrijkste elementen binnen het protestantse huwelijk. De man behoorde zijn gezin te onderhouden, de vrouw moest zich huiselijk en kuis gedragen.

Tegen deze maatschappelijke achtergrond steken de liefdesemblemen in zeker zin sterk af. Je ziet in die emblemen voortdurend hetzelfde patroon in de relatie tussen mannen en vrouwen. De man bevindt zich in een afwachtende rol en lijdt onder de grillen van de vrouw die hij aanbidt. Zij is grillig en laat hem in het ongewisse over de kans op succes van zijn toenaderingspogingen. Je zag het bijvoorbeeld al in het 'windmolen-embleem' van Heinsius waarmee we begonnen. De man hangt in wanhoop over het hekje van de molen, de vrouw kijkt toe. Dit patroon is afkomstig uit de petrarkistische traditie, een literaire stroming die zijn naam ontleent aan de Italiaanse dichter Petrarca. Deze schreef in de veertiende eeuw sonnetten voor Laura - een door hem aanbeden, maar onbereikbare (want getrouwde) vrouw.

Petrarca's sonnetten zijn nagevolgd door talloze dichters die er een aantal vaste ingrediënten uit overnamen: de beeldschone vrouw die niet op de avances van de man ingaat, de man die smachtend wacht op haar reactie, de tegenstrijdige gevoelens die de liefde daardoor bij de man oproept. Kort gezegd gaan teksten die in de petrarkistische traditie geschreven zijn over de kwellende almacht van de liefde, die tegelijk geluk en lijden in het leven van de man brengt. De petrarkische thema's kom je vooral tegen in gedichten, maar ze werden ook in andere literaire genres - waaronder het liefdesembleem - met vrucht gebruikt.

Kijken we naar een embleem uit Hoofts Emblemata amatoria met als motto 'Het oude deuntje'. De bijbehorende subscriptio geeft te lezen: Altijd hoop, nimmer heil ben ik t'ontvaan [= t'ontvangen] gewend, en wat ik loop of jaag, mijn sloven heeft geen end.

Op de voorgrond zien we op de pictura een eekhoorn in een tredmolentje rennen, bekeken dan wel aangespoord door Cupido. Op de achtergrond zien we een liefdespaar en twee zwanen - de vogels die werden geassocieerd met Venus.

De concrete vergelijkingen en beelden waarin Petrarca en zijn navolgers het idee van 'lijden door liefde' hebben vastgelegd en uitgewerkt, worden in de picturae van de liefdesemblemen op alle mogelijke manieren geëxploiteerd en herhaald. Bij Hooft lijken de onderschriften demonstraties in de amoureuze lamenta [=klacht], oefeningen die men in het zestiende-eeuwse Frankrijk met het werkwoord 'pétrarquiser' placht te omschrijven. In deze fictieve wereld lagen de posities van man en vrouw vast. Hij is altijd het slachtoffer, getroffen door de pijlen van de liefde. Zij is de lokkende tovenares, de dolce nemica (zoete vijandin), die alleen al door naar hem te kijken diepe wonden in zijn ziel slaat. Zelf wordt zij door de liefde - in al haar onbereikbare schoonheid en aantrekkingskracht - niet beroerd. Zij laat de man slingeren tussen plezier en verdriet.

Dit petrarkistische beeld in de liefdesemblemen staat in contrast met de toenmalige werkelijkheid, zoals we hiervoor al zagen. De vrouw had in de Nederlandse samenleving de afwachtende, volgende rol die in de liefdesemblemen door de man vervuld wordt. Dit betekende onder andere dat het sociaal niet geaccepteerd was dat een vrouw op eigen initiatief een relatie aanging. Als zij eenmaal een relatie had, moest zij zich schikken naar de man. Eenmaal getrouwd diende zij de moederrol te vervullen. Voor deze man-vrouwverhouding zag men een bijbels bewijs. Eva had immers de verdrijving van de mensheid uit het Paradijs op haar geweten. Bij wijze van straf voor deze daad dienden vrouwen voortaan de mannen te gehoorzamen. Ook had men medisch bewijs: de vrouw ontving zaad van de man, maar verrichtte zelf geen handeling bij de conceptie. Dat maakte haar ondergeschikt. Bovendien beschikte zij, volgens de eerder genoemde 'humeurenleer', over een mindere samenstelling van lichaamsvochten. Als menstype was de vrouw inferieur aan de man.

Hugo de Groot (1583-1645), bekend om zijn ontsnapping uit het slot Loevestein in 1621, maar daarnaast beroemd schrijver en wetenschapper, vatte dat medische bewijs in 1631 in zijn Inleidinge tot de Hollandsche Rechts-geleerdheid samen. Vrouwen zijn volgens De Groot 'kouder en vochtiger' omdat zij aan een overdaad van de elementen 'aarde' en 'water' lijden. Volgens de al genoemde humeurenleer bestonden mensen uit combinaties van de vier elementen aarde, water, lucht en vuur. Met die elementen correspondeerden vier lichaamssappen (respectievelijk zwarte gal, slijm, bloed en gele gal). Door een teveel aan zwarte gal en slijm waren vrouwen volgens deze theorie per definitie flets, sloom en traag van karakter: Bovendien heeft het vrouwelijke geslacht, omdat vrouwen van nature kouder en vochtiger zijn, minder aanleg voor zaken die verstand vereisen dan het mannelijke geslacht. Daarom is mannen superioriteit over vrouwen aangeboren. Want de wijste gebiedt altijd de minder wijze. In een huwelijk is de vrouw voor onmondig te houden, en heeft de man de rol van man en voogd. Daarom is de vrouw haar man gehoorzaamheid schuldig. Maar hij mag zijn vrouw niet slaan, of anderszins wreed handelen.

Cats vormde de uitzondering: in liefdesemblemen domineert het petrarkistische beeld van de man als wanhopige rondrennende eekhoorn, en de vrouw als afwijzende minnares. De afstand tussen de literatuur en werkelijkheid roept een aantal vragen op. Hoe interessant was het voor vrouwen de rollen een keer omgedraaid te zien? Konden zij de grap van dit (literaire) spel ook inzien, of moeten we aannemen dat de emblemen toch vooral leuk waren voor man die aan het eind van de dag wel zeggenschap had over keuze van de huwelijkspartner en het aangaan van relaties? Bekijk deze pictura uit Heinsius Ambacht van Cupido eens in dat licht. Welke rol heeft de mannelijke Cupido hier?

Hoever kon de rolwisseling tussen mannen en vrouwen gaan? Bij deze pictura uit Heinsius' Ambacht van Cupido stond de volgende tekst: Doordat ik een vrouw vereer, word ik een vrouw Mijn wijsheid, mijn verstand is als twee ogen, waardoor ik word geleid: mijn hart, mijn groot gemoed, mijn mannelijke kracht kunnen zich niet vertogen [=manifesteren], als gij, o jonkvrouw, de zware strijd aangaat. Ik word zoals gij bent. Ik krijg uw lijf en zinnen, ik volg naar uw doen. Godin, daar [=omdat] ik op u bouw kom ik u zo nabij, dat ik begin te spinnen. Was ik ooit eerst een man, nu ben ik dan een vrouw.

Wie kocht nu die bundels met liefdesemblemen? Die waren allereerst bedoeld voor de jeugd, die in de emblemen of het voorwoord van de bundels vaak direct wordt aangesproken. Om zoveel mogelijk jeugdige lezers te trekken, verschenen luxe en goedkope uitvoeringen. In de goedkopere ontbreken soms de illustraties of motto's, en zijn de plaatjes kleiner - we zagen dat al bij Heinsius. Embleemdichters hielden ook rekening met het kennisniveau van hun publiek. Gevorderde lezers werden uitgedaagd door de meertalige teksten - ook geschikt voor de Europese markt! - en minder gevorderden hadden altijd nog de plaatjes.

De opkomst van de liefdesemblematiek heeft ervoor gezorgd dat emblemata - die tot dan toe alleen circuleerden in elitaire geleerdenkringen - een bredere maatschappelijke functie ging vervullen. Nu zeggen de auteurs wel dat alle geliefden zo'n boek willen hebben, maar wie had werkelijk een in huis? Die vraag is moeilijk te beantwoorden. Over verkoop en bezit hebben we nauwelijks cijfers. We weten met enige zekerheid slechts iets over een zeventiende-eeuwse topper: van Maechden-plicht, een andere dichtbundel van Cats uit 1618, waren volgens de uitgever rond 1650 zo'n 55.000 exemplaren verkocht. Dat is veel, zeker als je bedenkt dat de Nederlandse bevolking toen uit maar twee miljoen mensen bestond. Het meest betrouwbare gegeven is misschien het grote aantal herdrukken dat van de liefdesemblemen verscheen. Al waren de oplagen in het begin misschien niet groot, de vele herdrukken duiden wel op de populariteit.

Van de Emblemata amatoria van Hooft is een exemplaar overgeleverd met in de fluwelen band de naam van de bezitter: 'Elisabeth Reid 1617'. Die naam is er met zilverdraad in geborduurd. Het idee daarachter is dat geliefden zo'n boek cadeau konden krijgen bij hun verloving of huwelijk.

Dat embleembundeltjes in de broekzak werden meegenomen, wordt bijvoorbeeld bevestigd door een voorwoord in een liedboekje uit 1636. De auteur zegt dat voor amoureuze bijeenkomsten het kleine formaat van amoureuze embleembundels en liedboeken erg handig is: Welke [=het kleine formaat van embleembundels] niet gedaan is omdat de kosten des drukkers mochten zijn gespaard; maar ik denk dat het formaat handig was, en geschikt om in de zak hier en daar mede te dragen als u aangename bijeenkomsten en vergaderingen houdt, alwaar soms wel wat meer wordt besproken dan ouders mogen weten. De uitgever zegt ook nog dat meisjes het boekje, als ze bij het lezen door hun ouders worden verrast, snel in hun schort kunnen wegstoppen. En de lettergrootte van dit liedboekje is voor bemoeizuchtige tantes en grootmoeders veel te klein!

Een goede graadmeter voor de populariteit van liefdesemblemen zijn wellicht ook de pogingen van jongeren om ze zelf te gaan maken. Hiernaast zie je het resultaat van zo'n poging afgebeeld. In sommige gevallen schreven de leerlingen teksten bij door professionele graveurs gemaakte plaatjes. Soms ook maakten en bedachten ze alles zelf.

Zeer belangrijke factor bij het ontstaan en populair worden van de liefdesemblematiek was het spel-element. We zagen al dat er met de stereotiepe klagende, machteloze man en heersende vrouw in de emblemen sprake was van omkering van de man-vrouwverhouding zoals die in werkelijkheid was. Daarbij bleef de vraag of dit voor de vrouwelijke lezer ook zo leuk was, nog onbeantwoord. Maar het speelse element zat in nog meer dingen. Spel was ook het kunnen herkennen van fragmenten uit eerder verschenen liefdesemblemen, of uit andere liefdespoëzie. Wie kende genoeg andere literatuur om te weten wat in de liefdesemblemen aangehaald en gecombineerd werd?

Spel was ook het variëren op de verschijningsvormen van Cupido. We zagen de liefdesgod al schaatsen en spinnen bij Heinsius, maar daarnaast speelt hij in die bundel met een hoepel, maakt handstandjes en grapt over zijn naaktheid.

Bij Heinsius verschijnt Cupido dus in vele gedaanten, bij Vaenius heeft hij allerlei attributen en bij Hooft is hij tussenpersoon tussen klassieke mythen en het embleem. Er werd voortdurend gespeeld met de twee kanten van Cupido's persoonlijkheid: de almachtige, grillige god die volledig bepaalt wie er op wie verliefd wordt versus het speelse kind dat zich wel eens raar gedraagt. Bij Heinsius zie je beide kanten op deze picturae. Naarmate het liefdesembleem zich verder ontwikkelde, verdween Cupido naar de achtergrond. Het speelse karakter van het genre is bij Cats een stuk minder prominent dan bij Heinsius.

In zijn rol als machtige god van de liefde bepaalt Cupido de regels van het liefdesspel. Allerlei aspecten daarvan worden ter instructie van vooral de jeugd belicht en onderwezen. Van de seksuele moraal tot meer filosofische zaken als liefde, eigenliefde en wederliefde. Uit een embleem van Vaenius wordt bijvoorbeeld duidelijk dat de liefde haat en nijd niet tolereert: Fortuin de stouten helpt, bijzonder de getrouwe en onversaagde Liefde, de welke haat en nijd en schaamte onnodig ook verjaagd tot alle tijd. Een blo [=verlegen] hart nimmermeer beminde schone vrouwen.

Cupido stond voor het speelse, maar was ook een concretisering van de vele serieuze aspecten van de liefde. De zeventiende eeuw vormde een breukvlak tussen twee opvattingen over liefde en huwelijk. In de oude opvatting diende het aangaan van liefdesbanden vooral een maatschappelijk en sociaal doel: het sluiten van een goed huwelijk betekende - voor beide partners - een zekere garantie voor de toekomst. Steun, inkomsten en vriendschap waren op die manier min of meer verzekerd. In de nieuwe opvatting kwam daarvoor in de plaats een meer gevoelsmatige benadering. Liefde kon in emotionele behoeften voorzien en werd een gevoelskwestie. Daarmee komen veel modernere opvattingen over de liefde in zicht, en wordt de afstand tussen het zeventiende-eeuwse liefdesembleem en de moderne tijd overbrugd. Het beste bewijs hiervan is misschien wel het blijvend figureren van bepaalde emblematische beelden en ideeën in hedendaagse kunstvormen en reclame-uitingen.